राजा शिवछत्रपती - भवानी तलवार आणि जीवनपट !

खुप छान माहीति उपलब्ध करुन दिल्या बद्दल धन्यवाद

सुरेख माहीती !!!!!
धन्यवाद :)

माहिती आणि चित्रांसाठी धन्यवाद!
पण अफजलखानाबद्दल रियासतकार सरदेसाई आणि बाबासाहेब पुरंदरे हे दोघेही लिहितात , की त्याने तुळ्जापूर आणि पंढरपूरची देवळे फोडली. शिवाय शहाजीराजांविरुद्ध कारस्थान करून त्याना कैदेत टाकणार्‍यात अफजलखा होता, तसाच शिवरायांचे थोरले बंधू संभाजी यांच्या मृत्यूला कारण झाल्याबद्दल जिजाबाई आणि शिवरायांचा खानावर राग होता.

(तुमच्या संभाजी राजांवरील पुढच्या लेखाची वाट पहात आहे)

मालोजी राव,

रोमांचक लेख. शिवाजी महाराजांवरचे लेखन नुसते वाचूनदेखील कठिण प्रसंगांना तोंड द्यायचं बळ कुठेतरी मिळतं. खूप आवडला लेख.

जय शिवराय !

पार्टनर

Extract of a Letter written from Aleppo;
November 19, 1672

Two days since we received Letters from India, written by the English President residing at Suratte, who acquaints us with the daily fears they have there, from Sevagde, the Rebel, who having beaten the Mogul in several Battles, remains almost Master of that Country, and takes the boldness to write to all the European Ministers in Suratte, that if they refuse to lend (send???) him such and such immediate presents to Money (which as he puts them would amount to vaft fums*** (vast sums???) ) by way of Contributions, he will return and ruine that City, That he exacts the like from the inhabitants, who certainly would comply with his Demands, but that the Officers of the Mogul, being there hinder them. Which puts them into an extreme Stroight, and caufes others daily to convoy away their richeffe, many also embarking and transporting themselves into other parts, to avoid the....

(पत्राचा मराठी तर्जुमा)

अलेप्पोच्या पत्रातील उतारा
19 नोव्हेंबर 1672

दोन दिवसांपूर्वीच आम्हाला भारतातील सुरतस्थित इंग्रज प्र‍ेसिडेटकडून पत्रे प्राप्त झाली आहेत ज्यात तो शिवाजी या बंडखोरामुळे निर्माण झालेल्या ज्या चिंतेला ते सामोरे जात आहेत त्याचे इतिवृत्त आपल्याला कळवतो. शिवाजीने अनेक युद्धांमध्‍ये मोगलांना दणके दिले असून तो त्या देशाचा जवळपास मालक बनला आहे आणि त्याची ही हिंमत की सुरतेतील सर्व युरोपियन मंत्र्यांना तो लिहीतो की त्याला खंडणीच्या (contributions = खंडणी?) माध्यमातून अमुक अमुक रकमेचे नजराणे (जे त्याला फार खर्चिक होईल असे पत्रलेखक म्हणतो) पाठविण्‍यास नकार दिल्यास शहर नष्‍ट केले जाईल. त्याच्या मागण्या पूर्ण करण्‍याशिवाय गत्यंतर नसणार्‍या रहिवाशांकडून त्याला हवी ती रक्कम तो प्राप्त करतो, पण मुघल अधिकारी त्यात आडकाठी करीत आहेत. या सर्व हातघाईच्या परिस्थितीत तेथील नागरिक त्यांची लूट टाळण्‍यासाठी इतर भागात पलायन करीत आहेत. (शेवटच्या वाक्याचा अंदाजे अर्थ लावण्यात आला आहे.. शब्द अनोळखी वाटतात)

(दुसरा कॉलम दुसर्‍याच बातमीचा वाटतो)
(इंग्रज छापखान्यातले s हे अक्षर संपले होते काय हे न कळे.. बर्‍याच ठिकाणी s च्या ठिकाणी f वापरले आहे..)

अजून येऊ द्या.....

तलवारीच्या संदर्भातला पत्रव्यवहार, छायाचित्रे, लेखातील काही संदर्भ यामुळे मिपावर खर्‍या अर्थाने शिवजयंती साजरी झाली असे म्हणावे लागेल.

