समाधी साधन

सावरकरांनी इच्छा मरण स्वीकारले होते..त्याला काय म्हणायचे? फ्री विल?

डीडी कोसंबी यांनी ज्ञानदेवांच्या समाधीला आत्महत्या म्हटल्याचे या अनुषंगाने आठवले. (पुराणकथा आणि वास्तवता , डीडी कोसंबी)
अर्थात त्याचा संदर्भ वेगळा होता .
बाकी ध्यान करणार्‍यांचा शेवट कसाही होवो , त्यांचा आयुष्याचा प्रवास ध्यानामुळे कितपत सुसह्य वा असह्य झाला हे महत्त्वाचे असे वाटते.

बोधी वृक्षाखाली सावलीत दाढी करणारा (अडगळ)

वरील तीनही उदाहरणे माझ्या वाचनातली आहेत. त्यामुळे तुमचे संदर्भ योग्य आहेत.

बाकी समाधीबद्दलचे मत मला ठीक वाटले. प्रतिपक्षाचीही काही मते असतील तर ती ऐकायला आवडतील. विशेषतः काही माणसांना एक जन्मही आपल्या कार्यासाठी पुरेसा वाटत नाही. आयुष्याच्या उत्तरार्धात आपल्याला अमुक करता आले नाही किंवा तमुक कार्य राहून गेले ही खंत त्यांना वाटते. (इथेही सामान्यांचे उदाहरण घ्यायचे नाही. असामान्यांचेच घ्यायचे आहे आणि यासंबंधात एक लेख हल्लीच वाचला. कुठे ते आता अजिबात लक्षात येत नाही.) अशी माणसे आणि आपले कार्य पूर्णत्वाला गेले म्हणून नैसर्गिक मृत्यू टाळणारी माणसे यांच्यातील विरोधाभासाचे आश्चर्य वाटल्याखेरीज राहत नाही.

असो.

तुम्हाला सांगितले होते की संदर्भांसहित लेखन व्हावे, असे असताना खालील वाक्यही योग्य संदर्भांच्या आधारे यायला हवे होते.

पण संपादकांच्या सूचनेवरून केलेल्या या लिखाणामुळे सर्वांचीच माझ्यावर इतराजी होऊन या आयडीलाच जीवंत समाधी दिली जाईल की काय अशी शंकाही मनात आहे.

अशी वाक्ये लेखातून टाळणे योग्य राहिल असे वाटते.

उदाहरणे चांगली दिली आहेत. पण एक गोष्ट समजत नाही. हे लोक नेहमीच जर आपल्यापेक्षा जास्ती हुशार (तुमच्या शब्दात पोहोचलेले) असतील तर त्यांच्या समाधीमागचा हेतु आपल्या छोट्याश्या खोपडीत कसा काय घुसेल? म्हणजे बघा खोटे बोलणे वाईट. हे सर्वांना माहीत असते पण तरीही ते आपण टाळू शकत नाही. लोभ हा अजून ही वाईट पण तरीही आपण सर्वजण पैशाच्या मागे पळत असतोच. ईतक्या साध्या सोप्या गोष्टी आपल्या मंद बुद्धीला झेपत नसतील तर ज्यांनी ह्या आणि अजूनही कठीण गोष्टी आचरणात आणल्या त्यांच्या कृतींवर विवेचन जरा ........ म्हणजे अस बघा नुकतेच आकडेमोड करायला शिकलोय आणि फर्माज लास्ट थिअरम चुकीचा आहे असा सांगन हे जितका विसंगत होईल तितकच चुकीच आहे.

