रातराणी : [कथा] : कळते रे!

वेणू कधी कधी स्वप्नात येते माझ्या. मोठ्या घेराचा फ्रॉक घातलेली. लांबसडक केसांच्या चापूनचुपून तेल लावून दोन वेण्या

बांधलेली. हातात हात घालून आम्ही नदीकाठी जातो. मी पाण्यात डुंबत असतो आणि ती किनाऱ्यावर बसून शंखशिंपले असं

काहीतरी गोळा करत बसते. पाण्यात खेळून झालं की मी काठावर येतो. तिच्या अंगावर पाणी उडवतो. ते तिला अजिबात

आवडत नाही. पण ती चिडत नाही. मग मीच थांबतो. ती शांतपणे गोळा केलेल्या शंखशिंपल्यांच्या दोन वाटण्या करते. एक

हिस्सा मला देते आणि म्हणते, "हे घे. हे तुझ्यासाठी. " "मला कशाला, मला नको हे मुलींचे खेळ. ठेव तुलाच." असं मी म्हणतो

आणि स्वप्नातून जागा होतो. नाही म्हणनं किती सोपं होतं ना माझ्यासाठी की ती वेणू होती म्हणून इतक्या सहज मी नाही

म्हणू शकलो? अगदी तिच्या प्रेमालाही?

वेणू माझ्या आयुष्यातलं पहिलवहिलं प्रेम. माझ्या की तिच्या? आता काय फरक पडतो म्हणा. खूप लांब आलो दोघं, निदान

मी तरी. ती कदाचित असेल अजून तशीच. काळाच्या ओघात तिचं माझ्यावरच प्रेम कमी झालं असेल का? याचं हो हे उत्तर

बरोबर असलं तरी मला ते नको आहे. तिचं माझ्यावरच प्रेम तसंच असावं अगदी निर्व्याज, निरपेक्ष आजही! काहीही झालं

तरी! स्वार्थी वाटतं न ऐकायला. पण जे गमावलं ते किती अनमोल होतं हे कळल्यावर असंच वाटतं ना मनाला?

***

"वेणू, वेणू.... अगं ऐक डबा तरी घेऊन जा..."

आई मागून हाक मारत होती आणि मी फाटकाच्या बाहेर सुसाट धावत निघाले होते. काल सुमी म्हणाली होती वाड्यातल्या

देसाई काकू परत आल्यात म्हणून. काकांची बदली झाली परत आपल्याच गावात. म्हणजे अनंता आला असणार. आता आज

शाळेत आपल्याच वर्गात येईल ना तो. ओळखेल का मला? न ओळखायला काय झालं, वर्षभरच तर गेला होता परगावी.

इतक्यात कसा विसरेल?

हे काय अनंता कसा नाही आला आज वर्गात? दमला आहे की काय प्रवासाने? की अजून त्याचा प्रवेश नाही झाला या शाळेत?

पण मास्तर चांगले ओळखतात देसाईकाकांना, त्यांनी बसून दिले असते अनंताला तसेच वर्गात. आज शाळा सुटली की

वाड्यावर जाऊन मगच घरी जाऊ परत.

"कोण अगं बाई वेणू का? ये ना अगं अशी बाहेर का उभी तू?"

"..."

"अजून तशीच आहेस ग. शांत. ये. हा घे खाऊ. आम्ही कालच आलो. तुझ्या काकांची झाली बदली पुन्हा. मी ही म्हणल,

आपल्या गावाजवळ आहे, माणसं चांगली आहेत इथली, जाउया परत. अजून आवरतेच आहे बघ."

"मी मदत करू काकू?"

"वेडाबाई, तू घरी जाउन अभ्यास पूर्ण कर. हे काय नंतर करायचंच आहे. अनंता आला असता तर आतापर्यंत ऐकत बसली

असतीस होय माझ्या गप्पा. केव्हाच पळाला असता दोघे नदीवर."

"म्हणजे अनंता...?"