पुभाप्र.

-दिलीप बिरुटे

माहितीपूर्ण आणि स्फुरतिदायी लेख.......
धन्यवाद!!!

माहिती विस्तृत आहे. धन्यवाद. मात्र कॅप्शन्स गंडल्या आहेत बर्‍याच ठिकाणी असे वाटते आहे.

अफझलखानाने देवळं तोडल्याबद्दल : मला व्यक्तिशः याचा अभ्यास नसल्याबद्दल काही बोलायचे नाहीये. पण तुम्ही ज्या काही आधारांनी तुमचे मत प्रतिपादत आहात त्यापैकी "बादशाहाच्या दरबारी खूप हिंदू सरदार होते, सिनियर होते" त्यामुळे खान अशी कृत्यं करू धजणार नाही असं जे म्हणत आहात ते पटत नाही. पदरी मातब्बर हिंदू असूनही औरंगझेबाने काय काय केलं ते सर्वशृत आहेच. बहुतेक शाह्यांच्या पदरी मराठे होतेच आणि मातब्बरही होते. (साक्षात शहाजीराजे निझामशाहीचे प्राण होते शेवटच्या टप्प्यात.) पण मुसलमानी धर्माला झुकतं माप होतंच. धर्मांतरं होत होतीच. काहीवेळा सक्तीने. नेताजीचा मुहंमद कुलीखान झालाच. तेव्हा एखादाही रजपूत अथवा मराठा पेटून उठल्याचे ऐकिवात नाहीये. इतकंच काय, खुद्द मिर्झा राजे जयसिंगांसारखा सगळ्यात मोठा रजपूत सरदार, औरंगझेबाच्या आज्ञेवरून विषप्रयोग करून मारला गेला, त्याच्याच विश्वासू सचिवाकडून (त्याचं नाव आत्ता पटकन आठवत नाहीये). त्यानंतर रजपूतांनी सूड घ्यायची प्रतिज्ञा केली. हा सचिव लपून बसला आणि दोन दिवसांनी मुसलमान बनून बाहेर पडला (धर्मांतरानंतरचंही नाव आठवत नाहीये). त्याक्षणी रजपूत थंडच पडले. त्याला हात लावायचीही प्राज्ञा राहिली नाही त्यांची.

अजून एक म्हणजे त्याकाळच्या एकंदरीतच राजकारणात मराठे सरदार या सुलतानांची मर्जी राखण्यासाठी कोणत्याही थराला जात होते हा ही इतिहास आहेच.

अशा एकंदरीत तत्कालिन परिस्थितीकडे बघता, "इतर मराठा मातब्बरांची भिती असल्यामुळे / त्यांचा मान राखण्यासाठी तरी अफझलखान मंदिरांची तोडफोड करणार नाही" हे अतिशयच तकलादू आणि म्हणूनच न पटण्यासारखे आहे. :)

उत्तम माहिती. खरंच शिवजयंती साजरी झाली आज.

मालोजी.... अत्यन्त उपयुक्त आणि अभ्यासपूर्ण माहिती!!!!
धन्यवाद!!!

राजश्रीयाविराजित प्रौढप्रतापपुरंदर गोब्राह्मणप्रतिपालक क्षत्रियकुलावतंस सिंहासनाधीश्वर राजा शिव छत्रपति महाराज की जय !!!!!!!!

‎"फाल्गुन वद्य तृतीया" ही हिन्दु पन्चांगाप्रमाणे शिवरायांची जयन्ती आहे. तेव्हादेखील याहून दुप्पट उत्साहात ती साजरी होईल!!!!... :)

जय जय रघुवीर समर्थ!!!!

फारच उपयुक्त माहिती सांगितली तुम्ही. इतिहासात हा धागा अजरामर राहिल.

शिवछत्रपती शिवरायांचे नाव जरी उच्चारले तरी अंगावर रोमांच उभे राहतात.
शिवाजी महाराजांचा विजय असो!!!

पा.भें.शी सहमत...