आता चित्रफितीमधल्या योगाबद्द्लच्या कमेंट बद्द्ल. हे फक्त योगाबद्द्ल नाही तर कुठल्याही कले बद्द्ल आणि अगदी गणिताबद्द्लही बोलता येईल. ज्या ज्या लोकांनी गणितातले ओपन प्रॉब्लेम्स वर काम केल किंवा गणितात फार मूलभत शोध लावले. त्यांच आयुष्य अभ्यासल तर अस लक्षात येईल की त्यांच आयुष्य फार सुखासुखी नव्हत. रामानुजन, मिनकॉस्की, गॅल्वा, गॉस, आणि अगदी अलिकदची उदाहरण द्यायची झाली तर पेरील्मन, टेड केझिंस्की ( युनिव्हर्सिटी बाँबर http://en.wikipedia.org/wiki/Ted_Kaczynski) ह्यांच आयुष्य ही आपल्या मानदंडानुसार फार हालाखीच होत. मग योगाशी समानता काढून ह्या चित्रफितीतल्या गुरूंच्या म्हणन्यानुसार गणित ही शिकवण बंद कराव का?

ज्ञानेश्वरांनी जिवंत समाधी घेतली, तुकारामांचे सदेह वैकुंठगमन झाले म्हणजे खरोखर काय काय घडले हे आपण ठामपणे सांगू शकत नाही. ज्ञानेश्वरांचा मृत्यु त्यांनी स्वतःहून जवळ केला आणि तुकारामांचा अज्ञात ठिकाणी आणि अज्ञात प्रकारे झाला किंवा करविला एवढंच अनुमान आपण काढू शकतो. वैकुंठ नावाचा प्रकार आहे आणि तुकाराम महाराज खरोखरच तिकडे गेले अशी ठाम श्रद्धा असणार्‍यांनी पुढे वाचण्याचे कष्ट घेऊ नयेत.
जरी आपल्याला नेमकं काय झाल ते माहिती नसलं तरी त्यांच्या व त्यांच्या समकालीनांच्या साहित्यातून त्यांच्या मनःस्थितीचा आणि विचारसरणीचा मागोवा घेऊन आपण अंदाज करू शकतो. त्यासाठी काही गोष्टींबद्दलचे पूर्वग्रह काढून टाकले पाहिजेत. पहिला म्हणजे, हे संत थोर होते म्हणून त्यांचं माणूसपण नाकारू नये. ते कितीही महान असले तरी एखादे विशिष्ट जीवनकार्य करण्यासाठी आपण पृथ्वीवर जन्मलो आणि ते झाले की आपण निघून जायचे असा त्यांचा स्वतःबद्दल समज असणे दुरापास्त आहे. त्यांच्या साहित्यातही ते कधी असा आव आणताना दिसत नाहीत. दुसरा म्हणजे, सगळे संत एकाच प्रकारचा विचार करून समाधी घेतात असं असेलच असं नाही. व्यक्ती तितक्या प्रकृती. आणि तिसरा म्हणजे, आत्महत्या ही आत्महत्या असते. थोर संताने केली म्हणून ती उदात्त आणि सामान्य माणसाने केली म्हणजे हीन असं काही नसतं.
ज्ञानेश्वरांच्या समाधीबद्दल लिहीताना नामदेव म्हणतात,

कलियुगी जन आत्याती करिती |
साहवेना की यासी काही केल्या ||
नामा म्हणे आता देहासी विटला |
स्वरुपी पालटला ज्ञानदेव||

यावरून आपण असं म्हणू शकतो की ज्ञानदेवांवर स्वतःवर झालेले आणि इतर पीडितांवर होणारे अन्याय, अत्याचार यामुळे ते विटून गेले असणार. शिवाय ते बुद्धीमान होतेच आणि गीतेचे भाषांतर करण्यासाठी त्यांनी गीता पूर्णपणे समजावून घेतली होती. आयुष्याचं क्षणभंगुर रूप समजलेला आणि मोहाच्या प्रत्येक क्षणाला एक पुनर्जन्म मानणार्‍या कोणत्याही बुद्धीमान माणसाला प्रचंड विरक्ती आली नाही तरच नवल. या विरक्तीतूनच त्यांनी देह त्यागण्याचे म्हणजेच प्रचलित भाषेत आत्महत्या करण्याचे ठरवले असावे. पण ती त्यांनी उघडपणे सर्वांसमोर का नाही केली त्याचं कारणही त्यांनी दिलं आहे.
हे विपायें आगीत पडे | तरी भस्मचि होऊनि उडे |
जाहले श्वानां वरपडे | तरीं तें विष्ठा ||
.....
.....
कां झाकिलिये घटीचा दिवा | काय जी नेणो जाहला केव्हा |
तिये रीती पांडवा | देह ठेवी ||

