कुटुंबसंस्थेचे चालन

मी खुप मन लावुन लेख वाचला.. काही ठिकाणी भाषा अगदी जटील आहे.. थोडक्यात आणि सोप्प्या भाषेत असतं तर बरं झालं असतं.. पण एकंदरीत चर्चा प्रस्ताव चांगला आहे..

तुम्हाला असं म्हणायचय का की पुरुषप्रधान सिस्टीममध्ये जो अन्याय होतो (स्त्री व पुरुष दोघांवरही) त्याच्या तुलनेत समताप्रधान कुटुंबामध्ये जो अन्याय होतो (स्त्री व पुरुष दोघांवरही) ह्याची तुलना व्हावी, कारण वरकरणी वाटलं तरी समताप्रधान कुटुंब अन्यायमुक्त (किंवा तुलनेनी कमी अन्याय होत असणारं) असेलच असं नाही (कारण तुम्ही वानगी दाखल दिलेले ११ प्रश्न..)

मुळात कोणतीही सिस्टीम फ्लॉलेस नसतेच. त्यामुळे कोणत्याही सिस्टिम मध्ये कुणा न कुणावर अन्याय होत रहाणार हे नक्की. त्यात सुद्धा अन्याय हा कोणत्या एका पक्क्या सुत्राने मोजता येत नाही. स्थल-काल-लिंग सापेक्षता वगैरे मुद्दे तिथे असतात. (केवळ काय मोजतोय ह्याबद्दल नाही तर "कोण" मोजतोय ह्याबद्दल् सुद्धा). त्यामुळे अशी दोन सिस्टीम मधल्या अन्यायाची काटेकोर तुलना करता येईल का हा मुळात मला पडलेला प्रश्न आहे..

पुरुषप्रधान सिस्टिमला जो स्त्रियांकडुन विरोध होतो त्यावर मी एक स्त्री म्हणुन भाष्य करु शकते. (आणि ती सर्वस्वी माझी मते आहेत.. कुणाला दिलेले सल्ले अथवा आरोप नाहीत.. त्यामुळे माझी विधाने केवळ माझे अनुभव असल्याने त्यांना सिद्ध करुन दाखवायची माझी जवाबदारी नाही कारण ती मान्य कराच असा माझा आग्रह नाही)

स्त्री म्हणुन पुरुषप्रधान सिस्टीमला जो विरोध असतो तो केवळ "लिंग" ह्या एका मुद्द्यावर नसावा. इथे मुळात एखाद्याचे जगण्याचे, विचारांचे, निर्णय घेण्याचे स्वातंत्र्य नसणे हा एक मोठा मुद्दा आहे. "केवळ पुरुष आहे" ह्या एका गोष्टीसाठी अनेक अधिकार पुरुषाकडे असतात. कुटुंब व्यवस्था सोयिस्कर असावी म्हणुन निवडालेला तो एक पर्याय जरी मानला तरी त्यात केवळ गोंधळ नको म्हणुन एकहाती कारभार सोपोवणे हा एकच उद्देश नाही (किंवा उद्देश काहीही असला तरी त्याचा केवळ तोच एक परिणाम नाही). ह्या मध्ये सत्ता हाती यावी म्हणुन "पुरुष ह्या लिंगाला प्राधान्य देणे" ही समस्या निर्माण होते आणि त्यामुळे स्त्री भ्रुण हत्या वगैरे प्रश्नांची मालिका सुरु होते (इथे स्त्रियांना जे काही मुलभुत प्रश्न आहेत.. गर्भात हत्या, आवश्यक शिक्षण न मिळणे. कुपोषण, स्वामित्वाच्या भावनेतुन आणि स्त्रीला भोगवस्तु म्हणुन पाहण्याच्या वृत्तीमुळे झालेले बलात्कार, हुंडाबळी, पळवुन नेऊन विकणे इ समस्या मला अपेक्षित आहेत..). बर एकाधिकार दिले म्हणुन कारभार सुरळित चालु आहे असे तरी आहे का? तर निश्चित नाही..