हां....आज खरी शिवजयंती साजरी झाली आपल्या इथे...प्रतिक्रीयांमधुन वाद/प्रतिवादांचा गुलाल उडला...तसच वाचताना सर्वत्र ढोल/ताशे ही घणघणत असल्याचे ऐकू येत आहे..मालोजिरावांनी (घाइगडबडित असले तरी..!) कथिलेले हे शिवरायांचे संक्षिप्त चरित्र भाग-१ असे नाव देण्याची मनापासुन इच्छा होत आहे....या लेखाच्या निमित्तानी आंम्ही त्यांना पुढचे भाग लिहुन इच्छापूर्ती करावी,एवढी विनंती अगदी हक्कानी करितो...असो...

अता आंम्ही थोडा ताशा वाजवितो-मूर्तीभंजने झाली की नाहित,या वर काथ्याकुट अवश्य व्हावेत,पण अफजलखाना सारखे परकिय असोत,अगर त्याच्या बाजुने लढणारे एतद्देशीय लोक असोत,या सार्‍यांना जनतेची काहिही पडलेली नव्हती,स्वतःचे ऐशो-आरामी राज्यशकट चालावे यासाठी धर्म या गोष्टीचा चलाखिने वापर करणारी ही मंडळी होती,हे या निमित्तानी आमच्या लक्षात राहिले तरी रग्गड...कारण या सगळ्या गोष्टींचा आमच्या समाजजिवनाशी पूर्वी जितका संमंध होता,तितकाच आजही आहे.एवढे जाता जाता नमुद करितो...(कुठं जाता..? उद्या इथेच यायचे आहे परतून.. ;-) ) जय भवानी,जय शिवाजी

संग्राह्य (संग्रहणीय म्हणावे काय?) लेख.

जगदंबा तलवारीच्या वर्णनावरून ती बहुधा राजचिन्ह म्हणूनच ठेवली असावी, प्रत्यक्ष लढाईत तीचा वापर होत नसावा, असे वाटते.

अफझलखानाच्या मूर्तीभंजनाविषयी - ह्या बाबतीत तत्कालीन असा थेट पुरावा नाही. जे काही उपलब्ध आहे ते त्या घटनेनंतर शे-दिडशे वर्षांनंतर लिहिल्या गेलेल्या बखरींमध्ये आहे. थोडक्यात, मूर्ती फोडल्या गेल्याच हा जसा पुरावा नाही तसेच मूर्ती फोडल्या गेल्या नाहीच असे देखिल म्हणता येणार नाही. कवी भूषण यांनी या बाबतीत काही लिहिले आहे काय?

१६७२ च्या इंग्रजी वृत्तपत्रातील बातमीविषयी - यशवंत एकनाथ यांना पडलेला प्रश्न मलादेखिल पडला आहे! इंग्रजीत ग्रेट वॉवेल शिफ्ट झाल्याचे ठाऊक होते तसे ग्रेट कॉन्सोनंट शिफ्ट झाल्याचे ऐकीवात नव्हते! (अवांतर - ग्रेट कॉन्सोनंट शिफ्ट जर्मन भाषेबाबत घडले होते)

मिपावर शिवजयंती खर्‍या अर्थाने साजरी झाली!

ऐतिहासिक व्यक्तींची जयंती-मयंती ही ग्रेगरीयन कॅलेंडरप्रमाणी तर रामकृष्णादी पौराणिक व्यक्तींची जयंती तिथीप्रमाणे साजरी व्हावी, हे ठीकच.

वाचनखूण साठवलाय. भवानी तलवार म्हणून दावा केल्या जाणार्‍या दोन्-तीन तलवारी आहेत म्हणतात.
त्या सर्वच शिवाजींनी वापरल्यात, त्यातली "भवानी" तलवार कुठली हे मात्र अजून निश्चित झालेले नाही.

लेख खूपच वस्तुनिष्ठ वाटला. त्यातील मते पटोत नाही तर न पटोत; पण कुठलाच आवेश न आणता सरळ सरळ जे लिहिले आहे, ते हल्लीच्या ढोल ताशांच्या दणदणाटात क्षीण होत चालले आहे.