म्हणजेच मृत्युबद्दल आपल्याला घोर अज्ञान आहे तर मृत्युही अज्ञात ठिकाणी अज्ञात वेळी झाला पाहिजे म्हणजे जर मृत्युनंतर काही घडत असेल तर ते समजेल ही कल्पना. नाहीतरी जाळला तरी राख आणि कोल्ह्या कुत्र्यांनी खाल्ला तरी विष्ठाच होणार देहाची. म्हणजे यात पुनर्जन्म किंवा विठूला भेटणे वगैरे काही भानगड लिहीली नाही आहे.
तुकाराम महाराज ही असेच विरक्त. मरणाबद्दल त्यांनी स्पष्ट लिहूनच ठेवलं आहे.
आपुले मरण पाहिले म्या डोळा |
तो झाला सोहळा अनुपम |
आनंदे दाटली तिन्ही त्रिभुवने |
सर्वात्मकपणे भोग झाला ||

यातही काही विमान, वैकुंठ आणि विठूची भेट असा प्रकार नाही. आहे तो फक्त जीवन आणि मृत्युबद्दलचा समभाव. विरक्तीच्या एका बिंदूवर पोचल्यावर मॅट्रिक्समध्ये निओला जसे सगळीकडे आकडे दिसतात तसं भोवतालच्या विश्वाचं बेगडी रूप समोर आल्याशिवाय राहात नाही.
विशेष म्हणजे, ज्या संतांना प्रस्थापित समाज घटकांचा त्रास झाला त्यांनाच अशी अपार विरक्ती आलेली दिसते. म्हणजे या समाधीमागे इतर काहीही चमत्कारिक प्रकार नसून केवळ दु:ख आणि दैन्य पाहून आलेल्या विरक्तीमुळे जीवनयात्रा संपवण्याचा हेतू आहे असे म्हणायला भरपूर वाव आहे.
बाकी यशवंत यांनी दिलेल्या त्या उदाहरणातला तरूण जर विठूला भेटायला जातो म्हणून चितेत शिरला असेल तर त्याच्या डोक्यावर परिणाम झाला असावा असे वाटते.

"पिल्लू सोडल आहे", "अपुरी माहिती असताना उगाच मुक्ताफळे उधळतो", "फक्त करमणुकीसाठी साद-प्रतिसाद चाललेत", "दगडावर डोके आपटले तर फुटण्याचीच शक्यता अधिक" अशा कमेंट्स जास्ती सिरियस्ली घेवू नकात. दोन परिस्थित अशा कमेंट्स येतात- १. अस लिहिणार्यानच फ्क्त तुम्हाला डिवचून पिल्लू सोडायच असत किंवा करमणूक करून घ्यायची असते. ;) २. (हे जरा जास्ती गंभीर आहे पण मिपा वर काही अंशी होत खरं) विरोधकांचे तर्क संपलेले असतात.
आणि लेख किंवा आयडीला समाधी मिळण्याबद्द्ल म्हणाल तर त्याच लॉजिक कुणाला समजलय अस वाटत नाही. नानांनी काही मंत्र सांगितला होता त्याचा उपयोग होतोय का बघा फार काळजी वाटत असेल तर ;)

काय बोलता? असे खरेच एकही उदाहरण नाही की जे सर्वोच्च समाधी अवस्थेत पोहोचल्यानंतर जास्त काळ जिवंत राहिले नाहीत? बरे ते असो.

