आठवणींच्या जंगलात

पूर्वरंग

त्रेचाळीस वर्षापुर्वीची आठवण व अंतरजालावर उपलब्ध आसलेली माहीती एकत्र गुंफून धागा विणायचा प्रयत्न त्यामुळे कुठे कुठे विषयांतर झाले आहे. उद्देश तेंव्हा आणी आता याची सांगड घालत मनोरंजनाचा प्रयत्न.अंतर खुप मोठे आहे लेखनात त्रुटी असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

गाभा

३० जुन,"महा"वादळ थांबले होते, धुळ,पाला-पाचोळा खाली बसत होता.नऊ दिवस अथक वादळाच्या बातम्या देणाऱ्या पत्रकार आणी टि व्ही चॅनेल्सनी एक खोलवर श्वास घेतला.

सकाळच्या मुख्य बातम्यात एक नवी बातमी जुडली होती."आज बाबा बर्फानीची म्हणजेच अमरनाथ यात्रा सुरू झाली.श्रद्धाळूंचा पहिला जथ्था यात्रेकरता रवाना झाला".

१९८० जुलाई मधे अमरनाथ यात्रा करण्याचा योग आला होता. तो एक वेगळाच अनुभव होता.आठवणी जागृत झाल्या.मन पाखरू झाले आणी त्रेचाळीस वर्ष मागे गेले. वाटले काही लिहावे.

मन पांखरू पांखरूं
त्याची काय सांगूं मात ?
आतां व्हतं भुईवर
गेलं गेलं आभायांत.
- बहिणाबाई

१९७९,नुकतीच दिवाळी संपली होती. वार्षीक अवकाश संपवून पुन्हा एकदा ड्युटीवर परतलो. गणपती,नवरात्र,दसरा दिवाळी वर्षाचे सण सहपरीवार,इष्टमित्रां बरोबर साजरे करता आल्यामुळे खुपच खुश होतो.खरेतर या कालावधीत सैनिकाला सुट्टी मीळणे म्हणजे दुग्धशर्करा योगच.

युनिट मधे आल्या बरोबर बदलीची बातमी कळाली.मैदानी युनिट (field unit) आसल्यामुळे नेमके कुठे जायचे हे नवीन युनिटने जवळचे रेल्वे स्टेशन (NRS) कळवल्या नंतरच कळणार होते,तरीसुद्धा जुन्या अनुभवी वरिष्ठ मित्रांकडून साधारण ठिकाण कुठे आहे ते कळाले.आदांज होताच, अतिरिक्त वैयक्तिक सामान आगोदरच घरी सोडून आलो होतो मैदानी युनिट मधे कमीत कमी सामान बरोबर ठेवायचे आसा मानदंड होता.

जम्मू-तवीला रिपोर्ट करायचा होता. प्रवासा करता "वाॅरंट", (म्हणजे गंतव्य स्थानी जाण्यासाठी परवानगी पत्र) घेऊन दिल्लीपर्यंत आरक्षण केले व पुढील प्रवासाच्या आरक्षणा साठी दिल्ली स्टेशन (एम सी ओ)ला संदेश पाठवला.आरक्षण मिळेल न मिळेल पण मित्रांनी सांगीतले की दिल्लीला झेलम एक्सप्रेस खाली होते व त्याला दोन अतिरिक्त मिलट्री डब्बे सुद्धा लागतात, त्यात बसुन जा.

झेलम एक्सप्रेस त्याच वर्षी, १९७९ एक एप्रिल पासून पुणे ते जम्मूतवी पर्यंत सरळ रेल्वे सुरू झाली होती.ही ट्रेन काशमीर खोर्‍यात कार्यरत पश्चीम महाराष्ट्र, कर्नाटक मधील सैनिकांसाठी खुपच सोईची व पुढील विस वर्ष याच गाडीने प्रवास केला.

एकटाच,कुठलेच पाश नव्ह्ते. शिपायांच्या भाषेत,
"छडा xx गिरधारी ना लोटा ना थाली", म्हणजे लग्न न झालेला मनमौजी.सहकर्मी,वरीष्ठ यांच्या कडून बरेच अनुभव ऐकले होते. जाण्यास उत्सुक होतो.जायचा दिवस आला,मित्रमंडळी,सेक्क्षन, प्लाटून कमांडर स्टेशनवर सोडायला आले होते. हातानेच बनवलेल्या फुलमाळा घातल्या.कोण कुठले, कोणी कोणाचे नव्हते पण फौजी वर्दीने सगळ्यांना एका सुत्रात बांधून ठेवले होते. निरोपा निरोपी झाली, "फिर मिलेंगे",म्हणत गाडीत बसलो. डोळे, माझे आणी त्यांचेही ओले झाले.आगदी संदिप खरे यांच्या कविते सारखे.

