मराठीतले काही उच्चार.

:D

ध्वनींची जोडणी केल्यामुळे ते ध्वनी थोडेफार बदलतात, याची आपल्याला जाणीव असते. यातील बहुतेक फरक जीभ एका ठिकाणाहून दुसर्‍या ठिकाणी जात असताना "आपोआप*" होतात.
*"आपोआप"ची गंमत अशी - जीभ कशी वळते, कंठमणीतून घोष कसा बदलतो, याबद्दल जीवशास्त्रातून ढोबळ नियम "आपोआप" मिळतात, पण प्रत्येक भाषेच्या लकबी, म्हणजे अगदी बाळपणापासून मिळालेली वळणे असतात. म्हणूनच सर्व भाषांमध्ये स्वतःस्वतःचे असे खास संधीनियम असतात.

मराठी भाषेच्या अभ्यासात संधीनियमांकडे त्या मानाने लक्ष कमी दिले गेलेले आहेत. आता कोणी अभ्यास केला नाही म्हणून काय संधी होणार नाहीत? तसे मुळीच नाही. कारण जीभ "मराठी वळणाने" (किंवा आडवळणाने!) एका ठिकाणावरून दुसर्‍या ठिकाणी जात असताना ध्वनी बदलणार तो बदलणारच. अभ्यास करायचा म्हणजे काय? मराठमोळे जिभेचे वळण हे संस्कृत वळणापेक्षा वेगळे असते, इंग्रजीपेक्षा वेगळे असते ते ओळखून मराठीची वैशिष्ट्ये नोंदवणे.

संधीचा अभ्यास करण्यात संस्कृत व्याकरणकार फार पुढे होते, त्याचे मोठे कारण म्हणजे संस्कृत पठनपाठनाची दीर्घ मौखिक परंपरा, होय. शिष्ट समाजात काळजीपूर्वक* बोलली गेलेली रूपे हीच - आणि सर्वच - "मूळ साधुरूपे" होत. त्यांच्यापैकी एक रूप "मूळ" आणि बाकी रूपे "बोली-म्हणून-टाकाऊ" अशी नव्हती.
*"काळजीपूर्वक" म्हणजे धापा टाकत, दारूच्या नशेत बरळत, गाण्याच्या ताना घेताना अघळपघळ, खोकत-उचक्या-येत... अशी सर्व उच्चाररूपे वगळून.

लेखी रूपे मिळाल्यानंतर भाषकांची प्रचंड सोय झाली, खरी. संस्कृत भाषेचे प्रमाणीकरण लेखनप्रसाराच्या आधीचे आहे. म्हणून संस्कृताच्या प्रमाणलेखनात सर्व संधिरूपे लिहिण्याची मुभा आहे. मराठी आणि अन्य अर्वाचीन भाषांमध्ये प्रमाणीकरण लेखनप्रसाराच्या नंतर झाले. शिकण्या-शिकवण्याच्या सोयीसाठी कुठलेतरी एक "सुटे" रूप लिहायची-वाचायची आपल्याला सवय लागली. मात्र त्यामुळे ते सुटे रूपच "मूळ" आणि संधीमध्ये होणारे फरक व्याज आणि कुठल्याशा प्रकारे चुकलेले असल्याचा गैरसमज आपणात पसरू लागला.

"बष्णार" असे रूप म्हणून कुठेही वाचनात येणार नाही. इतकेच काय, मी स्वतः हे रूप वापरतो, याबद्दल मी बहिरा होतो. म्हणजे "बष्णार" असा उच्चार करताना आपण "बस्-णार्" असेच म्हणत असल्याचे मला वाटत होते. या लेखाच्या निमित्ताने मी ते रूप वेगवेगळ्या वाक्यांत आणि संथ-मध्य-द्रुतलयींत म्हणून बघितले.

(लेखात "बशणार" असा उल्लेख आहे. हे माझ्या जिभेचे वळण नाही. लहानपणापासून मी "कष्ट, उष्टे" वगैरे उच्चार करतो, मात्र अन्य लोक "कश्ट, उश्टे" वगैरे उच्चार करतात. मी ज्या लयीत "बष्णार" उच्चार करतो, त्या लयीत ते लोक "बश्णार" उच्चार करत असावेत.)