एक दुरुस्ती:-
शिवाजी महाराजांनी सुरत लुटित बाकी सगळ्यांना लुटले, पण जॉर्ज ऑक्झिंडेन ह्याच्या नेतृत्वाखालील धाडसी/शूर्/भाग्यवान अशा ब्रिटिशांना मात्र सोडले. कारण एकच्,सुरत हे पश्चिम भारतातील प्रचंड मोठे व्यापारी केंद्र होते. आख्ख्या मुघलशासित भारताचे भरभ्राटीचे शहर, त्याकाळची मुंबईच म्हणाना. त्याच्या सुरक्षेला प्रचंड सैन्याची तजवीज करायच्या नावाखाली तिथला मुघल सुभेदार बादशाहाकडून नुसतेच पैसे लाटायचा. लाचखोरी करून प्रत्यक्ष सैन्य उपस्थिती वर दाखवल्या जाणार्‍या आकद्यापेक्षा खूपच कमी होती. मात्र मुळातच आख्ख्या भरतात गेल्या कित्येक शतकात एकसंध दिल्ल्ली शासन असताना थेट त्या साम्राज्याच्या मर्मावर आजवर असा कुणी हल्लाच करायची हिम्मत केली नव्हती, दिल्लीचे त्याटप्प्यातील सर्वच विरोधक चेचून टाकले गेले होते. त्यामुळे हा कच्चा दुवा कधीच समोर आला नाही.

जबरदस्त कार्यक्षम(efficient) हेरखाते असणार्‍या शिवरायांच्या चाणाक्ष नजरेने बरोब्बर हा दुवा शोधला. लोखंडी कपाटाच्या ऐवजी लाकडी डब्यात ठेवलेले सोन्याचे दागिने सोपे पडावेत तसे झाले, योग्य नियोजन करून शिवराय सुरतेत गेले. ते आल्याचे कळताच (वखारीवरील भारतीय मजूर धरून) फक्त २०० माणसाम्चे माणूसबळ असणार्‍या जॉर्ज ऑक्झिंडेनने शहरात एक कवायत/millitary march केली. खुद्द मुघल सुभेदार शहर उघड्यावर टाकून तटबंदीच्या आत लपला. स्वतःची फारशी हानी करून न घेता मराठ्यांनी आरामात,चतुराईने सुरत लुटली. इंग्रजांच्या वखारीकडे जाताच जोरदार गोळिबार व प्रतिकार सुरु झाला. आता त्या तेवढ्या उरलेल्या रकमेसाठी परमुलखात उगीच स्वतःची मनुष्यहानी करून उपयोगाचे नाही हे ओळखून शिवरायांनी माघार घेत नाशिकजवळून पुण्यास कूच केले.
थोडक्यात, ब्रिटिशांना त्यांनी लुटले नाही.

हा किस्सा कळताच औरंगजेबाने मुघल सुभेदाराचे करायचे ते केलेच, पण ऑक्झिंडेनला बहादुरी बद्द्ल खुश होउन काही मागू शकतोस असे फर्मावले. त्याने तत्काळ स्वतःसाठी काहीही न मागता स्वतःच्या कंपनीला अधिक सोयी मिळाव्यात अशी नम्रपण मागणी पुढे ठेवली. तशा काही सवलती मिळाल्याही.
असो.

खुपच छान लेख ..

रंजक माहिती आणि छायाचित्रे. लेखन खूपच आवडले.

प्रतिसादांमधून देखील नव-नवीन माहिती समजली.

प्रतापगड युद्धावर तपशीलवार लेख पुन्हा केव्हातरी

वाट बघतो आहे.

लेख रोचक आहे.
खूप काही नवीन माहिती मिळाली.

संभाजीराजांनी लिहिलेला श्लोक पूर्ण आणि शुद्ध स्वरूपात कुठे मिळेल?
(लेखातला काही ठिकाणी अशुद्ध आहे)
माझ्या अल्प ज्ञानानुसार तो शुद्ध लिहिला तर असा होईल-

मेधावीमतिमानदीनवदनो दक्ष: क्षमावानृजु-
र्धर्मात्माप्यनसूयको लघुकर: षाड्गुण्यविच्छक्तिमान् ।
ऊत्साही पररंध्रवित्कृतधृतिवृद्विक्षयस्थानवित्
शूरो न व्यसनी स्मरत्युपकृतं वृद्धोपसेवी च यः ।।२।।

दिनवदन- असा शब्द नसून अदीनवदन असा आहे.
अदीनवदन म्हणजे ज्याचा चेहरा कधीही पडलेला/दीनवाणा नसतो असा.
पररंध्रवित्कृतधृतिवृद्विक्षयस्थानवित्= हा शब्द नीट उमगला नाही-
षड्गुण-हे ६ गुण राजनीतीचे असतील. पण अजून एक ६ गुणांचा संदर्भ येतो तो असा-

