पानिपताची मराठी भाषेला देणगी?

विश्वास पानिपतावर गेला ही म्हण रुढ झाली. :)

संक्रांतिला च दत्ताजी शिन्दे मारले गेले होते...

ही चर्चा बघा म्हणजे तिथले सोडून काही नवे प्रतिसाद येतील.

चिंतातरजंतू यानी काढलेला हा असा धागा आहे की तो एकदोन ओळीच्या प्रतिसादांने पुरा होईल असे वाटत नाही. तरीही मूळ लेखापेक्षा प्रतिसादच मोठा होणार नाही याची (शक्य तितकी) काळजी घेऊन लिहित आहे.

पानिपतच्या तडाख्याने जे काही उध्वस्त वातावरण महाराष्ट्रात निर्माण झाले त्याचे रोखठोक वर्णन बखरीत आले आणि त्यामुळे अनेकविध वाक्ये आणि समज सांप्रतदेशी रूढ झाले हेही तितकेच खरे आहे. 'सभासद बखरी' सारख्या चरित्रपर बखरी असो वा 'होळकरांच्या कैफियती' वा पेशव्यांच्या कारकिर्द रंगविणार्‍या बखरी असो तसेच 'हनुमंतस्वामींच्या' सांप्रदायिक बखरी असोत या सर्व बखरीतील वर्णन हे प्रत्यक्षदर्शी असल्याने त्याचे महत्व बेजोड आहे असा समज त्या काळी होता. वि.का.राजवाडे बखरींना 'इतिहासाचे साधनग्रंथ' म्हणून मान्यता जरी देत नसले तरी बखरीतून 'इतिहास' वजा होऊच शकत नाही. या सर्व बखरीत मान आहे तो 'भाऊसाहेबांच्या बखरी'ला, जिच्यात पानिपत पराभवाचे रोखठोक वर्णन केले आहे, आणि म्हणूनच यातील शब्दसंपदा आजही प्रमाणभूत मानली जाते. 'स्वामी', 'श्रीमान योगी' अशा ऐतिहासिक समजल्या गेलेल्या कादंबर्‍यातही विविध बखरींचा कृतज्ञतापूर्वक लेखकाने उल्लेख केलेला असल्याचे आढळते.

हा विषय फार विस्तृत प्रमाणावर चर्चिला पाहिजे, कारण निव्वळ बखरीतून मराठी भाषेत रूढ झालेले शब्द म्हणून वा इतपतच बखरींचे महत्व मानले तर खुद्द बखरीवर वा त्या लिहिणार्‍यांवर एक प्रकारे अन्याय केल्यासारखे होईल. तरीही धाग्याची मर्यादा पाहता निदान आतापुरते तरी त्या एका हेतूवरच लक्ष केन्द्रीत करावे लागेल.

"बांगड्या फुटल्या, चिल्लरखुर्दा, मोहरा, विश्वास गेला..." आदीबाबत वर्षानुवर्षे चर्चा होतच आल्या आहेत आणि अनेक साहित्यिकांनी वेळोवेळी या संज्ञा आपल्या लिखाणात बखरीतूनच घेतल्या आहेत. याशिवाय काही नवी वाटणारी वाक्ये आणि शब्द....जे मी 'भाऊसाहेबांच्या बखरी' तून इथे उदधृत करीत आहे :