मला जरा काही शंका आहेत. तुम्ही दूर करू शकाल.
युजींचे स्वतःचे त्यांच्या कलॅमिटीच्या अवस्थेबद्दल काय म्हणणे आहे? ती अवस्था म्हणजे नक्की काय ते जाणून घ्यावेसे वाटले. तुमच्या लेखांमधे मागे तुम्ही संदर्भ दिलेला पण जरा माझ्या सोयीसाठी आत्ता परत देऊ शकाल काय?

युजींनी या अवस्थेनंतर, जेव्हा लोक त्यांच्याकडे जायला लागलेत तेव्हा, सर्व गोष्टींनाच नाकारणे सुरू केलेले. युजींवरच्या लेखमालेतल्या शेवटच्या लेखामधे बहुदा तुम्ही उल्लेख केला होतात. ते का असे करत असावेत याबद्दल तुमचे स्वतःचे काय मत आहे?

एकनाथ राव तुमचा खरा मुद्दा हा आहे कि तुम्ही हे सगळ यु जी च्या चष्म्यातुन पहाता. त्या मुळे तुम्हाला हे सर्व संत, त्यांची वागणुक, शिकवण हि टाकाऊ अथवा बिनकामाची वाटते. हेच आपण यु जी बद्द्ल देखिल म्हणु शकु. ह्याचा काय पुरावा आहे की यु जी म्हणतात तेच सत्य आणि बाकी सर्व मिथ्य...

मुळात काय, एक हत्ती आणि चार आंधळे..

बा़कि तुमच्या लेखाने धुराळाबिराळा बिलकुल उडाला नाहि हो....

वेदांतुन, शास्त्रांतुन, उपनिषदांमधुन, गीतेतुन कधीही टोकाची भुमिका घ्या असे प्रतिपादिले नाही. टोकाचे वैराग्य, टोकाचा संन्यास, टोकाचा उपवास, टोकाची व्रते, टोकाची कर्मे, टोकाचा निस्वार्थीपणा ह्याला विरोधच नाही तर ते तामसी कर्म मानले गेले आहे. उलट माणसाने जगात राहुन, जगाच्या चांगल्या गोष्टींचा अस्वाद घेउन, कर्म न सोडता, प्रसन्न व आनंदी राहुन आपली सदसदविवेक बुद्धी हळु हळु कशी वाढवावी व आत्म्याची उन्नती कशी करावी व त्यासाठी कसे जगायचे हेच प्रत्येक ठिकाणी प्रतिपादिले आहे.

चांगला चारधाम यात्रा करून आला. शेतात काम करतानाच याने एके ठिकाणी लाकडे जमा करून ठेवली. जवळपासच्या लोकांना वाटले ठेवली असतील आपली सहज. पण त्या दोन-चार दिवसांतच हा गावात, मित्रमंडळीत अखेरच्या निरोपाचे बोलणे करू लागला - "मला पांडुरंगाचं बोलावणं आलंय, मी लवकरच जाणार" वगैरे सांगू लागला

यशवंतराव,
आत्त्ताच चारधाम यात्रा करुन आलोय. जरा विरक्ती आल्यासारख पन वाटायला लागलय. पुढे काय वाढुन ठेवलय कळायला मार्ग नाही.

अवांतरः घेउ का काय समाधी?

खरच विरक्ती लागली असती तर मिपावर काथ्या कुटण्याऐवजी देवळात टाळ कुटायला गेला असता. दोन चार दिस गेले की सगळी विरक्ती उतरेल

स्वानुभव कि काय?

जिवनमूक्त (enlightenment) अवस्था मिळाल्यानन्तर एकाद्याचा खून झाला काय, अपघात घडला काय, किन्वा त्याने आत्महत्या केली काय, अथवा नैसर्गीक म्रुत्यू झाला काय ... त्याला सर्व सार्खेच.

