संस्कृती आणि धर्म यातील गल्लत

धर्म आणि संस्कृती भिन्न हे ग्रांथिक किंवा प्रेषितप्रणीत धर्मांबाबत खरे आहे पण हिंदू धर्माबाबत असे म्हणता येणार नाही. धारयति इति धर्म: अर्थात जीवनप्रणाली, संस्कृती इत्यादीपासूनच हिंदू धर्म उत्क्रांत झालेला आहे. त्याची कोणतीही व्याख्या नाही, त्याचा कोणताही धर्मग्रंथ नाही ( भगवद्गीता हा हिंदू धर्माचा ग्रंथ असे मी मानत नाही) हिंदू धर्म हा वेद आणि प्रस्थानत्रयी ह्यांपासून उत्क्रांत झालाय असे माझे मत.

संस्कृती आणि धर्माशी अशी गल्लत होऊ नये खरं तर पण होते. हे माझे अनुभव.
१ आत्ताआत्तापर्यन्त माझ्या गावात ख्रिश्चन समाज साडी नेसणे, कुंकू लावणे हे सर्व करीत असे. इतकेच काय गणपती, हळदीकुन्कू यात उत्साहाने भाग घेत असे. त्यांची आडनावे देखील हिंदू होती. पण गेल्या दहा पंधरा वर्षात फादरनी सांगितले म्हणून प्रथम हिंदू सणांमध्ये भाग घेणे थांबले, नंतर आडनाव बदलणे, कुंकू न लावणे हे सर्व चालू झाले. आता जवळ जवळ सर्वांची आडनावे ख्रिश्चन आहेत.
२ अजूनही मुस्लीम समाजात लग्नात स्त्रीला मंगळसूत्र घातले जाते पण तेदेहील अजून किती दिवस राहील सांगता येत नाही .

प्राचीच्या निरिक्षणाशी सहमत.
एक मुस्लीमबहुल भाग आमच्या जवळच आहे.आत्ता आत्तापर्यंत मराठी शाळेत तिथल्या मुली असायच्या.मंगळसूत्र लग्नात दिलं जातंच.जोडवी पण.बुरखा नसेच.
हल्ली नव्याने येणाऱ्या तरुण मुलांच्या बायका मुलांचे उलट चित्र पाहते आहे.मुलींना धर्माची तालिमवाल्या शाळेत पाठवायला लागलेत.मुली नखशिखांत बुरख्यात ट्रीटमेंट ला येतात.थेट माझ्यापुढेच तो चेहर्यावरुन काढतात.मंगळसूत्र ,जोडवी इ हिंदू प्रतिकं आता वापरणं कमी झालंय.भाषा बदलत चालली.
गंमत म्हणजे याच गावात काही व्युत्पन्न ब्राम्हण कुटुंब वर्षानुवर्षे आहेत.मुस्लीम मोहल्ल्यात हे लोक.पण एकत्र असायचे.आता मात्र आपण हिंदू संस्कृतीच्या अधिन झालो आहोत असे मुलांना वाटते.अचानक ते धर्माविरुध्दही वाटू लागले आहे.
अशा प्रकारे हिंदू संस्कृतीने त्यांच्या धर्मावर आपोआप केलेली सरमिसळ पाहिली आहे आणि ते आता ओझे समजून(धर्माला अतिरेकी महत्त्व देऊन) फेकणारे तरूणही पाहते आहे.

येथे काही प्रमाणात सांस्कृतीक प्रतिकांवर धार्मिक शिक्का मारला जात नाही आहे ?

बरोबर आहे तुमचं. ही प्रतिकं हिंदू धर्माचे असल्याचा दर्शनीय भाग होऊन गेल्याने संस्कृती वर धर्माचा शिक्का मारला गेला खरा!

श्री प्रचेतस यांचे प्रतिसाद आवडले . व त्यांच्याशी बाडिस.

संस्कृती हा धर्माचा superset आहे, किंवा धर्म हा संस्कृतीचा subset. जेव्हा धर्म ही संकल्पनाच नव्हती तेव्हाही संस्कृती होतीच. इतिहास हा माणसाला लेखनकला अवगत झाली तेव्हापासून पुढचा काळ असं जर मानलं तर वरती प्रचेतसभौ म्हणाले तसं structured धर्म हे लेखनकलेनंतरच उदयाला आले असणार, पण त्याआधी म्हणजे इतिहासपूर्व काळातही संस्कृती होतीच. ही अशी relationship लक्षात न घेतल्यानेच संस्कृती आणि धर्म यांच्यात गल्लत होत असेल का?

हिंदु ही संस्कृतीच आहे. त्याला एक धर्मनिर्माता, एक धर्मग्रंथ, एक तत्वज्ञान किंवा निर्मीतीचे वर्ष हे निकष लागु पडतच नाहीत. अनेक धर्मग्रंथ, अनेक विचारयात, अनेक पंथ , अनेक उपासना पध्दती यांठिकाणी नांदतात. हिंदु शब्दाची व्याख्या करताना कुठेतरी कायदेशीर उल्लेख असा आहे की जे ख्रिश्चन, मुस्लीम किंवा बौध्द नाहीत ते उर्वरित सर्व हिंदु आहेत.

सबब हिंदु हा धर्म आहे का या निकषावर ती संस्क्रूती आहे असेच म्हणावे लागेल असे मला वाटते.

