यंत्रांचा प्रभाव किती?

आयुष्य थामनार नाय. कामाचा येग कमी व्हईन. गोंधळ वाढन.
यंत्राशिवाय काय जमणार नाय ही गोठ एकदब सोळा आणे खरी.

बाबुराव :)

रोजच्या सवयींवर आणि एकूणच आयुष्यात यंत्रांचा नुसता सहभाग नसून आता तर यंत्रांचं नियंत्रणच आहे की काय असं वाटू लागलं आहे. कित्येक सवयी यंत्रांसाठी बदलाव्या लागल्या आहेत. ही सगळी समाजव्यवस्था आणि अर्थव्यवस्था ही सुद्धा एक यंत्र असून त्याचा मी एक रोज ठराविक हालचाली करणारा भाग आहे असंही वाटतं.
यंत्र नसतील तर आयुष्य थांबेल असं वाटत नाही उलट खरं नैसर्गिक आयुष्य सुरु होईल.

तुम्ही तात्याराव सावरकरांचा यंत्रयुगावरचा लेख वाचलाय का हो?

वेळ मिळाला तर टंकेन आज यावर काहीतरी

च्यायला ॠषीबॉय किती विचार करतो बे तु ?
साला आपण तर कधी येवढा विचारपण केला नाही. खरच खुप फरक पडलाय असे वाटते का ह्या यंत्रांनी ?

चालायचच.. काळानुसार हे बदल होणारच.. सध्या कलियुगकी काय ते म्हणतात, ते आहे.. यापुढील युग हे यंत्रयुग असण्याची शक्यता आहे..

कुरघोडी - कुरघोडी नाही पण वर्चस्व मात्र आहे. मला वाटतं ही गोष्ट यंत्रांच्या सहज उपलभ्धतेमुळे झाली आहे. ( भारतात गाडीशिवाय सोसायटीच्या गेटपर्यंत जाणंही जिवावर येतं कारण गाडीची उपलब्धता. इथे गाडीच नाही. पावसात बर्फात कडमडत २-३ किमी चलणे होतेच..चालावेच लागते )
मी स्वतः यंत्रांच्या अधीन न होण्याचा थोडाफार प्रयत्न करते.
उदा: टेलिफोन नं. ची डायरी पर्स मध्ये ठेवते.
कागदावर पत्र लिहायला आवडतं. एकूणच कागद पेन ची सवय टिकवून आहे.
शेजारणीला निरोप द्यायला, आमंत्रण द्यायला स्वतः जाते. फोन करून काम भागवत नाही.
भाजी चिरणे, कणिक मळणे या कामांसाठी यंत्र वापरत नाही.
घरातला संगणक, टीव्ही बंद पडला तर अस्वस्थ होत नाही. मनोरंजनासाठी कृत्रीम गोष्टींवर अवलंबून नाही.
यंत्र नसतील तर आयुष्य थांबणार वगैरे नाही. १८ तास वीज नसलेल्या खेड्यात रहायची सवय आहे. उलट ते आयुष्य जास्त शांत असेल असे वाटते. काही क्षेत्रात मात्र यंत्रे नसली तर जीवन थांबू शकते. वैद्यकीय क्षेत्र, दळणवळण इत्यादी.
सध्या एवढेच :)
विचार करण्यासाठी चांगला विषय सुचवलात. धन्यवाद :)

मी लहान असताना फोन ही नवीच गोष्ट आली होती. एखाद्याकडे छान अपडेटेड टेलिफोनची डायरी हा जितका चर्चेचा विषय असे तितकाच जास्तीतजास्त नंबर पाठ असणे हा होता. माझे स्वतःचे अनेक नंबर्स तोंडपाठ होते व घरात सगळे जण नंबर डायरीत शोधण्याआधी मला विचारत. तेव्हा काय मजा यायची. तर ते असो. पुढे मोबाईल आले आणि नंबर लक्षातठेवणे बंद झाले. आणि आता अशी वेळ आली आहे की ना डायरी मेंटेन्ड आहे आणि मोबाईल नसला तर फारसे नंबर्स लक्षातही नाहित.