१. "प्याद्याचा फर्जी जाहला" ~ अचानकच एखाद्या क्षुद्र व्यक्तीला कुठल्यातरी कारणाने महत्व प्राप्त होते, पण ते कारण लयास जरी गेले तरी ती व्यक्ती आपल्या मिशीला पिळ देतच राहते. अबदालीचा एक विश्वासू नोकर नजीबखान याच्याबाबतीत ही म्हण पडली होती.
२. "भाऊगर्दी होणे" ~ फाजील आत्मविश्वासात राहणे आणि संकट कोसळताच कारणमीमांसा न करता "सदाशिवरावभाऊंच्यावर हल्ला - गर्दी - झाला" म्हणून छाती बडवून घेणे. [आजही कॉन्ग्रेस पक्षाच्या तिकिट वाटपाच्यावेळी सोनिया गांधीच्या निवासस्थानी इच्छुकांची 'भाऊ़गर्दी' झाली असा वर्तमानपत्रे -म.टा.आणि लोकसत्तासह- उल्लेख करतात. या संज्ञेचा खरा अर्थ घ्यायचा झाल्यास 'सोनिया गांधी' वर उमेदवारांनी हल्ला केला असा होईल, पण काळाच्या ओघात या वाक्याला अर्थ उरला आहे तो 'एखाद्या कामासाठी एकापेक्षा अनेकजणांनी इच्छा दर्शविणे....असो.
३. मुंगीस पक्ष फुटले ~ मरण जवळ आले की मुंग्यांना पंख फुटतात असा समज आहे. हा भावार्थ मल्हाररावांचा मुलगा खंडेराव होळकर याच्यासंदर्भात बखरकारांनी लावला आहे. गरज नसताना खंडेराव आपले शूरत्व दाखविण्यासाठी मोर्च्याच्या अग्रभागी आला व त्यास अबदाली सैन्याकडून तोफेच्या गोळ्यास सामोरे जावे लागले.
४. "वानरी तेलाचा प्रकार नको आता..." ~ एखाद्या खर्‍या माकडास जखम झाल्यास कळपातील दुसरे अतिशहाणे माकड त्यावर तेल लावून उपचाराचा बहाणा करते, पण त्यामुळे मूळची जखम अधिकच फुलते....म्हणजेच त्रास कमी न करता हकनाक वाढविणे. ~ हा फटका राघोबादादा याना उद्देश्यून बखरीत वापरला आहे. नानासाहेबांनी त्याना उत्तरेत पाठविले ते होळकर, पवार आणि शिंदे यांच्यातील बेबनाव कमी करून खंडणी गोळा करण्यासाठी. मात्र दादासाहेबांनी स्वभावानुसार जे काही केले तो एक वानरी तेलाचाच प्रकार होता असे सिद्ध झाले.
५. "झाडास घेऊन जातील..." ~ मराठ्यांच्या कथीत पराक्रमाच्या कथावर उत्तरेतील राजपुतांचे हे उत्तर. बाजारबुणगे किती आणि हाडाचे सैनिक किती हा सवाल युध्द तोंडावर आले तरी सुटेना. त्यातही गनिमी काव्याबद्दल प्रसिद्ध असलेले मराठ्यातील एक सैनिक गट आणि राजपूर यांच्यात तुलना करता "रजपूत खर्‍या अर्थाने महापराक्रमी, शिरच्छेद झाला तरी त्याचे कबंध नाचते, तर इकडे आम्हाकडील आधीच गनीम यांचे कच्चे दिल...निसवले तरी झाझाल बांधले असता झाड घेऊन जातील..." अशी बखरीने दखल घेतली होती त्यावेळच्या पानिपतात असलेल्या मराठा सैन्याच्या मनःस्थितीची.
६. "मुरगी मारी, बच्चे दानादान..." ~ अर्थ स्पष्टच आहे. दत्ताजी शिंद्याला मारा म्हणजे त्याच्या अवतीभवती असलेले चिल्लर गनीम आपसूकच मारले जातील.
७. "अजगरका दाता राम..." ~ मराठीमध्ये एक म्हण आहे, ज्याने चोच दिली तो दाणाही देईलच. त्याच संदर्भात अजगराला खायला खूप लगते, पण त्याचीही व्यवस्था 'रामाने - परमेश्वराने' केलेली आहेच. पानिपतात शिंद्याजवळ प्रचंड फौज होती व तिच्या खर्चासाठी मोठी रक्कम त्याना निर्माण करावी लागत होती. युद्ध तोंडावर आले असतानाच बुंदीच्या राणीने शिंद्यांजवळ मदतीची याचना केला व त्याप्रित्यर्थ पाऊण कोट देऊ केले...."अजगरका दाता राम..." नियम सिद्ध झाला.