"अगं हो, हेच म्हणाले सारख्या सारख्या शाळा नको बदलायला. आता तोही रमलाय तिथे. त्याच्या मामाच्या घरी राहिलाय

शाळेला. सुट्टीला येत राहील अधून मधून. माझा काही जीव रहात नव्हता बाई. कधी मला सोडून राहिला नाही. कसा

राहतोय देव जाणे. तू येत जा ग वेणू. आता हेच बघ तू यायच्या आधी अनंताच्या आठवणीन जीव कासावीस झाला होता. तू

आलीस आणि असं वाटलं अनंताच आलाय. बर वाटलं बघ. आईलाही सांग एकदा येउन जायला."

अगदी काल घडल्यासारखं दिसतं सर्व समोर. ते वय नव्हतं माझं प्रेमात पडायचं पण तेव्हा ते प्रेम आहे हेही कळलं नव्हतं.

निखळ मैत्री दोघांची. अगदी लहानपणापासून इतके एकमेकांसोबत राहिलो होतो की वर्षभरापूर्वी तो दुसर्या गावी गेला

तेव्हा नदीकिनारी असलेल्या मंदिराच्या पायर्यांवर बसून दोघं अगदी काळोख होईपर्यंत रडत बसलो होतो. दुसर्या दिवशी मी

तापाने फणफणलेली. त्याला जाताना भेटलेसुद्धा नाही. म्हणूनच रागवला का अनंता? आता सुट्टीत आला की विचारू.

त्यावर्षी दिवाळीच्या सुट्टीत आला होता अनंता. आणि असा भेटला जणू काही कधी दूर गेलाच नव्हता. अगदी तसाच होता.

मग तो पुन्हा पुन्हा येत राहिला. आमची मैत्री तशीच होती. फक्त खेळ बदलले होते. आता तो येताना त्याच्या शाळेच्या

वाचनालयातून कवितांची पुस्तकं घेऊन येई आणि आम्ही नदीकिनारी बसून ती तासन तास वाचत राहू. एखादी ओळ

आवडली, कळली की एकमेकांना सांगत जाऊ. तो वाचायला लागला कविता की ऐकताना भान हरपायचं माझं. आजही

त्याचा आवाज घुमतो माझ्या कानात. असं वाटतं पुन्हा नदीकिनारी जावं आणि त्याची वाट पहावी.

***

"ए परत एकदा वाच ना"

"अगं किती वेळा, आता दुसरी वाचूया ना."

"..."

"बरं. पण आता ही शेवटची वेळ बरं का."

"हं"

"कळते मज सारे कळते रे!

मन माझे तरीही चळते रे!

राखत आले सखया अजवर

विचारले नसण्याचे अंतर

शब्द तुला भेटतील नंतर

आयुष्य न मागे वळते रे!"

"अरे... अनंता विसरलेच, आज आईनी लवकर घरी बोलवलय. उद्या पूर्ण करुया. मला जायला हवं आता"

"वेणू वेणू मी उद्या पुन्हा नाही वाचणार हीच कविता. कंटाळा आला मला."

किती दुष्टपणा केला मी. एक कविता तिला ऐकायची होती माझ्या आवाजात, मी तेवढही नाही करू शकलो तिच्यासाठी. पण

जे मी तिच्यासोबत वागलो त्यापुढे हा गुन्हा खूपच छोटा होता. किती सहज जीव गुंतला होता तिचा. माझाही गुंतला होताच.

तिला भेटायची ओढ असायची गावी येताना. माझ्या कॉलेजमधल्या मुलींसारखी नसली तरी वेणू किती सुरेख होती.

सावळया रंगाची, बोलके डोळे आणि कमरेपासून खाली लोळनारा वेणीचा गोंडा.

हनुवटीच्या मधोमध एक खड्डा. खळखळून हसली की काय गोड दिसायची. पावसाळ्यात नदीत भोवरे दिसायचे. ते भोवरे

पाहिले की मला वेणूची हमखास आठवण यायची. तिच्या वेणीचा गोंडा किती वेळा ओढला होता मी. अगदी कळवळून

ओरडायची तेव्हा सोडायचो. तिच्या वेदना मी कधीच नाही समजू शकलो.

त्यादिवशी घरी गेलो तेव्हा आईनं सांगितलं,

"अनंता, वेणुच्या लग्नाच पाहणार आहेत आता."

"अरे वा!"

