राजकीय भ्रष्टाचाराची माता?

>>लालबहादूर शास्त्री खरोखर इतके निर्मोही होते काय?

या एकाच प्रश्नाचं उत्तर थोड्याश्या वेगळ्या स्वरूपात देतो.

शास्त्री ९ जून १९६४ रोजी पंतप्रधान झाले आणि ११ जानेवारी १९६६ रोजी त्यांचे निधन झाले. म्हणजे सुमारे १९ महिने ते पंतप्रधान झाले. तेवढ्या कारकीर्दीत ते अतिशय लोकप्रिय असावेत असे एकूण वाटते. १९ महिन्यांच्या कारकीर्दीवरून त्यांच्या स्वच्छ चारित्र्याचा निष्कर्ष काढावा की नाही हा प्रश्न मला नेहमी पडतो. तुलनात्मक दृष्ट्या पाहिले तर राजीव गांधी नोव्हेंबर १९८४ मध्ये पंतप्रधान झाले. त्यांच्याही सुरुवातीच्या काळात ते प्रचंड लोकप्रिय वगैरे होते. जानेवारी १९८७ मध्ये बोफोर्स प्रकरण बाहेर येण्यापूर्वी (२६ महिने) होण्यापूर्वी त्यांचा मृत्यू झाला असता तर तेही पुढच्या काळात शास्त्रींप्रमाणेच स्वच्छ, प्रामाणिक वगैरे वगैरे म्हणून ओळखले गेले असते.

मनमोहन सिंग आणि नरसिंहराव यांच्याही पहिल्या २ वर्षांबाबत असेच म्हणता येईल.

इंदिरा गांधींना भारतातल्या राजकीय भ्रष्टाचाराची माता म्हणावे काय?

त्यांचा उदय होण्याआधीही भ्रष्टाचार होता. त्यांच्या कारकिर्दीत भ्रष्टाचाराला बर्‍यापैकी राजमान्यता मिळाली आणि सवंग लोकप्रियता मिळवण्यासाठी लागणार्‍या घोषणाबाजीला ऊत आला असे म्हणता येईल.Populist politics पाया इंदिरा गांधींनी घातला आणि ईतर राजकारण्यांनी त्याचा कित्ता गिरवला.

खुशवंतसिंग यांच्या चरित्रातही इंदिरा गांधींच्या भ्रष्टाचाराबद्दल थोडी माहिती दिली गेली आहे. पण ती मुळातच खूप त्रोटक आहे.

- पिंगू

जाणकारांची मते वाचण्यास आवडेल.
त्यातही फक्त कोणीतरी लिहिलेली पुस्तके, वृत्तपत्रे वाचून आपली मते मांडणार्‍यांपेक्षा त्या काळाचे जे प्रत्यक्ष साक्षीदार होते त्यांची मते जाणून घेण्यास अधिक उत्सुक आहे.
श्रीमती इंदिरा गांघींचा काळ काही तसा फार जुना नाही. त्यामुळे त्यांच्या पंतप्रधानपदाच्या कारकिर्दीचे समकालीन सहज उपलब्ध व्हावेत.

इंदिरा गांधींच्या लायसन्स राज आणि त्यातून उद्भवलेला भ्रष्टाचार, काँग्रेस पक्षासाठी व्यावसायिकांकडून देणग्या (खंडणी?) गोळा करणं इ.इ. गोष्टी काही काळापूर्वी वाचलेल्या आहेत. आता पुस्तकाचं नावही आठवत नाही आणि ते डीटेल्ससुद्धा.
साधारण पंडीत नेहेरू आणि इंदिरा गांधी अशी तुलना होती. नेहेरूंनी संरक्षणमंत्री नेमताना, लष्करातल्या बढत्या इ. बाबतीत भ्रष्टाचार (लाच असं नव्हे!) केल्याचा उल्लेख होता आणि इंदिरा गांधींनी सरळसरळच पैसा, ताकद यासाठी लायसन्सराजमार्फत भ्रष्टाचार शिष्टाचार बनवला अशा प्रकारचं विश्लेषण होतं. लेखक कोणी राजकीय पक्षाशी संबंधित नसून राजकारणाचा अभ्यासक किंवा पत्रकार असल्याचंही आठवत आहे.

पुस्तकाचं नाव आठवलं की खरड वा प्रतिसादातून कळवते.

भ्रष्टाचार, राजकीय स्वार्थ वगैरे इंदिराजींच्या आधी, अगदी स्वातंत्र्याअधी देखील भारतात होतेच. त्या अर्थाने त्यांना जबाबदार धरणे योग्य ठरू शकत नाही.

सदुसष्ट साली इंदिरा गांधी सत्तेवर असताना सिंडिकेट-इंडिकेटचा घोळ,....