ह्या व्यतिरिक्त अजुन एक मुद्दा जो मला अत्यंत मह्त्वाचा वाटतो तो असा, की कुटूंबव्यवस्था, समाज सुरळित चालु रहाणं हे महत्वाचं आहे, त्यासाठी व्यक्तिला अनेक तडजोडी कराव्या लागतात. पण एखादया व्यक्तिच्या आयुष्यात नक्की कुठवर आपण ह्या व्यवस्थांचा हस्तक्षेप चालवुन घेऊ शकतो? म्हणजे माणुस म्हणुन आवडीप्रमाणे जगण्याचे स्वातंत्र्य जर प्रमाणाबाहेर आवळले जाणार असेल तर ती सिस्टीम एक फेल्युअर नाही का? तुम्ही म्हणता की हॉस्टेलची पाटी वाचल्या प्रमाणे एका कुटुंबातली नावे नकोत.. पण Does it really matter? असलीच चोघांची नावं अत्यंत वेगवेगळी तरी त्याचा नक्की किती फरक पडतो? केवळ सोय म्हणुन, किंवा वाचायला बरं (रिदमिक विथ ऑदर मेम्बर्स) वाटतं म्हणुन एखाद्याचं नाव बदलुन टाकणे योग्य ठरते का? तुम्ही मुळचे कुठले ह्या प्रशाचे उत्तर ८-१० पिढ्यानंतर पण देता आले पाहिजे म्हणुन हा खटाटोप करायचा? आणि मग त्या उत्तरासाठी "स्त्री ने लग्न झाले की माहेर विसरून सासरच आपले घर मानावे आणि स्वतःला त्या वंशात विरघळवुन टाकावे" अशा मानसिकतेचा उदय होतो. पण मुळात "तुम्ही मुळचे कुठले" हा प्रश्न तेवढा महत्वाचा आहे का की ज्या साठी त्या घरात येणारी प्रत्य्के स्त्री गरजे पलीकडे बदलुन जाते?

तुम्ही सिस्टीम कोणतीही निवडा, पण त्यात व्यक्तिस्वातंत्र्य जर प्रमाणाबाहेर (आणि गरजेपेक्षा जास्त) धोक्यात येणार असेल तर ती माझ्या दृष्टिने फेल्युअर आहे.

बाकी तुम्ही जे ११ प्रश्न दिले आहेत, त्यांची सर्व घरांमध्ये एकच एक उत्तरं मिळणं हे अशक्यच आहे.. तशी न मिळणं ह्यालाच आयुष्य म्हणतात ना...

'लिंग' (सेक्स - स्त्री आहे की पुरुष) आणि 'लिंगभाव' (हिंदी भाषेत त्याला 'सामाजिक लिंग' असे म्हटले जाते) या दोन वेगळ्या संज्ञा आहेत - त्यांचा संबंध आहे पण त्या वेगळ्या आहेत.

सामान्यतः लिंगभावाबद्दल चर्चा होत असते.
'लिंगभाव' म्हणजे थोडक्यात सांगायचे तर: व्यक्तीचे लिंग केंद्रस्थान घेते आणि तिच्या/त्याच्याकडून अपेक्षा निर्माण होतात (मोठ्याने बोलू नये, रडू नये इत्यादी) ; कामाची विभागणी होते (स्वयंपाक, नारळ फोडणे इत्यादी) ; विविध साधनं कोणाला प्राधान्याने मिळणार (शिक्षण इत्यादी) हे ठरते, साधनांवर मालकी कोणाची हे ठरते (शेती, घर), निर्णय कोणी घ्यायचे हे ठरते... इत्यादी.

'लिंग' बदलत नाही, ते बदलावे अशी अपेक्षाही नाही; 'लिंगभाव' व्यवहार बदलतो - तो सगळीकडे सारखा असत नाही. पुरुषप्रधान रचनेत एका विशिष्ट प्रकारची लिंगभाव व्यवस्था आहे - असमानता आहे, ती बदलण्याचा प्रयत्न करताना स्त्रीच्या लिंगाधारित गरजा (बाळंतपण, राजकीय सहभागाची संधी इत्यादी) लक्षात घेणे म्हणजे 'भेदभाव' नाही. (तुम्ही हे म्हटले नाही इथे, पण जाताजाता लिहिले.)