"अरे वा काय. हे बघ ती मनात भरलीये माझ्या. अगदी लहान होती तेव्हापासून. आपल्या घरातलीच एक वाटते रे. तुझ्यावर

जीव आहे तिचा. मी काय म्हणते मीच विचारू का वेणुच्या आईला."

"काहीतरीच काय आई. अगं चांगले मित्र आहे आम्ही. बस अजून काही नाही. तसं काही असत तर मला बोलली नसती वेणू."

"शहाणाच आहेस. या गोष्टी काय मुली बोलून दाखवतात. आणि त्यातून वेणू? स्वप्नातसुद्धा ती बोलून दाखवणार नाही..पण

तिचे डोळे बोलतात बरं का. तू आला नाहीस की व्याकूळ होते. मला जाणवत सगळं."

"आई तू काहीही विचार करतेस. आणि तसंही माझा काही आत्ता लग्न करायचा विचार नाही."

"अरे नको करूस ना. पण आपण ठरवून तर ठेवू. तुझं शिक्षण झालं आणि नोकरीत स्थिर झालास की मग करू."

"अगं आई, इतक पुढचं काही कसं ठरवून ठेवायचं. आणि तसही इथल जग आणि तिकडे शहरातलं जग फार वेगळ आहे. वेणू

नाही रमायची तिथे."

"नाही रमली तर राहील माझ्याजवळ थोडे दिवस. आणि काही नाही, एक मुल झालं की बाई स्वतःला विसरून जाते.

त्याची काळजी तू नको करूस. पण लवकर निर्णय घे. वेणूचं लग्न ठरायला काही वेळ नाही लागणार."

"हे बघ आई मला घाई घाईत निर्णय नाही घ्यायचाय"

तो विषय माझ्यासाठी तिथेच संपला होता. पण वेणू आणि इतर सर्वांसाठी तो कधीही न संपणारा होता. दुसर्या दिवशी

सकाळीच वेणूचे बाबा आले होते घरी. आईला बहुदा कल्पना आली असणार त्यांच्या येण्याच्या कारणाची. पण मला आश्चर्य

वाटल. वेणू कधी तिच्या भावना घरी बोलून दाखवेल असं वाटलं नव्हत मला.

तिच्या बाबांनी फारसे आढेवेढे न घेता मुद्द्यालाच हात घातला.

"अनंताची आई, वेणू तुमच्या घरी आली सून म्हणून तर आम्ही निश्चिंत होऊ. मुलं मोठी झाली एकमेकांबरोबर. काहीतरी पूर्व

पुण्य असेल पोरीच म्हणून तिचा जीव तुमच्यासारख्या देव माणसात गुंतलाय. अनंता आणि वेणूच लग्न जर झाल तर..."

"मी ही तेच म्हणतेय दादा. आता वयात आली आहे पोर. काहीतरी ठरवलेल असल की कुणाला बोलायला तोंड राहणार

नाही. वेणूसारखी गोड पोरच पाहिजे आमच्या या रुद्रावताराला समजून घ्यायला. तीचच ऐकतो तो. पण अनंता म्हणता

होता त्याला अजून शिक्षण पूर्ण करायचंय... परत नोकरी ते सगळ जमेपर्यंत... "

"अहो घाई काहीच नाही. आपण फक्त ठरवून ठेवूया. गुर्जीनी सांगितलय, लग्न ठरलं तर या वर्षी ठरेल नाहीतर पुन्हा ३ वर्ष

योग नाही म्हणून. म्हणून आपलं मनाला वाटतंय. उगीच विषाची परीक्षा नको. अनंता तयार असेल तर... "

"काका मी खरच आत्ता तुम्हाला शब्द नाही देऊ शकत. मला असं बंधनात नका अडकवू. वेणूलाही आत्ता माझ्याबद्दल काही

वाटत असेल तर ते अजून ३ वर्षानी वाटेलच कशावरून. काळ बदलला की माणसं बदलतात."

"अनंता, काय बोलतोयस तू. अरे लहानाचा मोठा झालास तेव्हाही बदलतच होता काळ. पण वेणूची माया नाही बदलली."

आईचा आवाज आता चढला होता.