व्हीडीओमधे यू.जी बूवाबाजि बद्दल खरेच चान्गले आणी सत्य बोलोतो आहे, पण क्रूपया enlightenment मिळनारे आत्महत्या करतात असा गैरसमज करून घेउ नका, कारण की सगळेच तसे वागत नाहीत. अत्यन्त समजूतदारपणे डोळस्पणे हे वीषय बघावेत.

>>ही चर्चा उठसूठ आत्महत्त्या करणार्‍या आम आदमीबद्दल नाही तर पोहोचलेल्या लोकांबद्दल आहे.

यशवंतराव,
तुम्ही एका इंटरेस्टींग चर्चेला सुरूवात केली आहे. वरील वाक्यात "पोहोचलेल्या लोकांबद्दल" आपण जो उल्लेख केलात त्याबद्द्ल कुतुहल म्हणुन मी थोडंफार वाचन केलं आहे. खरं सांगायचं तर अंमळ झोप यायची ते सगळं वाचताना. जाड जूड शब्द आणि तसलेच न कळणारे अर्थ. मनाची सम अवस्था काय, चेतनेची उच्च पातळी काय, सुख्-दु:ख समान मानणे काय.. बरं हे शब्द तरी ओळखीचे वाटतात.. काहि काहि शब्दांचा तर अगदीच अर्थभेद होत नाहि, उदा. सहस्त्राकार चक्र वगैरे. मग असा प्रश्न पडायचा कि हे सगळं ज्याना उमगलं त्यांच्या वागण्यात तरी एकवाक्यता पाहिजे ना. ते ही नाहि. समर्थ रामदासस्वामी शेवट पर्यंत सामाजीक कार्य करत राहिले, तर ज्ञानदेवांनी स्वतःला भुयारात कोंडुन घेत जगाचा निरोप घेतला. क्रियायोगवाले योगानंदांचे शरीर तर म्हणे त्यांचे देहावसान झाल्यावर महिनाभर ताजे-तवाने होते म्हणे. (त्याचा लिखीत पुरावा देखील वाचला. असं होतं तर सरळ सरळ आणखी महिनाभर जीवंत रहायचं ना...). टिळकांनी गीतारहस्यात म्हटले कि ज्ञानोत्तर अवस्थेत (म्हणजेच हि "पोचलेली" अवस्था काय? टिळकच जाणे)देखील संन्यास वगैरे भानगडीत न पडता अखंड कर्तव्यरत रहावे, तर कोणि म्हणतं कि संसार असार आहे तेव्हा ज्ञानी माणसाने गुपचाप चंबुगबाळे गुंडाळुन जंगलाचा रस्ता धरावा. ते कोण ते गोंदवलेकर महाराज गुरुनिष्ठेला पात्र होताना जिवाची पर्वा करत नाहित तर तुमचे यु.जी. रमणमहर्षींचं मोक्षाचं आव्हान बघुन, ते स्विकारण्या ऐवजी पळुन जातात. कोणी ओव्या, अभंग, ग्रंथ लिहीतात तर कोणी वेड्यापिश्यासारखं जीवन जगतात. कोणि नैतिकतेचा पाठ पढवतात तर तुमचे यु.जी. सारखे लोक सगळ्या नैतिकता वगैरे झूठ आहे , आई ही मॉन्स्टर आहे-तिचा वध करा.. असलं काहितरी भयंकर बोलतात.

हे असं का? हा "पोहोचलेपणा" नक्की काय असावा? का काहि लोक त्यामागे जिवाचं रान करतात? तुम्ही काल "पाठीच्या मणाक्यात जाळ होतोय, डोकं १००० किलोचं झालय" असं काहि तरी म्हणालात... हे सुद्धा त्या पोहोचलेपणाच्या मार्गाचं लक्षण आहे काय?