षड्गुणा: पुरुषेणेह ध्यातव्या भूतिमिच्छता,
सत्यं दानमनालस्यं अनसूया क्षमा धृति: |
(वैभवाची इच्छा करणार्‍या पुरुषाने हे षड्गुण अंगी बाणावेत-
सत्य बोलणे, दान करणे, आळस न करणे, कुणाचाही द्वेष न करणे, क्षमाशील वृत्ती, धैर्य)

असो, अवांतराबद्दल क्षमस्व

माहिती आणि चर्चा..... दोनिही मस्त......!!!

शिवजयंतीनिमित्त उचित माहितीपूर्ण लेख.
प्रतिसादांतूनही बरीच माहिती समजली.

सुरतेची लुट म्हणजे एक नियोजनबद्ध हल्ला होता, आणि मोगल प्रशासनावर बसलेली जोरदार चपराक होती,

तुम्ही उल्लेख केलेली ही सुरतेची दुसरी लूट आहे.
पहिल्यांदा सुरत लुटली ते १६६३-६४ च्या सुमारास. किंबहुना ह्याच लुटीमुळे चिडून औरंगजेबाने प्रचंड फौजेसह मिर्झाराजांना पाठवले. सुरतेच्या ह्या पहिल्या स्वारीतून आणलेल्या धनातूनच सिंधुदुर्गाचे बांधकाम सुरु झाले.
पुरंदराच्या तहानंतर स्वराज्य राजकीय आणि आर्थिकदृष्ट्याही बरेच क्षीण झाले होते. आग्र्याहून सुटल्यानंतर मग महाराजांनी झपाट्याने एकेक किल्ले घ्यायला सुरुवात केली. १६७० च्या सुमारास जुन्नर लूटून बरीच लूट गोळा केली. व १६७०-७१ सुरतेवर दुसर्‍यांदा स्वारी करून तिथूनही स्वराज्य उभारणीसाठी बरेच धन लूटून आणले गेले.

लेख मस्त!नविन माहिती समजली चर्चेतून!
प्रतापगड युध्दाचा तपशील येऊ दे लवकर!!

माहितीपुर्ण लेखन मालोजीराव!

पुढील लेखाची वाट पाहतो आहे.

'संस्थानिकांच्या गढ्या' या विषयावरील एका नवीन धाग्यात भवानी तलवारीचा उल्लेख आलेला असल्याने हा धागा वर काढत आहे.

भवानी आणि जगदम्बा या दोन वेगळ्या तलवारी असाव्यात. भवानी तलवार स्पॅनिश बनावटीची असल्या उल्लेख ब मो पुरम्दर्‍यानी केला आहे.
मयूर सिंहासन : मुहमद्शाह ( रम्गीले) याच्या कडून १७३८ मध्ये नादीरशहाने ते सिंहासन लूटीचा हिस्सा म्हणून नेले ते त्याने १७३९ मध्ये इराण ( पर्शिया) ला नेले.१७४७ मध्ये नादीरशहाच्या सैन्यात बेदीली माजल्या नंतर त्या सिंहासनाचे तुकडे झाले. व सैनिकानी ते आपापसात वाटून घेतले. त्या नंतर महंदशाह कजर फते अली शाह कजर यांनीही स्वतःच्या सिंहासनाला मयूर सिंहासन असेच नाव दिले. शाहजहान चे (नंतर औरंगझेबाचे) मयूर सिंहासन हे १७४७ नंतर संपले.त्याचा मागमूसही कोणाला मिळाला नाही.

जय भवानी... जय शिवाजी.

जबरदस्त लेख फक्त ह्यावर एक फक्कड लेख येउदे अशी आग्रहाची विनंती.

मोगल सरदारांचे आणि मराठ्यांचे स्नेहबंध इतके चांगले होते कि प्रतापगड युद्धाच्या आधीची राजकीय पार्श्वभूमी कळाली तुम्हाला तर तुम्हीही चक्रावून जाल...झाकली मुठ सव्वा लाखाची Wink

धन्यवाद

जय भवानी ,जय शिवाजी