फॅमिली फिक्शन - सुधीर पटवर्धन यांच्या चित्रांचे प्रदर्शन

प्रतिसादांबद्दल सर्वांचे धन्यवाद. पटवर्धन बरीच वर्षं ठाणे-कल्याण परिसरात वैद्यकीय व्यवसाय करत होते. त्या काळातली त्यांची उल्हासनगर परिसरातली चित्रं गाजली होती. निसर्गचित्र म्हणताच लोकांना जे रम्य देखावे डोळ्यासमोर येतात त्याहून वेगळी, झपाट्याने नागरीकरण होणार्‍या भूभागाची अवहेलना आणि अवकळा दाखवणारी अशी काही चित्रं त्यात होती.

एडवर्ड हॉपरः ठळक, ठाशीव रंग आणि सुस्पष्ट रेखाटनांद्वारे नागरी एकटेपणा आणि हुरहूर दाखवण्याच्या बाबतीत पटवर्धन आणि हॉपर यांच्यात नक्कीच साम्य आहे. पटवर्धन त्या संवेदना खास भारतीय पध्दतीनं मांडतात. त्यांचे रंगही त्यानुसार बदलतात. त्यांची काही व्यक्तिचित्रणं मात्र पिकासोची आठवण करून देतात, तर काही फटकारे व्हॅन गॉघसारखे आहेत. प्रदर्शनातल्या इतर काही चित्रांत हे अधिक जाणवतं, पण त्या प्रतिमा जालावर सापडल्या नाहीत म्हणून लेखात देता आल्या नाहीत.

त्यांची इतर काही जुनी चित्रं या दुव्यावर पाहता येतील.

एक छोटीशी दुरुस्ती: 'पल्प फिक्शन'मधल्या त्या गाजलेल्या दृश्यात उमा थर्मन नसून मारिआ द मेदेरोस आहे. नुकत्याच पार पडलेल्या पुणे आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवात 'हिटलर इन हॉलिवूड' या गमतीशीर चित्रपटात ती पुन्हा दिसली होती. संदर्भासाठी हा दुवा पहावा.

चित्रं आवडली नाहीत अशा काही प्रतिक्रिया आल्या त्यावर काही भाष्य करणं योग्य होणार नाही कारण आवड-निवड व्यक्तिसापेक्ष असते. चित्रातले भाव (एकटेपणा, हुरहूर, संवादाचा अभाव वगैरे) यांविषयी थोडक्यात विवेचन -

खिडकीतून पाहणार्‍या माणसांच्या बाबतीत: पाहणार्‍यांचे चेहरे दिसत नाहीत. एकाची पाठ दिसते. त्या चित्रात बाहेरून दिसणारं दृश्य बकाल शहरातल्या चाळीचं आहे. चित्राची रंगसंगती प्रसन्न नाही; काळपट अंधारी आणि विटकी आहे. या सर्वांतून उदास भाव जाणवतात. पाहणारा मनुष्य वृध्द असल्यामुळे आयुष्याच्या संध्याकाळची खिन्न हुरहूर त्यात जाणवते. दुसर्‍या चित्रात पाहणार्‍या माणसाचं शरीरही न दिसता नुसते खिडकीवर रेललेले हात दिसतात. बाहेरच्या दृश्याला अधिक उठाव देत असतानाच चित्रकाराने निव्वळ ते दृश्य न दाखवता रेललेले हात दाखवल्यामुळे यात आतलं वास्तव सोडून बाहेरच्या दृश्यात धाव घेण्याची आस, पण जाता येत नाही याची खंत जाणवते. ही काहीशी तुरुंगासारखी एक स्थिती वाटते. बाहेरच्या दृश्यात दिसणार्‍या व्यक्तीशी ही हुरहूर आणि खंत निगडीत असावी असं वाटतं (उदा: माहेरपणाला आलेली मुलगी परत जाते आहे). पाहणारी व्यक्ती आणि रिक्षात बसणारी व्यक्ती यांच्यात नजरानजर नाही (टाटा करणं, स्मित वगैरे) त्यामुळे मुलगी घरी यावी अशी केवळ इच्छा आहे आणि परक्या व्यक्तीस पाहून ती होते आहे अशीही एक शक्यता आहे. अशा शक्यतांमध्येही पुन्हा जे हवं आहे ते आपल्यापाशी नाही अशी खंत आहे. चित्रातले काळपट रंग आणि हिरवी साडी - गोरा वर्ण यांचा त्याला असणारा किंचित अपवाद ही आस/खंत गहिरी करतात. ज्याची आस आहे ते लक्षवेधी आहे पण ते दूर जाणारं आहे; आतलं आणि खिडकीबाहेरचं नित्याचं वास्तव काळपट आहे.

