‘मेजॉरिटी’ - बहुमतात सामील होण्याचं प्रशिक्षण

आफ्रिकन, मध्यपूर्वेतल्या किंवा दक्षिण अमेरिकेतल्या चित्रपटांमध्ये अनेकदा भारतीय संस्कृतीसारख्या संवेदना किंवा आस्थाविषय दिसतात. त्यामुळेच कधीकधी आपल्या समस्या या त्यांच्याही झालेल्या दिसतात. 'मेजॉरिटी' या तुर्की चित्रपटाच्या बाबतीत असंच झालं. मर्तकान या तरुण मुलाची ही गोष्ट आहे. आपल्या वडिलांच्या बांधकाम व्यवसायात ते त्याला हळूहळू सामील करून घेत आहेत. मित्रांबरोबर भटकणं, गाड्या उडवणं, पब/डिस्कोमध्ये जाऊन यथेच्छ 'एन्जॉय' करणं असा त्याचा दिनक्रम आहे. मर्तकान एका फास्ट-फूड रेस्टॉरंटमधल्या वेट्रेसच्या प्रेमात पडतो तेव्हा यात बदल घडतो. वडिलांना त्याचं या मुलीमध्ये अडकणं पसंत पडत नाही. एका बाजूला वडिलांचा रेटा आणि दुसर्‍या बाजूला प्रेम अशा द्वंद्वात सापडलेल्या मर्तकानचं काय होतं हे चित्रपटात दाखवलेलं आहे. तसं म्हटलं तर हे अगदी 'दो प्रेमी और बेदर्द जमाना' छाप तद्दन 'हिंदी पिच्चर'चं कथानक वाटतं. पण दिग्दर्शक त्यात समकालीन अस्तित्वाचे असे काही रंग भरतो की चित्रपट 'तद्दन' रहात नाही.

मर्तकानचं अख्खं शरीर आणि त्याचा वावर मजेशीर आहे. सधन बापानं सर्व सुखसोयीत वाढवलेला हा मुलगा दिसायला जरा मख्ख, बोदल्या आहे. त्याची प्रेयसी गुल त्याला जेव्हा 'तू हँडसम आहेस' असं म्हणते तेव्हा तो तिला खोदूनखोदून विचारतो की खरंच तुला असं वाटतं का? त्याचं आयुष्य हे अत्यंत दिशाहीन, रंग-रूपहीन आहे. त्यानं कधी पुस्तक वाचलेलं नाही असं तो स्वतःच कबूल करतो. गुलला तो आवडतो म्हणून ती त्याच्यावर लाईन मारते आणि म्हणूनच ती त्याच्या आयुष्यात येते. नाहीतर आई सोडता इतर स्त्रियांशी त्याचं काही नातं नाही. वडील आणि मर्तकान दोघांचंही त्याच्या आईशी असलेलं नातं हेही एका खास पुरुषप्रधान संस्कृतीनुसार आहे. 'जेवण चांगलं झालंय. तू दिवसभर काय केलंस?' यासारखे साधे संवाद आणि त्यातला जिव्हाळाही त्यात अंतर्भूत नाहीत.

या पार्श्वभूमीवर गुल त्याच्या आयुष्यात येते तेव्हा सुरुवातीला तीही निव्वळ एक आकर्षक स्त्री आहे. ती त्याला शारिरीक जवळीक साधू देते हाच तिचा गुण आहे. पण तिच्यामुळेच त्याच्यात बदल होऊ लागतात आणि काही प्रश्न ऐरणीवर येतात. गुल इस्तंबूलची नाही; तिचं कुटुंब दूर आहे. ती इस्तंबूलमध्ये काही मैत्रिणींसमवेत राहते. मैत्रिणी घरात असताना घरी आलेल्या मित्राला सरळ आपल्या खोलीत घेऊन जाऊन त्याच्याशी शरीरसंबंध ठेवण्याइतपत ती मोकळीढाकळी आहे.

पण याबरोबरच ती एकीकडे नोकरी करताकरता कॉरस्पॉन्डन्स कोर्स करत शिकते आहे. तो बांधकाम व्यवसायात काम करतो म्हटल्यावर 'मग तुझ्याकडे आर्किटेक्चरची पुस्तकं कशी नाहीत?' असा चोख आणि प्रांजळ प्रश्न तिला पडतो. ती त्याला आधुनिक तुर्की स्थापत्यकलेविषयीचं एक पुस्तक आणून देते. 'तुझे आयुष्याबद्दलचे विचार काय आहेत' असे प्रश्न विचारून ती त्याला गोंधळवते. थोडक्यात ती एक स्वतंत्र, विचारी मुलगी आहे. तिच्यापुढे मर्तकान पुष्कळदा निरुत्तर होतो. पण तिच्यात तो गुंततही जातो. हळूहळू मित्रवर्तुळ मागे पडून गुलभोवतीच त्याचं आयुष्य फिरू लागतं. आतापर्यंत कधीच त्याच्याजवळ न पोचलेलं एक वेगळं विश्व त्याला आपलंसं करावंसं वाटू लागतं.