खरंच खुप छान सवय आहे लक्षात ठेवण्याची, जरूर नियमीतता आणावी..
मी लहान पणापासुन दुरध्वनी क्रमांक अन आता भ्रमणध्वनी क्रमांक लक्षात ठेवण्यात यशस्वी झालो आहे... आजही एखादा दुरध्वनी क्रमांक अथवा भ्रमणध्वनी क्रमांक एकदा लावुन झाला कि तो कायमस्वरूपी लक्षात राहुन जातो.. त्यामुळे आजवर कधी दुरध्वनी क्रमांक अन आता भ्रमणध्वनी क्रमांक या साठी नोंदवही ठेवण्याची बुद्धी मला सुचली नाही...

सुखासिनतेकडेच झुकण्याचा मानवाचा एकंदर स्वभाव किंवा स्थायीभावच आहे.
बुद्धीच्या जोरावर त्यांने ही सारी दुनिया बनवली आहे. कष्ट आणि वेळ वाचवायचा एक अतिशय यशस्वी मार्ग म्हणजे यंत्र!
त्यामुळे वेळ असेल आणि फार KDU (कामं-धंदे-उद्योग) नसतिल त्याना हे यंत्रविरहित दिनचर्या तत्सम मार्ग अवलंबुन पाहता येतिल.
पण रात्र थोडी सोंगे फार (कमी-उपलब्ध वेळात भरपूर काम) अशी ज्यांची स्थिती आहे त्यांना यंत्र म्हणजे जादुची छडीच आहे.

छान लिहले आहेस.

इंटरनेटमुळे माहितीचा सागर आपल्यासमोर आहे. काही महिन्यांपुर्वी म.टा. मध्ये माहितीच्या महापुरात... लेख आला होता. त्यातले विचारही पटले होते

आहे. संगणक/आंतरजाल हे त्यातलं सर्वात प्रभावी यंत्र. अर्थात यातही तारतम्य हवेच. वैयक्तिक पातळीवर काही गोष्टी मात्र कटाक्षाने पाळण्याचा प्रयत्न करतो - उदा. तोंडी आकडेमोड, प्रवासात जीपीएसचा किमान वापर (हे अगदीच फुटकळ उदाहरण, पण लेखाबाहेरचं म्हणून द्यावंसं वाटलं.)

"जुने टाकुनी द्यावे" या उक्तीनुसार यंत्राने मानवी जीवनात केलेल्या क्रांतीला सामोरे जाताना "नवा बदल" स्वीकारायचा हे गृहीत धरलेलेच असते. पु.लं. म्हणतात, "पहाटे पहाटे जात्यावर दळण दळताना आजी जी गाणी गुणगुणत असे ती फार आवडायची. पण याचा अर्थ असा नव्हे की आतादेखील एखाद्या आजीने त्यासाठी जाते हाती धरावे. काळाप्रमाणे या कविकल्पना मागे पडत जाणारच." त्याच अनुषंगाने मोबाईल आणि नेट ने केलेल्या क्रांतीची फळे आपण घेत असताना "जुने किती चांगले होते" हे म्हणण्यातही अर्थ नाही.

गणितामधील पावकी, निमकी, पाऊणकी, दीडकी या भेसूर चेटकिणींनी त्यावेळच्या मुलांचा मेंदू किती खाल्ला होता हे ती त्या काळातील मुलेच (जी आता गृहस्थाश्रमात असतील) सांगू शकतील. इतक्या अंकलप्या तोंड्पाठ करूनही आज त्यांना कॅलक्युलेटर अन् रेडी रेकनर लागतोच.

वैयक्तिकरित्या लिहायचे झाल्यास मी हे कबूल करतो की, लहानपणापासून असलेली चालत भटकण्याची सवय आता पूर्णपणे मोडीत निघाली आहे. साधी दुधाची पिशवी आणायची असली तरी पाय (आपोआप) पॅशनकडे वळतात. आता इन्व्हर्टर आहे त्यामुळे वीज खंडीत होण्याचा प्रश्न नाही, पण तो ज्यावेळी नव्हता आणि वीज गायब झाली तर "हातपाय मोडले" असल्याची जाणीव होत असे. केवळ एक पत्र (जे हाताने लिहु शकत होतो) जरी पाठवायचे असले तरी वीज येऊन परत कॉम्प्युटर चालू होईपर्यंत मी वाट पहात बसत असे. ही एकप्रकारे यंत्राने केलेली कुरघोडीच आहे, पण ती स्वीकृत आहे.