"हे बघा अनंताची आई, काल एक पाहुणे बघून गेले वेणूला. ते २-३ दिवसात कळवतो म्हणाले पसंती. त्याआधी तुम्ही जर

आमच्या वेणूला स्वीकारायचा शब्द दिलात तर आम्ही डोळे झाकून त्या पाहुण्यांना नकार कळवू. मुलीच्या आनंदापेक्षा

आम्हाला काही मोठं नाही" हात जोडून वेणूचे बाबा बोलले.

"तुम्ही काळजी करू नका दादा. मी समजावते त्याला."

***

"कळते मज तू अवख़ळ वारा

कळते मज तू रिमझिम धारा

...कधी दूरचा पहाटवारा

तव रूप कसेही छळते रे!"

असाच होता का अनंता? सगळेच म्हणायचे भारी तापट आहे तो. पण मला नाही जाणवला कधी तसा. मला दिसायचा तो

भारावून जाऊन कविता समजावणारा अनंता. मला दिसायचा मला चिडवणारा आणि पुन्हा हसवणारा खोडकर अनंता.

मला दिसायचा माझा आवडता सोनचाफा देवाला न वाहता माझ्या ओंजळीत देणारा अनंता. मला जे त्याच रूप हव होतं, मी

तेच माझ्या डोळ्यांनी शोधत राहिले. चुकलं का माझं? असेल कदाचित. काका गेले आणि अनंता बदलला खरा. अगदी लहान

वयात पचवला त्यानं तो आघात. स्वतः सावरला, काकुंना सावरल आणि शहरात जमेल तशी कामं करत शिक्षण चालू ठेवलं.

त्यादिवशी बाबा घरी आले आणि म्हणाले बालिश आहे अनंता अजून. छे! अनंता बालिश कसा असू शकतो? इतक्या लहान

वयात त्यानं स्वत:च स्थान तयार केलं होतं. कॉलेजमध्ये म्हणे तोच असतो सगळ्यात पुढे. तो कसा बालिश असेल. आपलंच

चुकलं असेल काहीतरी. पण काय? मलाही वाटलं जे माझ्या मनात आहे तेच त्याच्याही मनात असणार. बाबानीच घाई केली

असणार. नाही ठरलं लग्न तरी काय फरक पडतो? अनंता काही ३ वर्षानी मला नाही म्हणायचा नाही.

आज संध्याकाळी त्याच्याजवळ बोलूयात.

"वेणू हा काय प्रकार आहे?"

"कसला?"

"तुझं म्हणे लग्न ठरवणार आहेत."

"हो"

" तुला मी आवडतो? लग्न करायचंय?"

"..."

"आणि हे तू मला आत्ता सांगतियेस?"

"अरे पण... "

"अरे पण काय? आईला सांगितलस, तुझ्या घरी सांगितलस पण मला नाही सांगू शकलीस"

"अनंता...मी काही नाही सांगितलं रे कुणाला, त्यानीच समजून घेतल सगळं"

"म्हणजे मीच समजू शकत नाही तर"

"तुझ्याशिवाय मला कोण समजून घेणार अनंता? अरे आणि मला सांगितल बाबांनी की तुला नाही आताच करायचं लग्न. पण

मी थांबेन तुझ्यासाठी."

"तेच मला नकोय. मला तुला असं अडकवून नाही ठेवायचं."

"असं का म्हणतोस अनंता. काही वर्षानी आपलं प्रेम काय कमी होणार आहे का?"

"..."

"बोल ना "

"हे बघ वेणू. माझं तुझ्यावर प्रेम आहे की नाही मला माहिती नाही आणि ते समजेपर्यंत तुला थांबवून ठेवण मला योग्य वाटत

नाही."

"अनंता...अरे "

"मला तुझ वागण कळत नाही वेणू. कुणी एखाद्याला एवढं कसं आवडू शकतं?"

पुढच काही बोलताच आलं नाही. काय बोलणार होते मी. झोळी तर आधीच पसरली होती त्याच्यापुढे पण त्याच्या प्रेमाच

दानसुद्धा त्याला मला द्यायचं नव्हत.