काही प्रभावी शब्दही आहेत, ते थोडक्यात असे :
क्रोड = कोट रुपये, सुतरनाल = उंटावरील तोफ, सीरची = डोक्यावरील, नामोस्की = अपकिर्ती, नामुष्की; सिपारस = प्रशंसा, इस्तकबील = प्रारंभ, जूग = युती; नरद = सोंगटी ~ जयाप्पा शिंदे याच्याबाबतीत नजीबखानने ही उपमा वापरली होती, फाजील = अधिकची रक्कम ['फाजील' हा फार्सी शब्द खरे तर पैशाच्या संदर्भात वापरला जातो, पण तो मराठी भाषेत त्याचा प्रवास 'आगाऊ, अतिशहाणा' अशा अधिकच्या अर्थाने कायमचा विराजमान झाला आहे.], सानकरोटी = अन्नाची शपथ [सान = मुस्लिमधर्मीय पिरास देत असलेला नैवेद्य...करोटी = भांडे, कटोरा या अर्थाने. ते हातात घेऊन स्वामीनिष्ठा दाखवायची...तिच शपथ]; बक्षीगिरी = सैन्याचे अधिपत्य...बक्षी = सरदार असाही आहे.

~ मला वाटते इतपत ठीक आहे. जर चिं.जं.ना प्रतिसाद ठीक वाटला तर पुढेही चर्चा करता येईल.

इन्द्रा

अतीशय उत्तम चर्चा चालू आहे. इंद्राचे वर्णन एकदम समर्पक आहे. अशा चर्चा नेहमी घडोत.

इस्तकबील = प्रारंभ, जूग = युती
इस्तेकबाल असा शब्द हवा. त्या शब्दाचा अर्थ " स्वागत" असा होतो.
उदा : हम तहे दिलसे उनका इश्तेकबाल करते है.
जूग : यूग ....बर्‍याच भाषांमध्ये य चा ज होतो. उदा यादव : जादव.
कदाचित जूग = युती हा शब्द योग = जोग अशा अर्थाने युती म्हणून आला असावा

पानिपताच्या युद्धाचा विषय निघताच मला पहिले हे एकच वाक्य आठवते

कुतुबशहा (नजीबखानाचा गुरु) म्हणतो
"क्यों दत्ताजी और लडेंगे?"
त्यावर दत्ताजीने दिलेले उत्तर अंगावर अक्षरश: काटा आणते
"क्यों नही. बचेंगे तो और भी लडेंगे!!"

अर्थात हा प्रसंग पानिपत च्या युद्धाच्या अगोदरचा आहे. पण पानिपताच्या युद्धाशीच निगडीत आहे.
शाळेत याच प्रसंगावर धडा असल्यामुळे मनावर कोरला गेलेला असेल कदाचित. पण पानिपत म्हटले की मला पहिले आठवते ते दत्ताजी शिंदे याचे हे वाक्य.
दत्ताजीच्या उत्तरामुळे कुतुबशहाने (नजीबखानाचा गुरु) दत्ताजीचे मुंडके कापून भाल्यावर खोचून सैन्यात नाचवले होते.
हा प्रसंग रक्त पेटवणाराच आहे.
पानिपत झाले हा वाक्प्रचार एक शोकांतिका म्हणूनच कायमचा मराठी भाषेला आठवण करुन देईन

इंद्रा,
दणदणीत प्रतिसाद! मजा आली. :)
बाकी हे पानपताशी संबंधित नव्हे, पण मराठेशाहीशी आहे. 'ध चा मा करणे' विसरलात का?

मस्त धागा! एकेक उत्तम प्रतिसाद!

अवांतर : तात्याराव सावरकरांचं 'उत्तरक्रिया' नाटक आठवलं. पानपतची उत्तरक्रिया!

अहाहा.. मजा आली...
कुठल्याशा ऐतिहासिक कादंबरीत सुतरनाल शब्द परत परत यायचा, मला हे म्हणजे काय ते आज कळाले...

कुठल्याशा ऐतिहासिक कादंबरीत सुतरनाल शब्द परत परत यायचा, मला हे म्हणजे काय ते आज कळाले...