या ठिकाणी स्->ष् हा बदल जिभेच्या वळणाने अपेक्षितच आहे. हे वर्णन पाणिनीने देखील संस्कृतमध्ये केलेले आहे. (ष्टुना ष्टु: ।) पुढे येणार्‍या मूर्धन्य "ण"साठी जीभ वळू लागते, तसा स् ऐवजी ष् हा उच्चार होऊ लागतो. मराठीत हे वळण कमीअधिक प्रमाणात दिसून येते. आदल्या पिढीतील काही अभिजन "पोष्ट" म्हणीत असत, त्यानंतरसुद्धा काही द्विभाषिक लोक मराठीमध्ये "पोष्ट" तर इंग्रजीमधे "पोस्ट" म्हणीत असत. मी स्वतः मराठीमध्ये सुद्धा नेहमीच "पोस्ट" म्हणतो. (जिभेच्या वळणाचे जीवशास्त्र ढोबळ आहे. मराठी उच्चाराच्या लकबी गेल्या काही दशकांत बदललेल्या आहेत.)

आता हा उच्चार तुम्ही ऐकला नाही असे म्हणता - मी विनंती करतो की पुनर्विचार करा. (१) हा लेख वाचण्यापूर्वी माझ्या स्वतःच्या लक्षातही आले नव्हते. निरीक्षणाचा प्रश्न आहे. (२) या लेखाच्या चर्चाप्रस्तावकाने हा उच्चार ऐकलेला आहे. त्यांच्या निरीक्षणाला थोडेतरी वजन देऊया. (३) मराठीतील "पोष्ट" आणि संस्कृतातील संधिनियमाकडे - अन्य भाषांतही हाच नियम आहे - लक्ष देऊन आपण तपासून तर बघूया... अर्ध्यामुर्ध्या प्रमाणात हा नियम मराठीतही असावा.

- - -

तरीही एक चर्चेचा विषय म्हणून या धाग्याकडे पाहताना असे निरिक्षण नोंदवितो की बर्‍याच ठिकाणी (परत मौखिक) 'ब' प्रामुख्याने कानी पडते. उदा. 'देवा...आज बरपूर कामं जाली'....इथे 'भ' आणि 'झ' लोप पावले नसून त्यांचे भाषेच्या दृष्टीने त्याच घरातील "सौम्य" रूप आले, पण ऐकणार्‍याला खटकणार नाही. उलट एका ठिकाणी मी 'गौतम' या गेयता असलेल्या नावाचे चक्क "ऐ घवत्या' अशी तारस्वरातील हाकही ऐकली. 'ग' चे रौद्र रूप येऊनही कार्यभाव साधला गेला होत.

:-)
हे बदल अनियमित नसून फक्त विशेष ध्वनिपरिस्थितीमध्ये होतात. तुमचे निरीक्षण चाणाक्ष आहे. आता असाच अभ्यास व्हायला पाहिजे.
उदाहरणार्थ घेऊया, तो मोठा डोळस अभ्यासक पाणिनी : संस्कृतात शब्दातला पहिला अल्पप्राण (म्हणजे गजडदब पैकी) हा काही विशिष्ट परिस्थितीमध्ये महाप्राण (म्हणजे घझढधभ पैकी) उच्चारला जातो.
उदाहरणार्थ "दोहणारा" या अर्थी "दुघ्" ऐवजी संस्कृतभाषक "धुक्" असा उच्चार करत असत. हा बदल नेमका कधी होतो, ते पठ्ठ्याने शोधून काढले! (एकाचो बशो भष् झशन्तस्य स्ध्वो: ।)

गंमत म्हणजे "महाप्राणाचे विचलन होऊ शकते" हा जीवशास्त्रीय नियम आहे - पण कुठल्या दिशेने विचलन होते, त्याची लकब वेगवेगळ्या भाषांमध्ये वेगवेगळी आहे. हिंदीत महाप्राण शब्दाच्या शेवटाकडून अलीकडे सरकू बघतो.
उदाहरणार्थ : बाष्प -> भाप
कन्नडामध्ये अलीकडचा पाठीमागे सरकू बघतो.
उदाहरणार्थ : भारत -> (कन्नडभाषक उच्चारताना) बार्‍हत् किंवा बारथ्