पण वडील गुलबद्दलची नाराजी स्पष्ट करतात. कारण मर्तकान तुर्की मुस्लिम आहे, पण गुल कुर्द आहे. त्यामुळे तू तिचा नाद सोड असंच ते त्याला बजावतात. आणि मर्तकान तिढ्यात सापडतो. मात्र हा तिढा केवळ त्या दोघांच्या प्रेमसंबंधाबद्दल नाही तर एका जीवनव्यवस्थेबद्दल आहे. हे एका उपकथानकाद्वारे स्पष्ट होतं. एकदा दारू पिऊन गाडी चालवत असताना मर्तकान एका टॅक्सीला धडक देतो. दोघं पोलिसांत जातात. मर्तकान दारू प्यालेला असल्यामुळे तो अपघाताला जबाबदार ठरतो. त्यानं टॅक्सीवाल्याची नुकसानभरपाई द्यायची आणि त्याचा परवाना सहा महिन्याकरता रद्द होणार हे पोलीस ठाण्यात निश्चित होतं. पोलीस ठाण्यात त्याला घ्यायला वडील आलेले असतात. आता त्यांचे छक्के-पंजे सुरू होतात. 'मी पैसे देणार तर तुझी टॅक्सी मी माझ्या ओळखीच्या गॅरेजमधूनच दुरुस्त करून आणणार' असं ते म्हणतात. टॅक्सीवाला राजी होतो. मग नीट दुरुस्ती न करताच ते टॅक्सी परत करतात. जाब विचारायला आलेल्या टॅक्सीवाल्याला ऑफिसमधून हाकलून लावतात. टॅक्सी त्याच्या रोजीरोटीचं साधन असतं आणि तो गरीब असतो. चूक मर्तकानची असते. तरीही ‘पितृ’सत्ताक व्यवस्थेत बिचारा टॅक्सीवाला पिचतो. आपल्या ओळखी वापरून मर्तकान नशेत असल्याचा उल्लेख वडील पोलिसी दस्तातून काढून घेतात. त्यामुळे गाडीच्या विम्याची रक्कमही मिळणार असते आणि मर्तकानचा परवानाही रद्द होणार नसतो.

असं आयुष्य घडवत असताना वडील गप्पा मात्र मोठ्यामोठ्या करत असतात. आपण कसे देशभक्त मुसलमान आहोत; सैनिक देशाची सेवा करतात; तूही तुझी सक्तीची सैनिकी सेवा लवकरात लवकर स्वीकार, असे उपदेशाचे डोस ते एकीकडे मुलाला पाजत असतात आणि त्याच वेळी स्वतःच्या भ्रष्ट वर्तनातून ते मुलाला आपल्याच बेपर्वा, बेमुर्वतखोर मुशीत घडवत असतात. सोशिक आई मात्र या सर्वात भकास होताना दिसते. एकदा रात्री उशिरा मर्तकानला आई स्वयंपाकघरात एकटीच रडताना दिसते. 'काय झालं' म्हणून तो तिला विचारतो, तेव्हा ती म्हणते की माझा पोटचा मुलगा असा (असंवेदनशील, बेपर्वा) कसा झाला? माझ्या आयुष्यातले पुरुष असे का आहेत? म्हणून मी रडतेय. तर यावर मर्तकान ‘एवढ्या रात्री तुला दुसरं काही सुचत नाही का; बोअर करू नकोस’ अशा पध्दतीचं काहीतरी क्रूर वक्तव्य करून बापाच्या पावलावर पाऊल टाकण्याची त्याची सज्जता दाखवून देतो.

पण आतून आपलं काहीतरी चुकतं आहे हे मर्तकानलाही कळत असतं. अनेकदा आपल्या खोलीत एकटाच अंधारात बसून तो हमसाहमशी रडताना दिसतो.

वडिलोपार्जित आखून दिलेल्या रेषेत जगणं खूप सोपं असतं, पण स्वतंत्र वृत्तीनं, स्वतःचे निर्णय स्वतः घेत गुलसारखं आयुष्य घडवणं कठीण असतं. यापैकी कशाची निवड मर्तकान करतो हे सांगून चित्रपट पाहण्याची मजा घालवत नाही. एवढं मात्र वाटतं की अशा तिढ्यात सापडलेले तरुण-तरुणी भारतातही नक्की आढळतात. त्याशिवाय चित्रपटात जाणीवपूर्वक केलेली एक गोष्ट म्हणजे व्यक्तिगत आणि राजकीय (पर्सनल आणि पॉलिटिकल) यांची घातलेली सांगड. अनेकदा टीव्हीवर चाललेल्या बातम्यांत राजकीय संदर्भ पखरलेले आहेत. आणि ते प्रसंगानुरूपही आहेत. एका प्रसंगात आई म्हणते की मला तुम्ही घरकामात मदत करा असं मी सांगत नाही, पण घरी आल्यावर किमान माझी विचारपूस करायला तुम्हाला कष्ट का पडतात? मागे टीव्हीवर कुणीतरी म्हणत असतं की अमुकतमुक पक्षाची राजकीय मतं तुम्हाला कदाचित पटत नसतील, पण त्यांच्या मागण्या लोकशाहीला अनुसरून आहेत यात संशय नाही. देशप्रेमाच्या उपदेशाच्या पार्श्वभूमीवर ऐकू येणारी एक बातमी ही तुर्कांनी आर्मेनिअन वंशसंहार केला त्याच्या ७५व्या स्मृतिदिनानिमित्त अमेरिकेत जो ठराव केला जाणार होता त्याविरोधातल्या फिलिबस्टरविषयीची असते.

या पध्दतीनं देव-देश-धर्मनिष्ठा, कुटुंबव्यवस्था, व्यक्तिगत जिव्हाळा यातला बेगडीपणा विविध पातळ्यांवर उघडा करत एका समाजव्यवस्थेचं प्रतिबिंब आपल्याला दाखवलं जातं. यात चारचौघांसारखं जगून 'बहुमतात' राहणं हाच एक निसरडा प्रवास असतो आणि त्याचं प्रशिक्षण द्यायला पितृसत्ताक व्यवस्था सदैव तत्पर असते.