असो... मुद्दा असा, कि सामान्य लोकांच्या भाषेत हा "पोहोचलेपणा" तुम्ही समजाउन सांगु शकाल काय? कुणाचाहि संदर्भ न देता.. तुमच्या यु.जींचा देखील नाहि. एकदा या "पोहोचलेपणा"ची व्याख्या पक्की झालि कि मग त्या अवस्थेतील लोक असं जीवन अर्ध्यावरच का सोडतात याचा विचार करता येईल.

(हरवलेला) अर्धवटराव

खुप मनोरंजन झाले ...

बराच वेळ मौन पाळून, शेवटी कंटाळून टंकायाला घेतेय.........
आता समाधी का घ्यावी हा प्रश्न आहे, की कशी घ्यावी हा प्रश्न आहे, की अजून काही?
हे मला नीटसे कळले नाही..
खरे तर 'यकु' नक्की काय शोधतायत हेच मला नीटसे कळेलेले नाही!

मी जे काही वाचले आहे त्यातून काही गोष्टी सांगू शकते,
मुळात समाधी म्हणजे मृत्यू नाही , आत्महत्या तर नाहीच नाही.
ज्ञानेश्वर माऊली संजीवन समाधीत आहेत!
त्यांची देहभावाना संपून ते विश्वातीत झाले आहेत. थोडक्यात 'consciousness' विस्तारला.
ही अवस्था 'योग्य' योगाभ्यासानेच येते. मन एकाचवेळेस सूक्ष्म होते व विश्वव्यापीही होते, त्यामुळे शरीरातील अनेक अनावश्यक क्रिया थांबून ते स्थिर होऊ लागते.
यासाठी अनेक मार्ग आहेत, योग्य मार्गदर्शनाखाली केले तर निदान जंगलात वाट चुकल्याची भावना तरी येणार नाही.
समाधी ही शरीराची एक विशिष्ट अवस्था ( व अर्थातच मनाची सुद्धा- कारण मन, अंतर्मन हे संपूर्ण शरीराचेच भाग आहेत) आहे.
या अवस्थेत काल थांबतो, आणी 'अहम' संपतो. ( म्हणजे नक्की काय ते नंतर...!)

जे शरीरच संपवतात, ते नक्की 'विटले' होते का, याचा शोध घ्यायला हवा. ( मला वाटते 'नाही')
विटलेपणा, पळपुटेपणा आणी इतिकर्तव्यता यात मूलभूत फरक आहेत. त्याचा घोळ कशाला?
अर्धवट आयुष्य सोडणे हे अयोग्यच आहे, पण ते अर्धवट आहे की 'झाले काम एकदाचे' हे कुणी ठरवायचे?
अर्थातच स्वत:नी !
मग त्यात आपण टीका-टिप्पणी करणारे कोण?
आता तुकारामांबद्दल ,
सामाधीच्याही पुढची एक पायरी असते, सदेह वैकुंठगमन!
याचा सरळसरळ अर्थ असा आहे की पंच महाभूते त्यांची त्यांची विलीन झाली.
माती, पाणी, हवा, आग आणी या सगळ्याला नियंत्रित करणारे,मोजता ना येणार 'आकाश' तत्व
हे सगळे शरीरात एक 'फॉर्म' घेऊन एकत्र आले होते ,
ते संपूर्ण वेगळे होऊन संपून गेले ......
आनंदे दाटली तिन्ही त्रिभुवने |
सर्वात्मकपणे भोग झाला ||
यातून हाच अर्थ प्रतीत होतो असे मला वाटते...
ते नक्की 'कसे' साध्य केले हे मला अजूनतरी माहीत नाही,
कळले की नक्की लेख टाकेन!

"....कारण या प्रक्रियांचा अगदी ठाम रोडमॅपच कुणाकडे नसतो.."
"Truth is a pathless land" हेच खरे आहे!

तोपर्यंत यकुना 'हॅप्पी प्रक्रिया'!