ज्ञानेश्वरीतील शब्द मालवणी बोलीत (मराठी भाषा दिन २०१६)

ज्ञानेश्वरीतील शब्द मालवणी बोलीत...

सातशे वर्षांपूर्वी रचलेला ज्ञानेश्वरी हा ग्रंथ आज वाचताना त्यात काही शब्द असे आढळतात की जे आता नागर मराठीत प्रचलित नाहीत. मात्र मालवणी बोलीत जसेच्या तसे आणि त्याच अर्थाने वापरात आहेत. मराठी भाषेपूर्वी प्राकृत भाषा महाराष्ट्रात सर्वत्र प्रचलित असावी. नंतर मराठी आली. त्या भाषेने साहजिकच अनेक शब्द प्राकृतातून घेतले. जुन्या मराठीतील ते प्राकृत शब्द अर्वाचीन मराठीत अस्तंगत झाले. पण त्यांतील काही शब्द मालवणीसारख्या बोलीभाषेत टिकून राहिले. (ज्ञानेश्वरांचा मालवणी भाषेशी कधी संबंध आला असण्याची शक्यता नाही.) असे काही शब्द पुढीलप्रमाणे:--(महाराष्ट्रातील अन्य बोलींतही ज्ञानेश्वरीतील काही शब्द असण्याचा दाट संभव आहे. शोधायला हवेत.)
..............................................................................................................
*मुडा:- गवत आणि गवताचे वेठ वापरून बांधलेली पेरणीसाठी ठेवलेल्या भात बियांची मोटली.
मुडा फोडून बीज काढिले । मग निर्वाळलीये जागी पेरले। तरी ते सांडी विखुरी वाया गेले । म्हणोचि नये॥.....(अ.९,ओवी ३९)
.....
बिरडे: दोरीची सरकती गाठ.
म्हणे कैसे हे बिरडे फिटेल । कैसा स्वामी भेटेल ।युगाहुनी वडील । निमिष मानी॥.....(अ.१३,ओवी ३७८)
....
गोरवां: गुरे ढोरे.
आणि प्रजा जे झाली। ते वसती कीर आली। गोरुवें बैसली । रुखातळीं॥।....(अ.१३,ओवी ५९६)
..
कानी: लहान दोरी
ऐसे सत्त्व सुखज्ञानी । जीवासी लावुनी कानी । बैलाची करी वानी । पांगुळाचिये॥....(अ.१४,ओवी १५८)
...
उंडी: घास,कवळ
हे काळानळाच्या कुंडी । घातली लोणियाची उंडी । माशी पांखु पाखडी । तंव हें सरे॥....(अ.१३, ओ.११०३)
....
आर: अजगर.
अंत्यु राणिवे बैसला । आरें धारणु गिळिला । तैसा गर्वे फुगला । देखसी जो॥...(अ.१३,ओ.७२४)
...
ऐलाडी: अलिकडच्या तीरावर.
प्रवृत्ती माघौती मोहरे। समाधी ऐलाडी उतरे। आघवे अभ्यासे सरे । बैसता खेवो॥...(अ.६,ओ.१९१)
...
पैलाडी: पलिकडच्या तीरावर.
मग समुद्रा पैलाडी देखे । स्वर्गीय आलोचू आइके।मनोगत ओळखे मुंगियेचे ॥...(अ.६,ओ.२६९)
...
बांबुळी: शेवाळ
परी उदकें झाली बांबुळी । ते उदकासी जैसी झाकोळी। कां वायाचि आभाळीं । आकाश लोपे॥...(अ.७,ओ.६०)
....
कोलती: पेटती शिरपुटी, कोलीत (हा शब्द नागर मराठीत आहे. पण मालवणीत कोलती असा शब्द वापरतात. तोच ज्ञानेश्वरीत आहे.)
हे बहु असो झडती । अंधारे भोवंडिता कोलती । ते दिसे जैसी आयती । चक्राकार.
....
खाजें: हे मालवणी खाद्य प्रसिद्ध आहे.
जैसा वायसीं चंद्र नोळखिजे। तैसा ग्रंथु हा प्राकृतीं नेणिजे । आणि तो हिमांशुचि जेवि खाजें । चकोरांचे ...(६-२९)
....
हीर : यां पासून वाडवण( झाडू) बनवितात. पु.लं. च्या " म्हैस" या लेखातील ,"मग हीर नाय मोडत " हे वाक्य आठवावे.
अस्थींचे नळे निरपे । शिरांचे हीर ओरपे । तंव बाहेरी विरूढी करपे । रोमबीजांची ॥...(६-२३४)
...
तसेच: खडूळ(११-५५७०), गुंडे (१३-४७), पाडा (८-८), चावदस (१३-८१८), सांवर (९-१७४), मेर (८-७४) असे शब्द आहेत. धांडोळा घेतल्यास आणखी सापडावेत.
(कंसातील संख्या अध्याय-ओवी या क्रमाने आहेत.)