***

आज इतक्या वर्षांनी तीच वेणू आठवते मला. मंदिराच्या पायरीवर बसलेली. मी बोललो त्याचा अर्थ समजून घ्यायचा प्रयत्न

करत असलेली. त्यादिवसानंतर वेणू मी नसेन तेव्हा येउन आईला भेटून जायची. तिचं लग्न ठरल्याचं आईनी सांगितलं. मुलगा

चांगला आहे. स्वतःचा व्यवसाय करतो आणि लगेच लग्न करायलाही तयार आहे. तुळशीच लग्न झाल की मुहूर्त काढणार

आहेत. आईनी सांगितल आणि मी जेवता जेवता ताटावरून उठून गेलो. काय झालं होतं मला? सगळ्या जगाला कळतंय

आमच एकमेकांवर प्रेम आहे मग मला का नाही? मला समजूनच नाही घ्यायचं? मी दु:ख कधी पाहिलं नव्हतं आयुष्यात. पण

बाबा गेले त्यादिवशी आत हललं. असं वाटलं धावत जाऊन नदीत उडी मारावी, फक्त पोहतच रहाव. परत येउच नये. पण

सारा आक्रोश आत कोंडून ठेवला. आईची अवस्था केवढी बिकट. मी शिकायला बाहेर त्यामुळे आईला बाबा आणि बाबांना

आई. तिच्या त्या ओक्या ओक्या कपाळाकडे बघून काटा यायचा अंगावर. पण विसरलो लहानपण. बाबांचं कार्य करून आलो

आणि एकदम मोठा, प्रौढ झाल्यासारखं वाटल. सगळी जबाबदारी एकट्याच्या खांद्यावर पेलली. आईला माझ्याबरोबर चल

म्हणल तर इथल्या आठवणी सोडून आता नाही कुठे जाणार म्हणाली. आजही ती हसते तेव्हा असं वाटत तिचे डोळे अजूनही

बाबाना शोधत आहेत. वेणुन किती आधार दिला तिला.ती इथे होती म्हणून मी निर्धास्त जाऊ शकलो का?

वेणू..हळवी वेडी वेणू. तिला जपणं जमलं असतं मला? मी हा असा, माझा अहं कुरवाळणारा.. आणि वेणू? तिनं सगळं सहन

केलं असतं, शांतपणे. आमचं लग्न म्हणजे अन्यायच झाला असता तिच्यावर.

शेवटचं वेणूला पहिलं होतं तिच्या लग्नात. मी नव्हतो गेलो लग्नाला. माझ्या दिवाळीच्या सुट्ट्या संपत आलेल्या. आवरून

परत जायच्या आधी एकदा नदीवर जाऊन याव म्हणून तिथं गेलो ते किती वेळ बसलो होतो कळलचं नाही. आई आदल्या

दिवशीच गेली होती वेणूकडे. लग्न झाल्यावर नवरा नवरी मंदिरात दर्शनाला आले होते. लोकांची गजबज कानावर आली

तसा मी उठून दूर उभा राहिलो. तिला दिसणार नाही असा. एवढी सुंदर आहे माझी वेणू? अबोली रंगाचा शालू नेसलेला तिने

आणि त्याच्यावर जरीच्या काठाची हिरवी शाल पांघरली होती. केसात किती गजरे माळलेले. मेंदीचा लालचुटुक रंग खुलला

होता हातांवर. खरोखर लक्ष्मी असेल तर ती वेणूसारखीच दिसत असावी बहुदा.

हळुवार पावलं टाकीत ती येत होती. एकदाच तिनं नजर वर उचलून इकडे तिकडे पाहिलं. मी तिथेच आहे हे कळलं होतं का

तिला? मंदिरात आत जाताना धाकट्या बहिणीच्या कानात काही कुजबुजली. तिने मग धावत जाउन सोनचाफ्याची फ़ुलं

वेणूला आणून दिली होती! काही तिनं तिच्या नवर्याच्या हातात ठेवली. त्याच्या डोळ्यात मिश्कील हसू होतं आणि वेणुच्या

डोळ्यात? तिच्या डोळ्यात मी दाटलो होतो? निदान मला तरी तसंच वाटलं होतं. दोघं मंदिरात नमस्कार करून गेले आणि

मी धावत जाउन मंदिरातली सगळी फ़ुलं वेचू लागलो. पण काही क्षणातच त्यातला फोलपणा जाणवला. तसाच बाहेर आलो

आणि शर्ट काढून नदीत उतरलो. किती वेळ पोहलो काय माहिती. अंधार पडू लागला तसं आई वाट पाहत उभी दिसली

किनार्यावर. बाहेर आलो आणि आईच्या कुशीत शिरून रडलो खुप. काही न बोलता आई थोपटत राहिली. दुसर्या दिवशी

आईला वेणू परत आल्यावर यातलं काही तिला सांगू नको असं सांगून घराबाहेर पडलो. त्यानंतर मी पुन्हा कधी मंदिरात,

नदीवर गेलो नाही.