पुरुषप्रधान समाजरचनेचे समर्थक फक्त पुरुष असतात असे नाही, स्त्रियाही असतात; लिंगभाव धारणा बदलायला हव्यात असे फक्त स्त्रियांना वाटत नाही, अनेक पुरुषांना वाटते. सर्व स्त्रिया स्त्रियांबाबत संवेदनशील असतील असे नाही, सर्व पुरुष स्त्रियांच्या प्रती असंवेदनशील असतील असे नाही.

संवेदनशीलता, परस्पर आदर नसतो तेव्हा अकराच काय अकरा हजार प्रश्न निर्माण होतात... संवेदनशीलता आणि परस्पर आदर असेल तरीही प्रश्न निर्माण होतातच पण त्यातून मार्ग काढला जातो.

स्वतःच्या निर्णयातून आयुष्यात आलेल्या अडचणी आणि कोणा व्यवस्थेमुळे झालेली कोंडी यात प्रचंड फरक आहे - गुणात्मक दृष्ट्या!!

स्वतःच्या निर्णयातून आयुष्यात आलेल्या अडचणी आणि कोणा व्यवस्थेमुळे झालेली कोंडी यात प्रचंड फरक आहे - गुणात्मक दृष्ट्या!!

भयानक सहमत. माझ्याच निर्णयामुळे आलेली अडचण कशी निस्तरावी या विचार अनेक वर्षे करत होते. परवा सकाळी झोपेतून उठल्यावर त्याचे पर्फेक्ट असे नाही पण चांगले असे उत्तर मिळाले होते. ते श्रेय मात्र माझे नाही. आपण अनेक पुस्तके, लेख, चांगले विचार, मुलाखती ऐकत, वाचत असतो. काही गोष्ती डोक्यात बसतात ते नेहमीच आपल्याला कळत नाही. पण त्या सगळ्यातून आपण (मेंदू)प्रश्नाचे उत्तर शोधत राहतो, नकळतपणे आणि असे एखादे दिवशी ते समोर येते, जेंव्हा ते एक्सपेक्टेड नसते. परवाचा सगळा दिवस मनातल्या मनात आश्चर्य करणे, मनाशी हसणे यात घालवला (म्हणजे बाकीही कामे केली हां). ;) कोंडीबद्दलही नाही लिहित.

मग माझा एक साधा प्रश्न आहे - "पुरुषप्रधानते मुळे होणारा अन्याय" नि "आजकालच्या समताप्रधान कुटुंबांच्या निर्णयप्रक्रियांच्या जटिलतेतून निर्माण होणार्‍या ताणतणावांमुळे होणार अन्याय" यांची आपण कधी तुलना केली आहे काय?

मूळात समताप्रधान अशी समाजव्यवस्था अजूनतरी भारतात निर्माण झाली नाही.
जिथे समताप्रधान व्यवस्था असल्याचे भासते ती 'कमी पुरूषप्रधान' व्यवस्था असते.
जर समताप्रधान व्यवस्था झाली तर तिचा पायाच इतका सामंजस्याचा असेल की असे प्रश्नं निर्माणच होणार नाहीत.
(हे मी बहुसंख्यांकांच्या बाबतीत लिहित्येय, ईशान्येकडील राज्यात अजूनही काही ठिकाणी स्त्रीप्रधान व्यवस्था आहे आणि तिथली समताप्रधान व्यवस्था ही कमी स्त्रीप्रधान असेल याची जाणीव आहे)
तसे तर हॉस्टेलला रहणारे रूममेट मित्रं मैत्रिणीसुद्धा एकमेकांबरोबर थोडे काँप्रमाईज आणि थोडे मॅनिप्युलेट करून रहातो.
इथे तर अख्ख्या जीवनाचा आणि संसाराचा प्रश्नं आहे.
त्यामुळे कुठल्याही सहजीवनात येऊ शकतील असे इश्यूज इथेही येणारच.
ते सोडवायचे कसे हा मुख्य मुद्दा आहे.
बरं हे सोडवतानासुद्धा पारंपारिक वर्चस्ववाल्या गटाने 'मी खरंतर पडतं घ्यायला नको/घेतलं नसतं पण समानतेपायी घेतोय' असा मोठेपणा घेतला जाण्याची किंवा दुसर्या बाजूने दिली जाण्याची शक्यता जास्तं असते.
'माझे मिस्टर सकाळी भाजी चिरून देतात' हे कौतुकाने संगितलं तर पुप्र मानणारी स्त्री.
'मी बायकोला अगदी भाजीही चिरून देतो' असे म्हणणारा पुप्रवाला पुरूष.
खर्या समानतावाल्याना यात काही विशेष सांगण्यासारखे आहे असेही वाटणार नाही.

