मालवणचे देवधर: काही मौखिक आठवणींची नोंद

(नोंद: या आठवणी त्रोटक आहेत. एका संध्याकाळी दोनतीन तास चाललेल्या गप्पांवरून दुसऱ्या दिवशी जे व जितके आठवले तसे नोंदले आहे. यात जातिसंस्था, शिवाशीव वगैरे प्रथांचा उल्लेख काळानुरूप आला असला तरी त्यांचे उदात्तीकरण करण्याचा मुळीच हेतू नाही. कुणाला ते तसे उल्लेखही अनुचित वाटण्याची शक्यता आहे, त्यांची आधीच माफी मागतो)
***

संध्याकाळी आम्ही आमच्या कुटुंबातील Grand Old Man मनोहरमामा देवधर (मूळ गाव देऊळवाडा, मालवण, पण बरेचसे आयुष्य गुजरातेत काढले. आताही वास्तव्य तिथेच) यांच्या घरी गेलो होतो. हे खरेतर आईचे मामा, माझे आजोबाच. पण आम्हीही सगळे त्यांना मामाच म्हणतो. नव्वदीचे वय. पण तुलनेत तब्येत धडधाकट व आवाज चांगला खणखणीत.

तिथे मालवण हा विषय निघणे ओघाने आलेच. जुनी जुनी नावे आठवली गेली. डॉ. झांट्ये, शशी झांट्ये, बाळू अभ्यंकर, बाळू पुराणिक, बाबल मराठे (हमो मराठे यांचे ज्येष्ठ बंधू), आवबा कुडाळकर वगैरे.

मग अजून पुरातन गोष्टी निघाल्या. एकेकाळी ब्राह्मण मनोहरमामांनीही भिक्षुकीसाठी कोळंब ते तारकर्ली- देवबाग हा भाग पायी पालथा घातलेला आहे. (नंतर नोकरी धरून ते मालवणातून कायमचे बाहेर पडले व यथावकाश गुजरातला स्थायिक झाले) त्या आठवणी निघाल्या. त्याकाळी गणेशोत्सवात पूजा आटोपल्याशिवाय घरचे लोक पाण्याचा थेंब घेत नसत. सांगणारे भटजी मोजके, तेच सगळीकडे जाणार. पण त्यांना कितीही उशीर झाला तरी अगदी घरातील पोरेटोरेही तहानभूक सहन करीत बसून रहात. जाती- सोवळ्याचे नियम कडक असल्यामुळे स्वतः भटजी कुणाच्याही घरी जेवत नसत. तहान लागली तर स्वतः पाणी शेंदून पीत. ब्राह्मणेतर यजमानांनाही भटजींना जेवणखाण विचारण्याचे धारिष्ट्य होत नसे. (मनोहरमामांना ते लहान असताना एकदा त्यांच्या काकांसोबत तारकर्लीहून परतायला पहाट झाली, तेव्हा भुकेने व्याकुळ झाल्यामुळे वाटेत सामंतांच्या घरी चहा पिण्याची 'परवानगी' मिळाली होती!)

मालवणातल्या एका विशिष्ट समाजाच्या (स्पष्ट नामोल्लेख टाळत आहे) आळीत कुणीच भटजी जात नसत. मात्र माझे सख्खे आजोबा भाऊ पुराणिक हे गणपतीत पूजा सांगायला जात.

वायरीला महादेव तारी नामक गृहस्थ होते. ते गाबीत समाजातील असूनही स्नानसंध्या, संपूर्ण पूजाविधी, आचार, कर्मकांडे यात पारंगत होते. हे ज्ञान त्यांनी सदर मनोहरमामांच्या काकांकडून घेतले. भिक्षुकी अर्थातच ते करू शकत नव्हते. पण त्यांनी (शाकाहारासहित) संपूर्ण ब्राह्मणी जीवनशैली स्वोकारली होती. त्यांच्या मालकीच्या चार होड्या होत्या पण मासे पकडायला किंवा विकायला ते स्वतः कधीच गेले नाहीत. गाबीत समाजातील धर्मकार्ये ते स्वतः करीत असत. मालवणातील तत्कालीन ब्रह्मवृंदास हे अमान्य होते. हे ज्ञान एका ब्राह्मणेतरास दिले म्हणून देवधरांवर कडक बहिष्कारही टाकण्यात आला होता.

देऊळवाड्यातील देवधरांकडे दूधदुभते मुबलक असे. मालवणात बाजार करून भर उन्हात घाटी चढून पायी गावी (कुंभारमाठ इ.) परतणाऱ्या भारेकरी बायकांसाठी घाटीच्या वर ताकाचा हंडा रोज ठेवला जाई. त्यांना ताक पाजणे ही देवधरांकडील परकऱ्या पोरींची जबाबदारी असे.

हे देवधर मालवणात कुठून आले याचा नीटसा तपास लागत नाही. सावंतवाडीजवळ होडावडे ग्रामपंचायतीत 'आपली वीस एकर जमीन देवळाला दान करून सर्व देवधर मालवणास निघून गेले' अशी जुनी नोंद बाडात आहे. पण त्याचा कालखंड किंवा त्या पूर्वजाचे नाव ज्ञात नाही. तेच देवधर ते हे का, हेही उमजत नाही.

आता देवधरांची घरे ओस पडत चालली आहेत. तरुण पिढीपैकी फारसे कुणी देऊळवाड्यात नाही, बहुतांश मुंबई- पुण्याला किंवा परदेशात आहेत. आईवडिलांची पिढीही मुलांकडे स्थलांतरित होत आहे. मागे राहिलेल्या मोजक्या वृद्ध लोकांचे ती घाटी चढता-उतरताना फारच हाल होतात. त्यामुळे तिथे राहण्यास फारसे कुणी उत्सुक नाही.

देवधरांची ती घरे पुन्हा तिथे नांदती कधीच होणार नाहीत कारण त्यांचे देव (मामांच्या आधीच्या पिढीत) मूळ घरातून हलवून दुसरीकडे स्थापित केले गेले. तो कोप देवधरांवर झाला असा समज आहे.

खरे कारण अर्थातच तरुण पिढीचे स्थलांतर हे आहे. मग एकेक नावे निघाली. (सगळी माझ्या ओळखीची नव्हती). घरोघरी तीच कथा. आईबापांनी हौसेने मोठी घरे बांधली पण मुले काही येऊन रहाण्याचे चिन्ह दिसत नाही. उलट वाट पाहून हताश झालेले व गात्रे थकलेले आईवडीलच मुला-मुलीकडे जाऊन रहात आहेत.