एका रेशीपीच्या बुकात "सुतरफेणी" हा शब्द वाचला होता. त्या शब्दाचा काजू फेणी किंवा कोकोनट फेणी या शब्दाशी सुतराम संदर्भ नाही हे आज कळाले.
आणि डोळे पाणावले
इकडे गुजरात मध्ये सुतरफेणी मिळते काजू फेणी नाही

धागाकर्ते श्री.चिंतातुर जंतू यांचे आणि प्रतिसाद मान्य+पसंद केल्याबद्दल सर्व सदस्यांचे मनःपूर्वक आभार मानतो. वास्तविक माझ्या प्रतिसादातील ९०% पेक्षा जास्त शब्दरचना थेट 'भाऊसाहेबांची बखर' मधीलच असल्याने श्रेय त्या (अज्ञात) बखर लेखकासच जाते हे मान्य केले पाहिजे. मी फक्त काही वाक्यप्रचार, म्हणी आणि अनोखे शब्द यांचा अन्यत्र धांडोळा घेतला, इतकेच.

"अनोखे शब्द" वरून आठवले की, श्री.चिंजं यानी मौखिक परंपरेतील शब्दांचा केलेला उल्लेख तसेच काहीनी बखरीपूर्वीदेखील त्यातील शब्द अस्तित्वात होते असे जरी म्हटले असले तरी मी जाणीवपूर्वक (मला वाटलेले) काही कठीण तसेच नवखे वाटणारे शब्द इथे देत आहेत ज्यामुळे ते प्रथमच वाचणार्‍याला एक प्रकारचा आनंदही मिळू शकतो.

भाग-२

१. पानिपतच्या पराभवानंतर मराठी फौजेची जी 'हालत' झाली त्या अवस्थेचे बखरकाराने केलेले वर्णन ~

"....जिकडे वाट सापडली तिकडे पळत चालिले. कितीएक गाड्या व छकडे व बायका वगैरे अवसानरहित होते ते खंदकात पडले. त्यास निघावयास अवसान जाहाले नाही. गिलचे डोचकी कापीत होते. ती कापावयाची त्यानी मग सोडून दिली. कोठवर कापतील?....इकडे गिलचे खदकातील मालमत्ता लुटू लागले. बायका धरून नेल्या. कितीएक जीवे मारल्या. तीच गत पुरुषांची केली..."

२. त्र्यंबक बापूजींच्या पथकाचा दुराणीने पराभव केला, त्याची अवस्था ~
"...पंज्याब प्रांती त्रिंबक बापूजीचे पथक गेले होते ते दुराणीने बुडवून तमाम मनुष्याचा बंद धरून भोवतील राखणदार ठेविले. सायंकाली आदा शेर आन्न द्याचे. अंगावर वस्त्र नाही. दोन आडीच हजार माणूस नागवे उघडे माळावर. केवल मोठेमोठे सरदार होते; ते तर ओलखूं येईनात..."

[ आपण हिटलरच्या नाझी कॉन्स्न्ट्रेशन कॅम्पबाबत खूप काही वाचतो, चित्रपटातून, माहितीपटातून, मालिकांतून ती अंगावर शहारे आणणारी दृष्ये पाहतो....हे आधुनिक काळातील...पण २५० वर्षापूर्वी दुराणीने जी काही हालत केली ती नाझीसदृश्यच होती....मोकळ्या माळावर २५००+ सैनिक+सरदार नागव्या अवस्थेत हतबल अवस्थेत अन्नाच्या पाळीत उभे...]

आता त्या प्रसंगातील पुढील वाक्यप्रचार आणि त्यांचे अर्थ पाहू या :
१. आकाशाची दोरी तुटणे = ईश्वरानेदेखील मदतीस येण्याचे नाकारले अशी सैन्याची अवस्था झाली. "कठीण समयी वरचा दाता तो त्राता होईल..." असे म्हटले जाते. पण पराभवामुळे 'देवाने आकाशाची दोरीच तोडून टाकली."

२. पोटात हरणाची कालजे सिरणे = घाबरगुंडी उडणे. गिलच्यानी डोकी उडविण्याचा जो सपाटा लावला होता तो पाहून अर्धमेले झालेले सैन्य अधिकच हतबल झाले.