"गाडी सुटलि, रुमाल हलले,
क्षणात डोळे टचकन ओले
गाडी सुटलि, पडले चेहरे,
क्षण साधाया हसरे झाले".
-संदीप खरे

दिल्लीपर्यंत आरक्षण पण झेलम मधे सुद्धा ऐसपैस जागा मीळाली. रात्र झोपेत गेली.सकाळी सकाळी पठाणकोटला पोहचलो.फलाटावर गाडी थांबली, "अंडे,अंडे, ब्रेड आम्लेट,पुरी सब्जी, चाय,गर्रम चाय" आसा एकच कल्ला,झोप चांगली झाली होती.मस्त पैकी ब्रेड आम्लेटचा नाष्टा करून मातीच्या कुल्हड मधे गरमागरम चहा घेतला. थंडीमुळे दातांची कवळी गाणे गात होती तर इतर अवयव त्याच्या तालावर नाच करू पहात होते. आयुष्यात पहिल्यांदाच इतकी थंडी अनुभवत होतो.

गाडीतली गर्दी आणखीन कमी झाली. आबांला,जलंदर,पठाणकोट योल कॅम्प आणी हिमाचल मधे कार्यरत आसलेले सैनिक आपा- पल्या स्थानकांवर उतरून गेले होते. उरलेल्यांचा गप्पांचा फड रंगला, बरोबरच घरून आणलेला फराळ बाहेर निघाला. हवालदार, नायक शिपाई आपली वरीयता विसरून लहान मोठ्या भावा प्रमाणे बोलत होते.आता परिस्थितीत बदल झालाय,प्रत्येक जण मोबाईल मधे गुरफटलेला दिसतो.दुरवर धौलाधार पर्वतरांगांची शुभ्र बर्फाच्छादित शिखरे दिसत होती. जुने जाणकार नव्यांना दाखवत होते.नवीन प्रदेश बघत आणी गप्पा मारत केव्हा जम्मू तवीला पोहोचलो कळलेच नाही. दुपारचे बारा वाजले होते.उंचावर रेल्वे स्थानक,चारच प्लॅटफॉर्म.देशातल्या कानाकोपर्‍यातून सैनिक घेऊन आलेल्या गाड्या यार्डात सुस्तावल्या होत्या तर काही संध्याकाळनंतर परत जायचय म्हणून नट्टापट्टा करत होत्या. ड्युटीवर परत आलेले व सुट्टीवर जाणारे सैनिक त्यांच्या हालचाली व चेहर्‍यावर वरून साफ ओळखू येत होते.

जवळपास सर्वांनाच परागमन शिबीरात जायचे होते त्यामुळे एक छान ग्रुप बनला. सामान एक दुसर्‍याला बघायला सांगत स्टेशनवरच आन्हिक उरकून घेतले.

बावीस वर्षाचा गब्रू जवान होतो. काश्मीर खोऱ्यात जाण्याची पहिलीच वेळ.त्यावेळेस जम्मूतवी हे शेवटचे रेल्वे स्टेशन होते. बाहेर परागमन शिबीराच्या गाड्या उभ्या होत्या. पत्र्याची पेटी, वळकटी (Holdall) आणी किटबॅग घेऊन जम्मू परागमन शिबीरात (Transit Camp) दाखल झालो.तंगधार क्षेत्रात जायचे आहे आसे कळाले. आपसूकच स्टेशनवरचा ग्रुप गंतव्य क्षेत्रा प्रमाणे विभागला.

तंगधार गाव, निलम व लिपा घाटी मधले सीमावर्ती क्षेत्र. चहूबाजूंनी उंचच उंच डोंगर आणी पायथ्याला गाव वसलेले. चारी बाजूचे डोंगरांचे कडे आणी शत्रूचे गोळे कोसळून कधी गावाची चटणी बनवतील याचा भरवसा नाही.

जम्मू पासून उधमपुर, श्रीनगर, पट्टण, बारामुल्ला कुपवाडा, त्रेगाव, चौकीबाल तंगधार आसा उत्तर पश्चीम सिमावर्ती काशमीर पर्यंतचा प्रवास. किलोमीटर जरी कमी आसले तरी दुर्गम, राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक एक, रा.मा. जरी आसला तरी आजच्या राज्य मार्गा पेक्षाही चिंचोळा,बरेच ठिकाणी एका वेळेस एकच गाडी जाण्या पुरती जागा. संपुर्ण घाट,एकिकडे डोगंर तर दुसरीकडे भोवळ आणणारी खोल दरी,कुठे हेअर पिन बेन्ड ,कुठे झेड मोड तर कुठे जलेबी मोड. सगळाच थरार. घाटाच्या प्रवासात बहुतेक नवखे उलटीने बेजार झाले.