साधारण पन्नाशीला आलेल्या असताना इंदिराजी पंतप्रधान झाल्या. झाल्या ते एका अर्थी नेहरू घराण्यामुळेच झाल्या. पंतप्रधान होण्यासाठी हे वय तसे लहानच होते. त्यामुळे सुरवातीस त्यांना "गुंगी गुडीया" म्हणले गेले होते. (मला वाटते हा शब्दप्रयोग मधु लिमये यांनी प्रचलीत केला होता. पण त्यावर अत्र्यांनी "अधू बुद्धीचा मधू" म्हणत टिका देखील केली होती कारण लिमयांना राजकारण समजले नाही असे त्यांना वाटले.). जी काही काँग्रेसी तत्कालीन वयाने मोठी माणसे होती त्यांना इंदीराजींना बाजूस करायचे होते. त्यातूनच काँग्रेस फुटण्याचा इतिहास घडला. त्याला केवळ इंदिराजीच कारणीभूत नव्हत्या, तर पडद्यामागच्या राजकारणाची पद्धत कारणीभूत होती असे वाटते. (अवांतरः त्यावेळेस यशवंतरावांनी केलेला विश्वासघात हा इंदिराजींनी कायम लक्षात ठेवला आणि आणिबाणीनंतर जेंव्हा परत तोच अनुभव आला तेंव्हा नंतर त्याचा उपेक्षीत ठेवून कायमचा सूड घेतला)

बँकाचे राष्ट्रीयकरण, संस्थानिकांच्या तनखा रद्द करणे वगैरे यात राजकारण नसेल का? अर्थातच असणार. राजकीय व्यक्ती शिंकली तरी त्यात राजकारण असते असे वाटते... पण त्याच बरोबर समाजवादी मानसिकतेचा प्रभाव हे देखील त्याला कारण होते असे वाटते. तरी नशिब त्यांनी रशियास जवळ केले तरी कन्युनिझम आणि कम्युनिस्टांना जवळ केले नाही!

मात्र त्यातून (राजकारणातून) मिळालेल्या यशाची एक प्रकारची झिंग त्यांना चढली असे वाटते. हे असेच चालते, लोकांना असेच ताब्यात ठेवावे लागते, वगैरे जे काही आपण कुठल्याही स्तरावर कुणाच्याही बाबतीत बघू शकतो तेच येथे देखील झाले. आणि बघता बघता राष्ट्रीय चळवळीतून निर्माण झालेला काँग्रेस पक्ष हा "इंदीरा इज इंडीया" म्हणणार्‍या हुजर्‍यांचा पक्ष झाला. आणि त्या अर्थाने अधुनिक राजकीय घसरणीस आणि त्याचा परीणाम म्हणून तळागाळाला गेलेल्या भ्रष्टाचारास, "राजा कालस्य कारणम" या वचनाप्रमाणे, इंदिराजी जबाबदार आहेत असेच म्हणावेसे वाटते. पण तशा त्या होण्यासाठी काँग्रेसी मनोवृत्तीपण जबाबदार आहे असे वाटते.

लाल बहाद्दूर शास्त्री हे नक्कीच आदर्श आणि खर्‍या अर्थाने स्वच्छ चारीत्र्याचे नेते होते. तरी देखील त्यांचे रेल्वेला अपघात झाला म्हणून राजीनामा देणे हे काही बरोबर वाटले नाही, त्यामुळे चुकीच्या अपेक्षांचा पायंडा पडला असे वाटते.

हे खरं मानलं तरी इंदिरा गांधींनी केलेल्या कार्यापुढे हे गंभीर आरोप गौण आहेत असे मानावे काय? तसं म्हटलं तर मोदींसकट सगळ्या राजकीय नेत्यांना हेच तत्त्व लागू करावे लागेल काय?

नुसत्या आरोपांना महत्व देणे पटत नाही. अर्थात याचा अर्थ ते गौण आहेत असे देखील म्हणायचे नाही. आणिबाणीच्या पूर्वसंध्येस निवडणूक घोटाळ्यामुळे जरी न्या. जगमोहनला सिन्हा यांनी निवडणूक रद्द केली तरी (पुराव्या अभावी) इंदिराजींवर लाच घेतलेले आरोप त्यांनी मान्य केले नाहीत. म्हणून इंदिराजींच्या आणिबाणीच्या आणि इतर चुका कमी ठरत नाहीत.

मोदींच्या बाबतीत कायम आणले गेले आहे ते गोध्रा दंगल. त्या व्यतिरीक्त त्यांच्या राज्यात काही गैरव्यवहार झाल्याचे ऐकीवात आलेले नाही. गोध्रा दंगलीस ते मुख्यमंत्री म्हणून नक्कीच जबाबदार आहेत, जितके शिख दंगलीस राजीव गांधी आणि गांधी हत्येनंतरच्या महाराष्ट्रातील आणि इतर ठिकाणी झालेल्या दंगलीस नेहरू पंतप्रधान म्हणून जबाबदार असतील तितकेच. यात मोदींची बाजू घेण्याचा प्रश्न नाही. तसा उद्देशही नाही. पण पक्षनिरपेक्ष चुका बघण्याचा प्रयत्न आहे. असो.

बर्‍याच लोकांचे लेखन वाचून 'अमेरिकेची आर्थिक घडी, पुणे महानगरपालिका, उंदीर मारायचा विभागा' वैग्रे वैग्रे आठवले.

"पुणे महानगरपालिकेच्या उंदीर मारण्याच्या निर्णयामुळे विस्कटलेली अमेरिकेची आर्थिक घडी "

हा लेख माझ्या मनात मूर्त रूप धारण करू लागलाय.

(म्हणून नेने मंडळी भारतात परतत आहेत असा आपला अंदाज) टोकाचा टिकेकर