सोन्यामधे केलेली गुंतवणूक

रेग्युलेशन्स पुष्कळ असतात पण तरी वेळ आली की सिस्टीम फेल्युअर होतेच.

समजा फंडाने अवैधपणे सोने परस्पर विकून त्याचे पैसे केले तर नक्कीच तुम्ही म्हणता तशी परिस्थिती निर्माण होऊ शकेल.पण अन्य कोणत्याही कारणाने फंड दिवाळखोरीत गेला तरी त्या फंडाकडे असलेले सोने विकून गुंतवणूकदारांना पैसे परत मिळू शकतील.अख्खी म्युचुअल फंड कंपनी जरी दिवाळखोरीत गेली तरी मूळ मुद्दलाइतका सोन्यावर पहिला दावा या गोल्ड इ.टी.एफ मध्ये गुंतवणूक करणाऱ्यांचा असेल.अर्थात अमेरिकेत सबप्राईमच्या संकटात घराच्या किंमती वाढतच राहतील हा खोटा आत्मविश्वास होता.तसेच सोन्याच्या बाबतीतही झाले तर मात्र नुकसान नक्कीच होईल.पण जर काही कारणाने सोन्याच्या किंमती कमी जरी झाल्या तरी सोने प्रत्यक्ष ताब्यात ठेवले तरी असे नुकसान होईलच.

२००८ मध्ये लेहमनच्या बुडण्यामुळे अतिशय सुरक्षित समजली जाणारी शॉर्ट टर्म मनी मार्केट इन्स्ट्रुमेन्ट्स पण डिफॉल्ट झाली होती असं ऐकीवात आहे.

याचे कारण काय होते हे आधी बघू. समजा एका कंपनीने १ जानेवारीला कच्चा माल खरेदी केला.त्यावर प्रक्रिया करून पक्का माल तयार झाला आणि गोदामात गेला.आणि तो तयार झालेला पीस १ फेब्रुवारीला विकला गेला तर याचा अर्थ होतो १ जानेवारीला कंपनीने पैसे गुंतवले त्याचा परतावा १ फेब्रुवारीला म्हणजे १ महिन्याने मिळाला.म्हणजेच कोणत्याही क्षणी पुढील एक महिन्यासाठी पुरेसे पडेल इतका पैसा कंपनीकडे हवा.अशा short term साठी गरजेच्या असलेल्या पैशाला ’Working capital' म्हणतात.आता असे working capital कुठून उभे करावे?त्यासाठीचा एक मार्ग म्हणजे short term commercial papers जारी करून गुंतवणूकदारांकडून पैसे कर्जाऊ घ्यावेत आणि त्या बदल्यात त्यांना थोडेसे व्याज द्यावे!

अवांतर: Working capital हे वेगवेगळ्या प्रकारच्या बिझनेससाठी वेगवेगळ्या नेचरचे असते. म्हणजे आपल्या घरी दररोज दूध घालायला येणाऱ्या दूधवाल्याला आपण बील देतो एक महिन्यानंतर तेव्हा त्याला working capital उभे करायला हवे. तर एखाद्या मासिकासाठी आपण वर्गणी भरतो तेव्हा ती एका वर्षासाठी आधीच वर्गणी भरतो.तेव्हा केवळ हाच एक मुद्दा असेल तर मासिकासाठीचे working capital हे ऋण असते आणि त्यांच्याकडे आधीच खेळता पैसा असतो.तेव्हा working capital किती हवे हे बिझनेसच्या स्वरूपावर अवलंबून असते.वित्तीय संस्थांना पण working capital गरजेचे असते.

आता वित्तीय संस्थांनी आपली working capital ची गरज भागवण्यासाठी असे थोड्या कालावधीसाठीचे commercial paper जारी केले होते.त्यात मनी मार्केट म्युच्यअल फंडांनी गुंतवणूक केली.आता २००८ मध्ये लेहमन कोसळली याचे कारण लेहमनचे सबप्राईम सेक्युरिटीजचे exposure. त्यानंतरच्या काळात नक्की कोणत्या वित्तीय संस्थांचे अशा toxic assets मध्ये किती exposure आहे याविषयी बाजारात खूप मोठा संभ्रम निर्माण झाला होता.

समजा मी money market mutual fund मध्ये काही समभाग घेतले असतील आणि तो फंड अशा वित्तीय संस्थांच्या commercial papers मध्ये गुंतवणूक करत असेल तर मला माझ्या पैशाविषयी काळजी वाटणे स्वाभाविक आहे.त्यामुळे माझ्यासारखे असंख्य गुंतवणूकदार त्या फंडाला युनिट परत करून भराभरा आपले पैसे परत काढू लागले तर त्याचा परिणाम काय होईल?भारतात सामान्यत: १०० रूपये ठेवींमागे बॅंका ६ रूपये रोख स्वरूपात आपल्याकडे ठेवतात.याचे कारण सगळे ठेवीदार एकाच वेळी पैसे मागायला येत नाहीत.तसेच खात्यात नव्याने भरलेले पैसे आणि ठेवीदारांनी काढलेले पैसे आणि तसेच हे वर ठेवलेले ६ रूपये हे ठेवीदारांची मागणी पूर्ण करायला पुरेसे असतात.आता अशा वेळी जर सगळे ठेवीदार एकाच वेळी आपले पैसे काढायला आले तर?बॅंकेकडे तितके पैसे नक्कीच रोखीत नसतात.कारण ठेवीदारांच्या पैशांचा बराच हिस्सा कर्जदारांना दिलेल्या कर्जात अडकलेला असतो.अशा वेळी ठेवीदार १०० रूपये परत मागायला आले तर बॅंक दिवाळखोरीत जाईल.याला Run on the bank म्हणतात. तेव्हा मनी मार्केट म्युचुअल फंडाविषयी असेच Run on the fund झाले होते.

तेव्हा हा प्रश्न कशामुळे आला?अप्रत्यक्षपणे मनी मार्केट फंडांचे toxic assets ना exposure होते म्हणून. आता सोन्यात गुंतवणूक करणाऱ्या फंडाचे असे toxic assets ना exposure असेल तर त्यालाही असा प्रश्न येईल.म्हणजे त्यासाठी सोने हे toxic asset व्हायला हवे!

आता अशी परिस्थिती आलीच तर ही बँकांची सर्टिफिकीटे आणि इटीएफ वगैरे विकण्या-घेण्याची व्यवस्था सुरळीत चालेल याची खात्री काय?

अमेरिकेत २००८ मध्ये इतके मोठे संकट आले तरी कंपन्यांचे शेअर, सरकारी बॉंडला कोणी ओळखत नाही असे झाले नव्हते. भले शेअरच्या किंमती खूप कमी झाल्या असतील (काही कंपन्या दिवाळखोरीत गेल्या म्हणजे शेअरधारकांना काहीही मिळाले नाही) पण ज्या कंपन्या वाचल्या त्यांच्या शेअरना कोणी ओळखत नव्हते असे झाले नव्हते. बॅंकांची सर्टिफिकिटे आणि कशालाच कोणी ओळखत नसेल तर मात्र प्रचंड मोठी आणीबाणीचीच परिस्थिती येईल. मग त्या परिस्थितीत रोख पैशाचा पण फार उपयोग होईल असे वाटत नाही.तेव्हा अशा वेळी हातात धान्य किंवा तत्सम गोष्टी असल्या पाहिजेत. आता या इतक्या आणीबाणीच्या परिस्थितीसाठी आपण नियोजन करायचे की नाही हे ठरवायला हवे .