३.' कालचा शेणामेणाचा झाला लोखंडाचा' = हे नजीबखान रोहिल्याच्या दिवसागणिक वाढत चाललेल्या ताकदीबद्दल दत्ताजी शिंद्यानी काढलेले उदगार. मराठे सरदार इकडे आपापसतील लहानथोरपणाच्या गोष्टी करत बसले तर त्या चार महिन्यात रोहिला मातब्बर झाला..."दिवसेदिवस ते शेणामेणाचे लोखंडाचे होत चालले, त्यास यत्न कोणता काय करावा?"

४. जैसे शालवाचे पीक कापिले = केवळ प्रचंड प्रमाणावर जीवितहानी नव्हे तर मुंडकी उडविण्यासाठी गिलच्यानी दाखविलेल्या रितीचे हे वर्णन. शेतकरी जसा विळ्याने सटसट शाळूचे पीक कापित जातो, तसे गिलचे निव्वळ पेशव्यांच्या सैनिकाना मारत नव्हते तर ते शीर तोडून स्वतःजवळ ठेवत होते...का? तर दुराणी आणि रोहिल्याने आपल्या सैनिकासाठी "मराठ्यांच्या एक मुंडक्यास पाच रुपये" हा दर जाहीर केला होता. ~~ "येकाने पुढे डोचके कापावे, येकाने मागे सैती मारावी व डोचके कापून न्यावे, ते सरकारात रुजू करावे. त्याणे इनाम दर सिरास पांच रुपये घेणे...".

५. "रानभरी जहाले..." = गारुड्याच्या मंत्राने ज्याप्रमाणे रानातील प्राणी भारावले जातात त्याप्रमाणे आमचे सैन्य वरील पध्दत पाहून दिङ्मूढ झाले.

काही शब्द :
तिमखहरामी = स्वामिद्रोह; करांचली = छोटी तलवार; माकूल = योग्य, कर्तृत्ववान; बबदल होऊन = द्रोह करून; वर्कड = इतर [सध्याच्या मराठीत इतर साठी 'वरकड' असा शब्द वापरला जातो, पण बखरीत 'वर्कड' असा उल्लेख आहे]; दिकत = आक्षेप; आडसांगड = कशाही प्रकारे ~ इथे उदा. जेवण करण्यासाठी आयुधे नाहीत, तर 'कारणे सांगू नका, आडसांगडीने करा..' असा अर्थ अभिप्रेत.... थोडक्यात एखाद्या ऑफिसमधील क्लार्कने बॉसला कामाच्या पूर्ततेबाबत कसलीही अडचण सांगायची नाही...बॉस म्हणणार, "आडसांगडीने करा...खरं करा !"; अनीन = लगाम [हा एक नवेच नाम सापडले, अगदी जीएंच्या विदूषक मधील वाटते.]; झोटधरणी = मरणाची झुंज; नरमीना = तलम वस्त्रासारखे ['नरम' शब्दामुळे असेल कदाचित... छान आहे शब्द]; उभाडा = उमाळा; मोडशी उतरली = खोड मोडली; पोळजत्रा = वाताहात; किलाफ = वैर; सरसाल = दरसाल; पायगुंता = लोढणे (हे आपल्या सैन्यासोबत असलेल्या आणि युद्धासाठी नव्हे तर उत्तरेत देवदेव करण्यासाठी आलेल्या बाजारबुणग्यांना उद्देश्यून.)

इन्द्रा

खुप छान चर्चा झाली .. वाचुन छान वआटले ..

धागाकर्ते आणि इंद्राजी यांचे खुप आभार

मस्त धागा आणि चर्चा..

इंद्रदेवांचे प्रतिसाद छानच!

जंतूंचा धागा आणि पवारसाहेबांचे प्रतिसाद दोन्ही अत्युत्तम आणि पुनर्वाचनीय!
(वाचक)बेसनलाडू

नेहेमीचंच म्हणतो.. इंद्रदेवांचा विजय असो