वेणूचं लग्न झालं आणि मी अजून एकटा झालो. हीच कविता वाच म्हणून आता वेणू हट्ट करायला नव्हती. आईकडून तिची

खुशाली कळायचीच वरचेवर. तुझ्याविषयी विचारत असते म्हणायची. मी कधीच स्वत:हून आईला विचारल नाही

वेणुबद्द्ल. माझ्यापुरतं मी वेणूला तिथेच ठेवलं होतं नदीकिनारी शंखशिंपल्यात खेळणारी, सोनचाफ्याची फ़ुलं वेचणारी,

मला कविता वाचायला सांगून स्वत: निळ्या आकाशात रमलेली. ती वेणु माझीच होती फक्त. माझ्याकडून कुणीच हिरावून

घेऊ शकत नाही तिला. मीसुद्धा नाही!

***

वेळ कुणासाठी थांबलीय? मी माझ्या संसारात आणि अनंता त्याच्या संसारात रमलो दोघं. कमीतकमी सगळ्यांना तसं वाटलं

तरी. माझ्या लग्नानंतर पुन्हा अनंता नाहीच भेटला. मीही कधी त्याच्या समोर गेले नाही. जेवढ शक्य होतं तेवढं ते प्रेम तसंच

जपून ठेवलं. यांनीही समजून घेतलं ते. एकदा मला सोडायला आले होते तेव्हा म्हणाले आपण लग्नानंतर गेलो होतो ते मंदिर

किती छान आहे. संध्याकाळी जाऊया पुन्हा. माझ्या चेहऱ्यावरचे भाव झरझर बदलले. त्यांच्या नजरेने टिपलं सारं. तिथं

गेल्यावर त्यांनी स्वतः आठवणीनं सोनचाफा मला आणून दिला, म्हणाले "कधी कधी एखादी गोष्ट सहज मिळत नाही तेव्हाच

तिचं महत्व आपल्याला कळतं. आता हेच बघ तुला सोनचाफा इतका आवडतो म्हणून मी स्वतः लावला आपल्या अंगणात,

पण तो नाही फुलला. आणि इथे हा बघ कसा फुललाय. पण म्हणून माझं छोटसं रोप मी जपणार नाही असं नाही. हा सुगंध

मी नेईन माझ्या सोबत. जे मला मिळालं थोडफार, ते मी आता त्या रोपट्याला देईन. बघ एक दिवस तोही बहरेल."

अनंताची वेणू त्याक्षणी तिथेच राहिली. त्या पायरीवर. त्यांच्यासोबत परतीच्या वाटेवर पिसासारखी हलकी होऊन गेले.

चार दिवसांनी पुन्हा घरी गेले तर खरच तिथल्या सोनचाफ्याला कळी आलेली.

अनंताला माहिती नाही. मागच्यावेळी तो आला होता कुटुंबासोबत तेव्हा त्याची मुलगी भेटली होती नदीकिनारी.

त्याच्यासारखीच आहे. तिला सोनचाफ्याची फ़ुलं दिली होती. अगदी मनभरून वास घेतला तिनं. मला म्हणाली, "आमच्या

घरी नक्की या. माझ्या बाबानाही खूप आवडतात ही फ़ुलं"

मी काय म्हणणार?

माझ्या डोळ्यासमोर पुन्हा अनंता उभा होता, माझी आवडती कविता पूर्ण करत होता.

"कळते रे हे तुझेच अंगण

जिथे फुलांची नाजूक पखरण

थकले रे, आले तरीही पण

का दार तुझे अडखळते रे!"

[टीप : कथेतील कवितेच्या ओळी सुरेश भटांच्या आहेत. http://www.sureshbhat.in/node/210 ]