चांगल्या विषयाला घातलात. असे कुणीतरी लिहिणे गरजेचे होतेच ते तुम्ही लिहिले. धर्माचा आणि संस्कृतीचा सुतराम संबंध नाही. परंतु आपण विशेषत: भारतीय उपखंडातले लोक अशी सरमिसळ करतो. इथे बहुतेक दुस-या धर्मावर टिका करण्याचे साधन म्हणून हा धागा हाताळतील परंतु दुस-याना दोष देण्यापेक्षा आत्मपरीक्षण करणे गरजेचे आहे. काही लोक तारस्वराने आमचा धर्म किती श्रेष्ठ आहे असे अजूनही सांगतात. मग ते जाती व्यवस्था / सती परंपरा / विटाळ / आणि कर्मकांडे ह्याला विसरतात. मुळात भारतीय हि एक संस्कृती आहे आणि ह्यात अनेक धर्मांची सरमिसळ आहे. आजही मोठेपणाचा ढोल पिटणारे उच्चरवाने बोलतात. आम्ही असे होतो नि तसे होतो. मुळात संस्कृती कालानुरूप बदलत असते. ती जर बदलली नाही तर तिचे गटार होते. अशी किती तरी उदाहरणे आपल्या समोर आहेत. भारतीय संस्कृती बदलली पण लोक नाही बदलले.

मिझोराम भारतातले ख्रिशन बहुल राज्य तिथले काही विद्यार्थी अमेरिकेत शिकत होते. विद्यापीठाने एकदा सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केला आणि सांगण्यात आले आपल्या संकृतीशी निगडीत कार्यक्रम करावा. आपल्या ह्या विद्यार्थ्यांनी मायकेल जाक्सन च्या गाण्यावर नृत्य केले. सगळ्या कॅम्पस मधील विद्यार्थ्यांनी त्यांची हुर्यो उडवली आणि त्याना सांगितले कि हि आमची संस्कृती आहे तुमची भारतीय नाहि. खजील भारतीय विद्यार्थ्यांनी कार्यक्रम बंद केला. कारण त्यांची अशी समजूत होती कि आपण ख्रीशन chathlic म्हणजे american ते आपले. परदेशात गेल्यावर त्याना कळले कि आपली संस्कृती वेगळी आहे.

लोकांनी इस्लाम स्वखुशीने स्वीकारला हि असेल परंतु आपण इस्लाम स्वीकारल्या नंतर अरबी संस्कृती आपली झाली असा त्यांचा गोड गैरसमज असतो परंतु जेव्हा ते सौदी मध्ये जातात तिकडे त्यांचा भ्रमनिरास होतो. पाकिस्तान चा इतिहास अरबांपासुन सुरु होतो. कारण त्यांना भारतीय संकृती नि इतिहासाशी नाळ तोडायची आहे. एकदा एक पाकिस्तानी डॉक्टर सौदीला गेला असताना त्याने अकलेचे तारे तोडले कि आम्ही स्पनेजीन्के व सपाने वर २०० वर्षे राज्य केले. तेव्हा सगळे अरब हसले. त्यांनी विचारले तुम्ही कधी राज्य केले सपाने वर ते तर आम्ही केले. तुम्ही भारतीय उपखंडातले मुसलमान तुमचा अरबी इतीहासाशी संबंध काय ? (थोर पाकिस्तानी विचारवंत हसन निसार ह्यांनी सांगितलेला किस्सा आहे हा ) धर्म आणि संस्कृतीची सरमिसळ केली कि असे हसे होते. दुसरे उदाहरण एकदा एक पाकिस्तानी खासदार सौदी ला गेली तिने तिचे नाव सांगितले ते अरबी होते तिथल्या बायका म्हणाल्या अरे वा ! तुमच्याकडे तुमची नावे नाहीत का? सगळी अरबी नवे आहेत तुमची.

आता एका bollywood प्रेमी मराठी कुटुंबाची कथा DDLJ बघून एका महाभागाने मुलीचे नाव सिमरन ठेवले . त्याला अर्थ विचारला तर तो म्हणाला काजोलचे नाव आहेते . मी कपाळास हात मारला.

मुस्लिम म्हणजे उर्दू/ catholic म्हणजे इंग्लिश हे सुमार डोक्याच्या लोकांचे लक्षण आहे. पूर्वी महाराष्ट्रातले सर्व धर्मीय मराठी बोलायचे अगदी ज्यू सुध्धा आता ते उर्दू / इंग्लिश बोल्तात. ABP माझा वर मुंबैल्या एका ख्रिस्ती आजीची गोष्ठ दाकःवली होति. तिची कहाणी ऐकून वाईट वाटले . ती म्हणाली मराठी कोकणीत कि पूर्वी आम्ही मराठी बोलायचो पण आताच्या पिढीला मराठीची लाज वाटते.

पाकिस्तानी लोकांनी स्पेन वर राज्य केले असे त्या डॉक्टरला म्हणायचे होते स्पेलिंग चुकले आणि भलतेच लिहिले गेले

पाकिस्तानी लोकांनी स्पेन वर राज्य केले असे त्या डॉक्टरला म्हणायचे होते स्पेलिंग चुकले आणि भलतेच लिहिले गेले

धर्माचा आणि खाण्यापिण्याचा , भाषेचा काहीच संबंध नसावा नाहीतर सगळ्या धर्माच्या लोकांनी सारख्याच गोष्टी follow केल्या असत्या. धर्म, संस्कृती, समाज, जात हे सगळे आपण आपल्या सोयीनुसार पाळतो किंवा सोडतो आणि यावर जरा जास्तच चर्चा करतो असे नाही वाटत का? मला तर हे काहीही न पाळता जगायला आवडते, फक्त knowledge / curiosity म्हणून हे सगळे वाचायला आवडते.