बुद्धाच्या डोक्यावर

बॉल?

ते "उष्णीष" आहे.

साधारणपणे मस्तक उन्हापासून झाकणार्‍या कुठल्याही वस्तूला (पागोटे असो वा केसांचा बुचडा) उष्णीष म्हणतात.

परंतु बुद्धाच्या बाबतीत तो त्याच्या मस्तकाचाच वाढीव भाग आहे, तो वाढीव प्रज्ञेमुळे आहे, असे मानण्याची पद्धत काही बौद्ध लोकांत आहे. जैन लोकांत (महावीराबद्दल) ही कल्पना तितकीशी प्रचलित नाही. पण श्रमण महावीराच्या मूर्तीच्या डोक्यावरही कधीकधी केसांचा बुचडा असतो खरा.

गौतम बुध्दाच्या डोक्यावर जो उंचवटा आहे त्याला उष्णीष म्हणतात. सामान्य माणसाहून बौध्दिक अधिकत्व दाखवण्यासाठी ह्या लक्षणाचा उपयोग केला जातो. गौतम बुध्द व महावीर हे महापुरुष असल्यामुळे मूर्ती व चित्रकारांनी तत्कालीन मूर्तीशास्त्राप्रमाणे त्यांच्या लक्षणांचे चित्रांकन केले आहे. ह्या उंचवट्यावर काहीजणांनी अधिक कलाकारी दाखवून कुरळ्या केसांप्रमाणे दिसणारी रचना केली आहे.

माहीतीपूर्ण चर्चा

माहीतीपूर्ण चर्चा

चित्रातल्या न्यायाधीशाच्या डोक्यावर कायतरी असतं बघा !! तसलं शिरस्त्राण असावं.

आणि माहीतीपूर्ण चर्चा चालू आहे.

अजून माहिती मिळण्याची अपेक्षा करीत आहे.

..

तरीही बुद्धाचा केस जपून ठेवणार्‍यांची कमाल म्हणायची.

अनेक शिल्पे/पुतळे यात सरळसरळ केसच दिसतात. कुरळे / जटेसारखे किंवा कधीकधी पानांसारखे डिझाईन.

आता ते केस नाहीतच असे मूळ गृहीतच धरायचे आणि त्याचे इंटरप्रिटेशन इतरच काही करायचे असे ठरवलेच तर त्याला काही इलाज नाही.

बुद्धचरित्राचा अथवा बौद्धधर्म-साहित्याचा अभ्यास नाही.पण जर गौतम बुद्धाने जुन्या सनातन धर्मानुसार संन्यास घेतला असेल तर केशवपन झालेले असेल. ज्या धर्माविरुद्ध त्याने बंड केले त्याचेच आचरण त्याने उत्तरायुष्यात केले असेल हे तर्कसुसंगत वाटत नाही. केश राखले असणे शक्य आहे. त्याच्या निर्वाणानंतर पुढे कधीतरी केशवपनाची प्रथा सुरू झाली असावी. तसेही कठोर तपाचरण व इतर कृतींद्वारा-जसे दीक्षाप्रसंगी डोक्यावरचा एकएक केस उपटून काढणे-शरीरपीडन हे जैन धर्मात बसते, बौद्ध धर्मात नाही.
जाताजाता :महान योग्यांचा मेंदू हा अधिक प्रगत व विस्तृत असतो आणि हा मेंदूचा विस्तार लंबमज्जेच्या टोकाशी मोठी गाठ,आवाळू या स्वरूपात दिसतो अशी समजूत हिंदू अध्यात्ममार्गीयांमधेसुद्धा आहे. बुद्धाच्या आणि महाविराच्या डोक्याचा विस्तार हा याच संकल्पनेला दृश्य रूपात आणताना घडलेला प्रकार असू शकेल.

बुद्धाच्या डोक्यावर जे कुरळे वस्त्र दाखवले आहे ते 'उष्णीष' हे बरोबरच आहे. पण सुरुवातीला ही प्रथा नव्हती. सुरुवातीचा संघ हा हीनयानपंथीय अर्थात हे नाव नंतरच्या महायांनानीच त्यांना दिले. हीनयानांत मूर्तीपूजेची प्रथा नव्हती. त्यामुळे बुद्धाच्या/बोधीसत्वाच्या मूर्ती कोरायचा पर्यायाने उष्णीष दाखवायचा काही संबंधच नव्हता. पण नंतरच्या महायानांनी साधारण ४ थ्या, ५ व्या शतकात बुद्धमूर्ती कोरायला सुरूवात केली. तत्कालीन प्रथेनुसार डोक्यावर वस्त्र धारण न करणे हे काहीसे असंस्कृतपणाचे मानले जायचे. तेव्हा बुद्धाच्या डोक्यावर वस्त्र हे हवेच. तेव्हा ते दाखवण्यासाठी उष्णीषही कोरले गेले. गौतम बुद्ध हा मूळचा राजा-राजवंशातला, तेव्हा हे दर्शवण्यासाठी राजचिन्ह म्हणून डोक्यावरील उंचवटाही कोरण्यात आला (राज्यत्याग केल्यामुळे राजमुकूट दाखवता येत नाही). कुरळे/सुरकुतलेले वस्त्र हे ज्ञानाचे लक्षण म्हणून समजण्यात येत असावे. चू.भू.दे.घे.

कार्ले लेणी येथे महायानांनी खोदलेली ही बोधीसत्व मूर्ती.

एकच एक बुद्ध,
बाकी सारे निर्बुद्ध !

ह्या शिल्पकलेतही गांधारशैली अन मागधशैली असा फरक असल्याने त्या कुरळ्या केशरचनेतील कुरळेपणातही फरक आहे.गांधारशैलीतील कुरळीकेशरचना आपल्या संस्कारभारतीतल्या चक्रासारखी तीन वेटोळ्यांची असल्याची माहिती सांची येतील गुप्ता नावाच्या गाईडने दिल्याचे स्मरते.

जुना सनातन धर्म या शब्दांद्वारे मला बुद्धपूर्व वैदिक धर्म असे म्हणायचे होते. गौतम बुद्धाने वेदप्रामाण्याविरुद्ध, यज्ञादि वेदपुरस्कृत कर्मकांडांविरुद्ध बंड केले हे सर्वश्रुत आहे.'हिंदू" हा शब्द धर्म या संदर्भात त्या काळी प्रचलित नव्हता म्हणून सनातन शब्द वापरला.
बौद्धांमध्ये केशवपन केव्हा सुरू झाले याबद्दल नक्की माहिती मला नाही. प्रतिसादात केवळ एक तर्क व्यक्त केला होता. हिंदू धर्मात मात्र संन्यास स्वीकारताना स्वतःचे पूर्वायुष्य पुसून टाकण्याचे प्रतीक म्हणून स्वतःचे श्राद्ध आणि केशवपन करण्याची प्रथा आहे. हिंदू संन्यासी केश राखीत नाहीत. ते मस्तकावर उष्णीष ही पांघरतात. श्रीपादश्रीवल्लभ,श्री नरसिंह सरस्वती,स्वामी वासुदेवानंद सरस्वती या सर्वांची चित्रे आणि फोटो असेच आहेत. समर्थ रामदासांना मात्र चित्रामधे सकेश चितारलेले पाहिलेले आहे.