'पूर्ण वर्तुळ' चित्रातही खिडकीबाहेरचा प्रकाश आणि खिडकीवरची नक्षी या त्यातल्या त्यात प्रसन्न गोष्टी आहेत. दृश्याकडे पाठ करून खिडकीकडे पाहणार्‍या स्त्रीच्या मनात 'हे आजारपण संपून नित्याचं आयुष्य सुरू व्हावं अशी आस त्यामुळे जाणवते. या चित्रातली गिचमिड ही हेतुपुरस्सर आहे. सर्व घर आजारी माणसाभोवती फिरतं आहे यात एक घुसमट आहे. ती जाणवावी यासाठीची ती गच्च रचना आहे.

'फॅमिली फिक्शन'मधली गच्च रचना ही घरातल्या खिन्न वास्तवातली पोकळी टीव्हीद्वारे येणारा अवास्तव आणि हिंसक गदारोळ भरून काढतो आहे असं सुचवते आहे. दोन्ही चित्रांमध्ये इतकी माणसं असूनही कुणीच एकमेकांकडे पाहत नाही ही रचना संवादाचा अभाव सुचवते. ते समोर प्रेक्षकांकडेही पाहत नाहीत. ते स्वतःत आणि स्वतःच्या खिन्नतेतच दंग आहेत.

फॅमिली फिक्षन मात्र पटले नाही अजून. म्हणजे त्यात संवादाचा अभाव असेलच असे जाणवत नाही. उलट आपली कामे आटोपल्यावर जो तो विरंगुळा म्हणून आपापल्या दुनियेत मश्गुल आहे असे वाटले.

कुटुंबातल्या व्यक्तींच्या (आई आणि मुलगा) चेहर्‍यांवरचे भाव पहावेत अशी विनंती करेन. ते खरा रस घेऊन समोर चाललेले पाहत आहेत असं वाटण्यासारखे नाहीत तर हरवलेले वाटतात. त्यामुळे विरंगुळा म्हणून स्वतःच्या आवडीचं काहीतरी हेतुपुरस्सर टीव्हीवर पाहिलं जात आहे यापेक्षा निव्वळ वास्तवापासून दूर जाण्यासाठी जे समोर दिसेल ते एक प्रकारच्या निष्क्रीय, मद्दपणानं पाहिलं जात आहे असं वाटतं. समोरची नग्न स्त्री असंही सूचित करते की कदाचित ही पारंपरिक आई शुध्दीत असती तर हे त्या मुलाला पाहू न देती. म्हणजे दोन व्यक्ती एकच गोष्ट करत असून ते 'सह'जीवन नाही. आजोबांचं पुस्तकांचं कपाट हे टीव्हीच्या उलट्या बाजूला चित्रात आहे; वास्तवातही 'टीव्ही की वाचन' हे द्वंद्व अनेक घरात खेळलं जातं हे त्याविषयी वेळोवेळी होणार्‍या चर्चेतून आपल्याला ठाऊक आहे. त्यामुळे त्याला (या हरवलेपणानं टीव्ही पाहण्याच्या विरोधातलं) द्वंद्वात्मक मूल्य प्राप्त होतं. म्हणून या कुटुंबातल्या व्यक्ती परस्परांत संवाद नसणार्‍या, किंबहुना विसंवाद असणार्‍या असतील असंही वाटतं. म्हणजे शीर्षकातलं 'फिक्शन' हे कदाचित असंही सूचित करतं की कुटुंबातलं सहजीवन आणि परस्परसंवाद आणि त्यांतून मिळणारा आनंद यांच्या अभावामुळे कुटुंब हेच एक 'फिक्शन' बनलं आहे (ते प्रत्यक्षात, रुढ अर्थानं अस्तित्वात नाही).