लेखक म्हणतात "आता घड्याळाचा गजर झाला नाही तर सकाळ झाल्यासारखी वाटत नाही." इथे आता घड्याळदेखील "कालबाह्य" होत आले आहे. आता "मोबाईल" वरच अलार्म लावला जातो अन तोही आपल्याला हव्या त्या "रिंगटोन" चा.

कालाय तस्मै नम:

छान...

"प्रश्न असा आहे की तुम्ही यंत्रांची "मदत" घेता का त्यांच्यावर "अवलंबून" आहात."

हा प्रश्न सरळधोट म्हणून स्वच्छ आहे. पण असे असले तरी सदस्यांकडून तुम्हास केवळ "होय" किंवा "नाही" असे उत्तर नक्कीच अपेक्षित नसणार. कारण इथे आपण "ऑब्जेक्टीव्ह अन्सरिंग" साठी एकत्र आलेलो नाही. जसे पाटीवर सुर्याचे चित्र काढा असे गुरुजींनी म्हटले की, साहजिकच आपण मग डोंगराचे तीनचार त्रिकोण, खाली नदी, वर आकाश, दोनचार घारी इ. गिरगुटून मग "पूर्वेला फाकलेला सुर्य" दाखवत असू. अगदी तसेच आपल्या धाग्यातील प्रश्नाच्या स्वरूपामुळे दोन्ही बाजूना स्पर्श करता आला इतकेच. हा एक प्रकारचा "नॉस्टॉल्जिया" देखील आहेच आहे.

शिवाय तुमच्या लेखातील तो "कुरघोडी" चा प्रयोग. हा भाव असे दर्शवितो की, पूर्वीचे जे काही होते तीवर मात करून एका गब्रूने काहीतरी कमावले (जसे 'trample upon'). त्यामुळे लिखाणाचा स्वर असा झाला की, त्यातील अनुक्रमे "नंबर पाठ करणे, पाढे घोकणे, कोंबड्याचे आरवणे, मॅन्युअल टाईपरायटर" या सर्व चांगल्या गोष्टीवर यंत्राने "मात केली"...(जे एका अर्थी खरेच आहे.)

मुंबईतून ट्राम गायब झाली, तसेच लाडकी "आगीनगाडी आणि तिची कुईईई" करणारी शिट्टी गेली, त्याजागी डौलदार "राजधानी एक्सप्रेस" आली....पूर्वी शांतपणे सफर करणार्‍या प्रवाश्याने आता हा बदल आपल्या सवयीचा एक नवा भाग म्हणून स्वीकारला आणि तद्वत आपल्या स्वभावाची सुईदेखील बदलली.

थोडक्यात हा कुरघोडीचा खेळ अखंड चालणारच आहे.

तारतम्याने यंत्रांचा वापर व्हावा/करावा ह्या नंदनच्या मताशी सहमत,
स्वाती

चर्चा आणि चिंतन चांगले आहे.

लहानपणाच्या तुलनेत आताच्या आयुष्यात आणि वागण्यात यंत्रांचा खूप अधिक प्रभाव जाणवतो. हे निश्चित.

कला क्षेत्रात यंत्राने घेतलेली विचित्र मुसंडी आहे "ऑटो ट्यून". ध्वनीमुद्रणाची लय जशीच्यातशी ठेवून ध्वनीची श्रुती (pitch) बदलण्याचे तंत्रज्ञान (दुवा) हल्लीच सहज मिळू लागले आहे. आजकाल पॉप संगीत गाणारे खूप गायक गाणे सर्वांगाने बरोबर गाण्याऐवजी आदमासे बरोबर गातात, मग मुद्रणात श्रुती ठीकठाक करून घेतात.