मग तू घरी किती पैसे दिलेस का दिलेस इ. विचार फक्तं एक व्यवहाराचा भाग म्हणून होतील त्याला रुसवेफुगवे मानापमान याचं ड्रेसिंग लागणार नाही.

त्यामुळे खरी समताप्रधान व्यवस्था जेव्हा येईल तेव्हा त्यात पुरूष व स्त्री यांपैकी कुठल्याही व्यवस्थेत येणारी घुसमट अज्जिबात येणार नाही.

मला काही किचकट चर्चा जमत नाही, पण एक गोष्ट नक्की लक्षात येतेय,
कुटुंबसंस्था ही लहान मुलांच्या सुरक्षित वाढीसाठी आणि म्हातार्‍या माणसांच्या आधारासाठी आणि काही प्रमाणात 'हक्काच्या' सोबतीसाठी निर्माण झालेली/ केली गेलेली आहे.
या अश्या कुटुंबाची जबाबदारी ज्यांच्यावर आहे, त्यांना मात्र मूळात या कशाची तत्क्षणी गरजच नसते. ते केवळ स्वतःच्या सोयीचा/ मनाचा विचार करुन मुक्त राहू शकत असतात. पण त्यांनी त्यांच्या भूतकाळात या संस्थेचा फायदा घेतलेला असतो, आणि भविष्यकाळातही मिळणार असतो.
अशा वेळेस समाज बांधून रहाणं, सुरक्षितता आणि त्यायोगे होउ शकणारी प्रगती यादेखिल भविष्याच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या गोष्टी आहेत, याकडे दुर्लक्ष होताना दिसते...
ज्यांच्यावर जबाबदारी आहे अशा व्यक्तींनी जर का जे काही आहे ते 'आपलं' आहे आणि 'आपल्यासाठी' आहे, असा विचार केला तर फारसे प्रश्न पडत नाहीत. जर का ' हे 'मला' किती फायदेशीर होईल?' असा विचार केला तर रस्सीखेच जास्त जोरात सुरु होईल...
आणि ती कायम सुरु रहाणार! कारण 'मी' विरुद्ध 'आपण' हा संघर्ष प्रत्येक ठिकाणी समोर येतोच.
त्याचे उत्तर कालपरत्वे आणि व्यक्तीपरत्वे बदलतं.. अमुक एक मान्य करणं योग्य आणि अमुक एक कृती करणं अयोग्य असं आपल्याला खरोखरच कधी ठरवता येइल का, हे माहित नाही.

जिवंत माणसांचा प्रश्न येतो तिथे २+२=४ असं उत्तर नेहमीच मिळत नाही. कधी उत्तर १ असेल तर कधी ६. प्रत्येक कुटुंब हे सर्वस्वी वेगवेगळं असतं आणि त्यांचे प्रश्न आणि त्यावर त्यांनी शोधलेली उत्तरंसुद्धा.

पुरुषप्रधान, स्त्रीप्रधान अशी लेबलं आपण लावतो, पण तरीही त्यात अनेक तीव्रतेच्या छटा असतात. कुटुंब म्हणून एकत्र राहिल्यावर कंगोरे घासून सर्वात परिणामकारक अशी व्यवस्था त्यांच्यात अस्तित्त्वात येते, किंवा ते शक्य नसेल तर कुटुंब मोडूही शकतं. स्त्री किंवा पुरुष असण्यावर आर्थिक निर्णय अवलंबून असतात असं मला वाटत नाही. गावातल्या अशिक्षित स्त्रिया अख्खं कुटुंब चालवत असतात हे अनेकदा पाहिले आहे. सुशिक्षित उच्च वर्गीय कुटुंबातही समानता असमानता दोन्ही प्रकार असतात. हा प्रत्येकाच्या जडणघडणीचा, विचारांचा भाग आहे.