काशमीर खोर्‍यात जाण्यासाठी, जम्मू आणी काश्मीर खोऱ्याला वेगळे करणारा पीरपंजाल १३००० फुट उंच लांघून जावा लागतो. पीरपंजाल शब्द डोग्री,पीर = पर्वत आणी कशमीरी, पातसल= पर्वत या दोन भाषांनी मीळून बनलाय व पुढे त्याचा अपभ्रंश झाला असावा. कडाक्याची थंडी,बिकट घाट व अचानक खाली कोसळणारे डोंगरकडे यामुळे जीव मुठीत धरूनच प्रवास करावा लागे. इसवी सन १९६० मधे "जवाहर", आणी इसवी सन २०२१ मधे "बनिहाल-काझीगुंड", बोगदा बांधल्यावर प्रवासातील अंतर व धोका दोन्ही कमी झाले.आतातर थेट श्रीनगर,बारामुल्ला,
सोप्पुर पर्यंत ट्रेन जाते.इंजीनिअर्स,कुशल तंत्रज्ञ अकुशल कामगार आणी रेल्वे प्रशासनाला सॅल्युट.

एक गोष्ट जरूर सांगाविशी वाटते तो प्रवास आजच्या सारखा सुखकारक, आरामदायक नक्कीच नव्हता.

बारा दिवसांनी चौकीबाल बेस कॅम्प मधे पोहोचलो. (साडेचारशे किलोमीटर प्रवासाला इतके दिवस का तर ठिकठिकाणी परागमन शिबीरात रहावे लागायचे.FIFO व्यवस्था आसते.) परागमन शिबीरात काही जुने काही नवे दोस्त व नवे अनुभव मीळाले.

अतिरिक्त सामान बेस कॅम्प मधे जमा करून पुढे मुख्य युनिट मधे जायचे होते. दोन दिवस राहिल्यावर पुढे जाण्यासाठी नंबर आला.

डिसेंबरचा महीना,वजा विस,तीस तापमान, प्रचंड बर्फ पडलेले रक्त गोठावणारी थंडी, सतत सांय सांय छातीत धडकी भरणारा वारा, गाडीचा रस्ता सुद्धा बर्फाची चादर ओढून झोपलेला त्यामुळे पायी जाणे हाच एकमेव पर्याय. त्यावेळेस या भागात विज पोहोचली नसल्याने कंदिल हेच रात्रीच्या उजेडाचे साधन.कंदिल,चिमणी,गॅसबत्ती हे माहीती होते पण ढिबरी,म्हणजे काचेच्या बाटलीत रॅकेल भरून झाकणातून कापडाची वात घातलेला दिवा, तसेच चीड(पाईन) वृक्षाच्या काटक्या सुद्धा मशाल म्हणून कामी येऊ शकतात याची माहीती इथेच मीळाली.

फक्त पंचेचाळीस किलोमीटर अंतर. क्राॅस कंट्री,पर्वतीय रोड ऐरवी गाडीने आडिच तीन तास.दहा बारा फुट बर्फातून आडिच तीन हजार मीटर चढण व तेवढीच उतरण, उतरताना बर्फाची घसरगुंडी करण्यास बंदी,पाय उचलतच जायचे नाहीतर ट्रॅक खराब होतो आसे पायी तेच अंतर कापणे आणी ते सुद्धा पाठीवर सामान घेऊन
म्हणजे एक प्रकारे शारीरिक व मानसिक शक्ती परीक्षणच होते. आता परीस्थीती खुप बदलली आहे.रोडची आवस्था,जमलेले बर्फ, कोसळलेले कडे हटवण्या साठी, पुनश्च डांबरीकरण करण्यासाठी भरपुर अधुनिक यंत्रसामुग्री उपलब्ध आहेत.

या पिढीतील एक कुशल ड्रायव्हर या रोड बद्दल काय म्हणतो ते बघा.यावरून त्रेचाळीस वर्षापुर्वी कसा रोड कसा आसेल याचा आदांज बांधता येईल.

Sadhana Top, a drive you'll never forget

Sadhana Top is a high mountain pass at an elevation of 3.130m (10,269ft) above the sea level, located in the Himalayas, Tangdar in Kupwara district in Kashmir valley.Demands 100% concentration. Drivers must remain cautious as the pass has been known to claim the lives of careless drivers. Take a tip from the tortoise: slow and steady.

The route, to the summit, also known as Sadhna top,The surface of the road is paved (some sections in very bad conditions) but scary enough, with hairpin curves /around 60) and dangerous dropoffs. Sadhna pass was originally known as Nastachun (cut nose) pass.Do not travel this road in severe weather conditions. This pass receives more than 12 to 15 feet of snow every winter and remains mostly closed from December to April due to snow.