मात्र नवीन तंत्राचा उघड-उघड वापर करून नवीन आस्वादवस्तू तयार करण्याची कलाकारांची सर्जनशीलतासुद्धा पूर्वीसारखीच आहे. याबबत शेरचे "बिलीव्ह (दुवा)" गाणे प्रसिद्ध आहे - आवाजाच्या श्रुतींची ओढाताण करून तिने मुद्दामून वैचित्र्यपूर्ण रचना केली. त्यानंतर अनेक कलाकार अशा प्रकारचे प्रयोग करू लागले आहेत.

हे माझ्या रोजवापरातले उदाहरण नाही, पण रोज-ऐकण्यातले आहे. वेगळेच आणि सहज लक्षात न-येणारे म्हणून मनात आले.

चर्चाप्रस्ताव एकदम मस्त आहे!

यंत्रांनी तुमच्या सवयींमधे, वागण्यात प्रसंगी स्वभावात काहि बदल केले आहेत का?

जरा थांबा, मी पटकन हा प्रश्न संगणकात घालून तो काय उत्तर देतो ते सांगतो ;)

असो, सुदैवाने इतकी वेळ अजून आली नाही की आपण आर्थर क्लर्कच्या हॅल वर अवलंबून आहोत. पण व्यक्तीगत माझ्याबाबतीत यंत्राची कुरघोडी ही हस्ताक्षरासंदर्भात झाली आहे. सतत टंकण्याच्या सवयीने, (१) मला आता हाताने लिहायचे असेल तर पुर्वीसारखे चांगले हस्ताक्षर हे फारच काळजीपूर्वक लिहून काढता येते. (२) कधी कधी असे देखील वाटते की हाताने लिहीण्यापेक्षा, जर टंकायला लागलो तर पटकन सुचयला लागते.

बाकी मोबाईलमधे नंबर ठेवणे वगैरे प्रकाराचे परीणाम आहेतच.

मात्र याव्यतिरीक्त (माझ्यासंदर्भात म्हणायचे नाही पण) एक गंभीर कुरघोडी ही संगणकांमुळे होत आहे, ते म्हणजे बसून रहाण्याची आणि तसेच काम करायची सवय. त्यामुळे होणारे आजार ही काळजीची गोष्ट आहे.

अर्थात शेवटी एक प्रश्न पडतो की याला यंत्रांची कुरघोडी/प्रभाव म्हणायचे का अधुनिकतेच्या बुरख्यखालची आपली पराधीनता?

"रोज जात्यावर पीठ दळायचे कसब गेल्याबद्दल बहुदा कोण्या मराठी स्त्रीच्या मनात फार सल नसावा"

नक्कीच नाही. किंबहुना आता या क्षणी अगदी छोट्या शहरात पाचवी इयत्तेत शिकणार्‍या मुलीला "जाते" नावाचे अवजार दाखविण्यासाठीदेखील कुठ्ल्याही कुटुंब व्यवस्थेत ते अस्तित्वात नाही. घराशेजारी नव्याने झालेल्या व इंजिनवर चालणार्‍या पिठाच्या गिरणीमधील यंत्राच्या कर्णकर्कश आवाजांचा त्रास होतो म्हणून आमच्या एक नातेवाईकांने ८-१० खोल्यांची ऐसपैस जागा पडेल किंमतीत विकून उपनगराचा सहारा घेतला होता. पण पुढे हाय पॉवर इलेक्ट्रिक मोटर्स आल्या, कमर्शिअल वीजपुरवठा आला, तीनुसार पिठाच्या गिरणीच्या मशिनरीची संकल्पना बदलली आणि आता त्याच गिरणीत दळपकांडप करणार्‍या कामगारालादेखील दळप मशीनचा आवाज येत नाही. इथे आता त्या नातेवाईकाने 'सोन्यासारखी जागा मातीमोलाने गेली' असे आक्रंदन करुन काय होणार? शेवटी यंत्रसुधार ही या टप्प्यातील अटळ अशी स्थिती आहे, तिचे फायदेतोटे हे सापेक्ष होत राहणारच.

खरं आहे.....पुर्वी क्रिकेट खेळायला मेदानात जायचो.....आता घरीच बसुन Cricket 2009 , Brian Lara etc खेळतो....
health ला वाइट....