- - -
"व्यंजना"
अभिधा, लक्षणा आणि व्यंजना यांचे अर्थप्रक्रियेतल्या विवेचनात फारच महत्त्व आहे. ध्वनिप्रक्रियेच्या अभ्यासात जी "व्यंजने" आहे त्या शब्दाचा अर्थप्रक्रियेतील "व्यंजना" हिच्याशी व्युत्पत्तिजन्य संबंध आहे. मात्र या दोहोंचा त्याहून मूलभूत संबंध असावा, ही कल्पना गमतीदार असली तरी तथ्यातली नव्हे. खरे तर तसे केल्यामुळे भल्याभल्यांचा तात्त्विक गोंधळ होतो. नागेश हा संस्कृत वैयाकरण अर्थप्रक्रियेत "लक्षणा" मानत नाही तर "व्यंजना" मानतो. (नैयायिकांचे मत उलट आहे.) आणि पुरावा म्हणून व्यंजनांचे ध्वनी देतो! तो युक्तिवाद निष्फळ आहे. ध्वनी हे अर्थाशिवायही उत्पन्न होतात. त्यांचे क्षेत्र वेगळे - जीभ वळणे, श्वासाचा घोष होणे... अर्थप्रक्रियेचे क्षेत्र वेगळे.
उदाहरणार्थ : "आई" शब्दात ध्वनि-व्यंजन एकही नसले, तरी त्याची अभिधा, लाक्षणिक अर्थ, व्यंग्य अर्थ या सर्वांचा विचार करायला जागा आहे.

तुमचे उदाहरण अर्थप्रक्रियेतले आहे खास - तुमचा गोंधळ मुळीच झालेला नाही. परंतु अर्थप्रक्रियेची व्याप्ती या उच्चाराबाबतच्या चर्चाप्रस्तावापेक्षा इतकी वेगळी आहे, की वेगळ्या धाग्यात चर्चा केलेली बरी. (तो धागा काढायला उशीर होईस्तोवर हा त्रोटक प्रतिसाद : )

'बसणार' ला विविध अर्थ प्राप्त होऊ शकतात. घेणारे (पक्षी : ऐकणारे) कोणताही अर्थ घेतात. त्यामुळे वाक्यांची चिरफाड होऊ नये यासाठी सूचकता, ध्वन्यार्य, व्यंजना यांची योग्य वापर करणे हे भाषेच्या दृष्टीने महत्वाचे मानले जाते.

"कोणताही" अर्थ घेत नाहीत, असा माझा अनुभव आहे. सूचकता, व्यंजना वगैरे शब्द न शिकता यांच्याबद्दल क्रियाशील प्रशिक्षण आपल्याला लहानपणापासून मिळत असते. त्यामुळे एखादी अर्धशिक्षित व्यक्ती, किंवा प्राथमिक शाळेतले मूलसुद्धा सूचकता, तिरकस बोलणे समजू जाईल असे वापरणे या बाबतीत पटाईत असतात. आणि पैकी कुठला अर्थ अभिप्रेत आहेत, हे समजून घेण्यातही पटाईत असतात.
मात्र अपवादात्मक प्रसंगी वाक्यांची चीरफाड होते. कधीकधी होते, त्याबाबत मी तुमच्याशी सहमत आहे. अशा प्रसंगी बोलणारा आणि ऐकणारा यांच्यात प्रामाणिक बेबनाव झाला - एकाला लाक्षणिक अर्थ अभिप्रेत होता, दुसर्‍याने वाच्यार्थ समजला... तर त्या प्रसंगाचे स्पष्टीकरण म्हणून हा अभ्यास अतिशय उपयोगी पडतो. सहमत. कुठल्याही भाषेत हा अभ्यास होणे महत्त्वाचे आहे. सहमत.