इतर बहुतेक गोष्टी स्त्री -पुरुष कोणीही करू शकत असले तरी मुलाला प्रत्यक्ष जन्म देणे आणि काही वर्षेपर्यंत त्याचे संगोपन करणे हे स्त्रीलाच करावं लागतं. त्यासाठी तडजोडी तिलाच कराव्या लागतात. (मुलांना योग्य प्रकारे वाढवण्यासाठी कोणा पुरुषाने करियर सोडलेली फार उदाहरणे आजूबाजूला दिसत नाहीत.) इथे थिअरी आणि प्रॅक्टिकल यात फार फरक असतो. ते जर कोणाला नको असेल तर मुले न होऊ देणे हा पर्याय उपलब्ध आहेच.

माझा असा कयास आहे कि सांप्रतकालीन बहुसंख्य पुरुषप्रधानतेचा विरोध करणार्‍या स्त्रीया (काहीवेळा असे पुरुष) केवळ कशाचा विरोध फॅशन मधे आहे हे पाहून त्या गोष्टींवर फोकस करतात.

हे फारसं पटलं नाही. तेही प्रत्येकाचे कंडिशनिंग, शिक्षण, विचारक्षमता यावर अवलंबून असावे.

पैसे वेगळे ठेवावेत हेही पटलं नाही. कारण ते फारच कॉण्ट्रॅक्ट पद्धतीचं नातं राहील. जो/जी घटक पैसे मिळवत नाही त्याला सतत दबून रहावं लागेल. जिथे आर्थिक विषय महत्त्वाचे होतात तिथे मानवी नातं मागे पडतंच. तसाही इन्कम टॅक्समुळे जमाखर्च आणि इन्वेस्टमेंट्स वेगळ्या ठेवाव्या लागतातच पण घरातले खर्च अगदी वेगळे ठेवता येत नाहीत.

इतर बरेचसे प्रश्न हे परस्पर सामंजस्य, प्रेम आणि तडजोडी करायची क्षमता यावर किती यशस्वीपणे सोडवता येतील हे अवलंबून असतं. जर एका घटकाला फक्त आणि फक्त तडजोडी कराव्या लागत असतील तर ती त्या प्रश्नाची यशस्वी उकल मानता येणार नाही. कित्येकदा आपण अन्याय करत आहोत हे दुसर्‍याच्या गावीही नसते.

"पुरुषप्रधानते मुळे होणारा अन्याय" नि "आजकालच्या समताप्रधान कुटुंबांच्या निर्णयप्रक्रियांच्या जटिलतेतून निर्माण होणार्‍या ताणतणावांमुळे होणार अन्याय" यांची आपण कधी तुलना केली आहे काय?

नाव कोणतंही द्या, अन्याय हा अन्यायच असतो. त्याला अन्याय करणार्‍याइतकाच सहन करणाराही जबाबदार असतो.

केवळ एक मानव एका भिन्न लिंगाचा आहे म्हणून त्यावर अन्याय करायचा असतो अशी माणसाची मानसिकता इव्हॉल्व झाली आहे का?

पुन्हा नाही. ती मानवी प्रवृत्ती आहे. प्रत्येकजण आपल्या सोयीने वेगळी नावं देतो. शेवट सगळा पॉवरचा, सत्तासामर्थ्याचा आणि संघर्षाचा खेळ आहे.

पहिली थोडीच वाक्ये वाचली कारण
यापेक्षा मला हिंदी आणि इंग्रजीच्या मराठीवरच्या आक्रमणाचा प्रश्न मोठा वाटतो.

१. मुळात सध्याच्या स्वरूपातील कुटुंबसंस्था ही टिकववण्याची गरज आहे असे मी मानत नाही
२. कुटुंब संस्थेला कोणी एक 'चालक' असतो हेच मला मान्य नाही त्यामुळे सगळी चर्चाच माझ्यासाठी गैरलागू आहे.