यंत्राशिवाय देखिल जगता येईल पण ते खुप अवघड आहे. निदान अजुन दोन वर्षे वाट बघावी लागेल. २०१२ ला सौर वादळामुळे सर्व चुंबकिय क्षेत्र प्रभावीत होणार आहे. त्यामुळे सर्व जगातील वीजेवर चालणारी उपकरणे बंद पडण्याचा खुप मोठा धोका आहे असे संशोधकाचे म्हणणे आहे.तेव्हा अजुन एक दोन वर्षात तो देखिल अनुभव आपल्याला मिळेल असे वाटते.

तर तुमच्याही आयुष्यातल्या सवयींवर, कामांवर, नैसर्गिक शक्तीस्थळांवर (जसे स्मरणशक्ती, पाककला, शिवणकला) यंत्रांनी कुरघोडी केलीय का?

कुरघोडी नाही म्हणता येणार्.फायदा आहे.पण फायद्याबरोबर तोटे आलेच.मोबाइलमुळे थोडाफार स्मरणशक्तीवर नक्कीच परिणाम होत असावा.पण मोबाइलमध्ये घड्याळ्(चावी देणे/बॅटरी बदलणे नाही!),गजर,डायरी(पेनची गरज नाही!) ह्या अतिमहत्वाच्या सेवा असल्याने फायदे जास्त.
तीच तीच रटाळ कामे यंत्राकडे सोपवायची आणि महत्वाच्या गोष्टींकडे मनुष्याने लक्ष द्यायचे हा ह्यामागचा उद्देश असावा.

रोचक धागा.
या स्वरूपाचीच चर्चा - आणि या धाग्यासंदर्भातले माझे विचार - येथे: http://www.anothersubcontinent.com/forums/index.php?showtopic=7786&

वरील लिंक मेंबरशिपशिवाय चालत नसल्याचे लक्षांत आले. म्हणून मजकूर येथे देतो.

Very recently my mobile phone went dead. I have to say the phase between the 2 phones has been a close approximation of a metaphysical experience of sorts. I can enumerate a few features of how I have felt :

1. A certain kind of anxiety , mostly work -related.
2. A great deal of inconvenience.
3. Kicking my butt for making some mistakes that led to the loss of the equipment.
4. A fear of social stigma for not possessing what's being considered as threadbare feature of your existance.
5. Dealing with various aspects of pricing, "features" , feasibility while buying the new equipment.
6. I have not read this novel , but the words "Lightness of Being" come to mind. There were incidents when my boss couldnt leave a voice mail , couldnt reach me in the late evenings , and all he could inquire about was when I am going to get a new phone ! That doesnt happen every so often ...

I can only imagine the feeling of being born again if I had to actually change the number itself !

ETA : Need to add a thing or two to the list above :

- The suspense about the identity of calllers while receiving calls from people on the new equipment. The fun about how people would start talking assuming I have recognized them.. The excitment of being a version of Jason Bourne ;-)

- The disappointment made very obvious by some ( like my boss) about not thinking of buying a BlackBerry or a Palm-isq device that enables me to check emails and stuff.

आधि होते .मंत्र..मग आले तंत्र..आता आहेत यंत्र.....मी घरात लक्ष्मीचे यंत्र पुजतो...

माझ्या सेल फोन वर इ-मेल सुविधा आहे याचा सुरूवातीला वाटणारा आनंद लवकरच २४-तास 'ऑनलाईन' दिसण्याच्या 'असुविधे'मुळे विरून जायला लागला आहे. आधी संदेश दिसल्यावर शक्य तितक्या लवकर उत्तर देणारा मी, पण आता स्वतःला (आणि इतरांनाही!) शिस्त लावण्यासाठी माझ्या work message च्या signature line मध्ये आता ही टॅग लाईन ठेवली आहे:

Let us use e-mails wisely and "stay away from the electronic leash". Technology is supposed to give us free time, not make us digital slaves!

My Rule: Outside of a work-day, access e-mails only at defined times and respond quickly only if urgent. All other time is ‘my time’.:-)

Try it, it keeps you stress-free!