The road is certainly breathtaking and it has a fearsome reputation.It still remains an adrenaline -pumping journey and is definitely not for the faint of lungs, heart, or legs. The road to the summit links Tangdhar and Kralpora towns. The journey is avalanche( I myself witnessed one such in 1982 but miraculously escaped) prone and very dangerous for commuting during winters and summers as well and witnesses frequent accidents,landslides, snow avalanches and rolling stones.

Road suggested by: Hugh Wilson
Pic: manik mittal
अंतरजालावरून साभार.

Nastha Chun चा शब्दशः अर्थ "कापलेले नाक " असा होतो, कारण वर्षभर वाहणाऱ्या जोरदार आणि थंड वाऱ्यांमुळे लोकांना इथे नाक जाणवत नाही.याच कारणास्तव या खिंडीचे काश्मिरी नाव "नाथी चापा गली" म्हणजे "नंब नोज पास" आहे. नास्ता चुन पास साधना पास म्हणून ओळखला जातो.प्रसिद्ध बॉलीवुड अभिनेत्री साधना यांच्या नावावर आहे ज्यांनी १९६५ च्या युद्धानंतर सैनिकांशी संवाद साधण्यासाठी खिंडीला भेट दिली होती.

१९४७ मधे हा भाग पाकिस्तानने अनाधिकृत पणे आपल्या कब्जात घेतला पण भारतीय जाबांजानी पुन्हा हिसकावून घेतला.

Maj Gen K S Bajwa,Retd यांनी आपल्या Jammu Kashmir War 1947-48 पुस्तकात येथील लढाईचे सटीक वर्णन केले आहे.

"फुट काॅलम",दुपारी तीन वाजता निघणार आहे, हुकूम आला. (सकाळी फुट काॅलम निघाला तर स्नो ब्लाइंडनेस, होण्याचा धोका) नखशिखांत गरम कपड्यात लपेटून गरजेपुरतेच सामान घेतले ,पॅक लंच ,हातात आधारा करता मजबूत काठी.स्नो बुट, स्नो गाॅगल्स घालून रिपोर्ट केला.रस्त्यात चहा,नाश्ता, गरम पाणी आणि थोडावेळ विश्रांतीसाठी जागा बनलेल्या होत्या.अंगात गर्मी आणी गुर्मी दोन्ही भरपूर होती,बारा तासाच्या पायपीटी नव्हे बर्फपीटीनंतर ( रस्ता नव्हताच, बर्फच तुडवीत जायचे होते) गंतव्य स्थानी पोहोचलो. एवढ्या थंडीतसुद्धा घामाघूम झालो होतो.ओलेचिंब कपडे काढून बदली केले. खाटेवर पडताच भूल दिल्या सारखी क्षणात झोप लागली. सिमावर्ती क्षेत्र आसल्याने स्थानीक नागरीक सुद्धा मिलिट्री फुट काॅलम बरोबर ये जा करतात.त्याना सर्व प्रकारचे सहाय्य सैन्य देते.

नवीन मित्र, नवीन जागा लवकरच रूळावलो. दिवसा मागुन दिवस जात होते.नवनवीन अनुभव गाठीला येत होते.आशा वातावरणात स्वतःची फारच काळजी घ्यायला लागते. आक्युट माउटंन सिकनेस (AMS),चिलबिलीयन्स,फ्रोस्ट बाईट,डिप्रेशन (बहुतांशी ही तात्पुरती मानसिक स्थीती आसू शकते) जास्त उंचावर गेल्यास पलमोनरी ओडीमा, सेरीब्रल ओडिमा इ. होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. या करता युनिट मधील वैद्यकीय अधीकारी व इतर स्टाफ नवीन आलेल्या सैनिकांवर लक्ष ठेवतात,त्यांना काळजी कशी घ्यावी याची माहीती वारंवार देतात.

दिवस मस्त चालले होते. शिशीर संपून वसंत वैभव चहूबाजूला पसरू लागले होते.आता ती जागा नंदनवन वाटत होती. आबंटगोड चेरी, आक्रोड,बदाम झाडावरून तोडून खायला मजा येत होती. खुरमानी, नाशपाती, बब्बूगोषा,आडू सारखी फळे भरपुर,सफरचंदे इथे नव्हती पण कधी पट्टण,बारामुल्ला गेलो तर भरपूर बागा दिसायच्या. महाराजा सारखी सफरचंदाची फळे पाडावर आली की मस्त लागतात. एकदमच वेगळाच अनुभव. सटी साहामाशी सत्यनारायणाच्या पुजेत एखादा वाळलेला बदाम बघण्याची सवय असणाऱा मी,बदामाच्या बागेत हिडंताना खुप अप्रूप वाटत होते. खुपच मोठा लेख झालाय.
अमरनाथ यात्रा वर्णन पुढील भागात करतो.
- क्रमशः