ही टॅग लाईन add केल्यापासून मला संध्याकाळी ६ नंतर सकाळी ८ पर्यंत येणार्‍या इ-मेल्स मध्ये लक्षणीय घट झालेली आहे:-)

यंत्रांच्या रोजच्या जीवनातला उपयोग नव्यानं सांगण्याची गरज नाही पण कधीकधी यंत्र वापरण्याच्या कंटाळा येतो.
आपण घरात असताना कोणते ना कोणते यंत्र चालूच असते. कधी कपडे धूवायचे तर कधी कपडे वाळवण्याचे, भांड्यांचे, तर कधी केर काढण्याचे! मी घरात येउन एक तास होवून गेला तेवढ्यात पाच फोन आले. जेंव्हा हे काही नसते तेंव्हा स्वयंपाकघरातील यंत्रे चालू असतात. अगदी निवांत वेळेतही संगणक, टिव्ही, सेलफोन्स चालू असतात.बाहेर असताना दुचाकी नाहीतर चारचाकी असतेच. आजच मी मुलाला रागावले व त्या टुई टुई आवाज करणार्‍या गेम्स सोडून काहीतरी वाच म्हणून सांगितले. मी एकदा माझा भ्रमणध्वनी घरी विसरून गेले त्याचा झालेला आनंद मला अजून आठवतोय. सगळ्यात आधी मानेवरचा (आणि कानावरचा) ताण सैल झाल्याचं आठवतं आहे.

आयुष्य थांबणार नाही.
पण नेहमीप्रमाणे व्हावे याची मात्र वाट पाहीन असे वाटते.

"यंत्रांनी तुमच्या सवयींमधे, वागण्यात प्रसंगी स्वभावात काहि बदल केले आहेत का?"

याच्या अनुषंगाने एक आठवण ताजी झाली. सहसा यंत्राने 'सवयीत बदल झाला' ही संज्ञा आपण आताच्या पिढी (विशेषतः मोबाईल, टू, फोर व्हीलर, कॉम्प्युटर्स, मल्टीप्लेक्स इ.) संदर्भात उपयोगात आणतो. पण इथला किस्सा माझ्या आजीच्या संदर्भातील आहे. नवीन आणि टुमदार अशा उपनगरातील बंगल्यात वास्तव्यास गेल्यानंतर माझ्या मामाने आपल्या आईसाठी (माझी आजी) स्वतंत्र बेडरूम, बाथरूमतर बांधलीच पण आंघोळीला तिला गरम पाणी मिळावे म्हणून फिलिप्सचा गीझरदेखील तिथे बसविला. वय वर्षे ८० झालेल्या आजीला आंघोळीसाठी तोपर्यंत जुन्या घराच्या परसात असलेल्या बंबातील गरम पाणी घेण्याची सवय, तसेच पावसाळ्यात बंब नसल्यास गॅस शेगडीवर पाणी गरम करून घेण्याची तरतूद इतपर्यंत सवय होती. तिला ही "गीझर" ची जादू हर्षभरीत करणारी वाटणे साहजिकच होते....सुरुवातीला "कशाला मला म्हातारीला इतक्या खर्चाची भांडी (गीझरला ती लाईटचे भांडे म्हणत्ये) आणलीस...मी काय गॅसवर गरम पाणी करून घेतले असते एक तपेलीभर.." इ. इ. वाक्ये. पहिले काही दिवस माझ्याकडून अन् नातीकडून बटण कसे चालू करायचे, लाल दिवा काय सांगतो, मशीन बंद केव्हा करायचे, कुठली तोटी सोडायची आदी तांत्रीक माहिती तिने प्राप्त केली...अन् दोन आठवड्याच्या आतच आजी गीझरच्या प्रेमातच जणू पडली. इतकी की, ज्यावेळी उपनगरात लोड शेडिंगची व्याप्ती वाढली आणि सकाळी ९.३० पर्यन्त वीज गायब होऊ लागली, तरीदेखील ही ८० वर्षाची आजीबाई लाईट येईपर्यंत आंघोळीला जाईनाच. "अगं आजी, मी गॅसवर पाणी गरम करून देतो ना.." या माझ्या सूचनेला, "गपं रे तू, आता यील धा मिन्टात वीज. आँ...करतो की आम्ही पण आता लाईटच्या भांड्याच्या पाण्यावर आंगोळ !"

यंत्राने सवयीत बदल केलेल्या अनेक उदाहरणातील हे एक अस्सलच !