भीतीच्या भिंती ६: ‘दरी’

भाग १, २, ३, ४, ५
(विनंती : या लेखात मी ‘दरी’ शब्दांचे जे उच्चार दिले आहेत, ते वाचकांनी कृपया ग्राह्य धरू नयेत.)
भारतासारख्या बहुभाषिक देशात जगण्याचा एक फायदा असा की, कुठल्याही नव्या भाषेत रूळायला आपल्याला फार अडचण वाटणार नाही असा (उगाच) वाटणारा आत्मविश्वास. आंध्र प्रदेश, कर्नाटक, तामिळनाडू, केरळ, बंगाल अशा अनेक राज्यांत अनेकदा प्रवास झाले. प्रत्येक वेळी निरक्षर माणसांना काय अडचणी येत असतील याचं भान आलं; आणि दुसरं म्हणजे शब्द ‘ऐकायची‘ सवय लागली. एखादा नवा शब्द ऐकला की हिंदी-इंग्रजी जाणणा-या सहका-याला त्याचा अर्थ विचारायचा आणि तो शब्द पुन्हा कानावर पडला की त्याच्या अनुषंगाने संवादाचा अर्थ लावत बसायचा – हा माझा छंदच म्हणा ना!

‘दरी’ आणि ‘पाश्तो’ या अफगाणिस्तानच्या दोन ‘अधिकृत’ भाषा. अर्थात इतरही अनेक भाषा आणि बोली या देशात आहेत. २००४ च्या राज्यघटनेच्या १६ व्या कलमानुसारज्या प्रांतात जी भाषा प्रामुख्याने बोलली जाते, त्या प्रांतात त्या भाषेला ‘अधिकृत’ भाषेचा दर्जा आहे; म्हणजे त्या प्रांतात तीन अधिकृत भाषा आहेत. दरी आणि पाश्तो या दोन्ही भाषा ‘इंडो-युरोपीयन’ गटातल्या आहेत. पाश्तो ही पश्तून लोकांची भाषा, त्यामुळे ही पाकिस्तानमधल्याही एका प्रांताची अधिकृत भाषा आहे.

‘दरी’ आणि ‘पाश्तो’ दोन्ही भाषा मला अर्थातच येत नाहीत; त्यामुळे मला मदतीसाठी कार्यालय एक अनुवादक देईल असं आधीच बोलणं झालं होतं. पण अनुवादक काही चोवीस तास माझ्या सोबत नव्हता. कार्यालयात, हॉटेलमध्ये भवताली इंग्लीश बोलणारे लोक होते; वाहनचालक मंडळी कामापुरतं इंग्रजी बोलू शकत. पहिल्याच दिवशी विमानतळावर हिंदी बोलणारे लोक भेटले होते. एक दिवस तर अनपेक्षितपणे ‘मराठी’ शब्ददेखील भेटले.

त्याचं असं झालं; आमच्या टीममधले सगळे लोक कुठे ना कुठे बाहेर गेले होते, मी एकटीच होते. मी आले तेव्हा आमच्या खालाजान साफसफाई करत होत्या. ‘सलाम आलेकुम, सुब्बो खैर’ (सुब्बो खैर म्हणजे सुप्रभात. मुस्लिमेतरांनी 'सलाम आलेकुम' म्हटलेलं चालतं की नाही हे मी विचारून घेतलं होतं) म्हणून मी संगणक उघडून कामाला लागले. अर्ध्या पाऊण तासाने मला जाणवलं, की खालाजानना मला काहीतरी विचारायचं आहे. आता आला का प्रश्न! पण आमच्या खालाजान हुषार होत्या. त्यांनी स्वत:कडे हात दाखवून, मग तो हात दाराकडे दाखवत ‘मी बाहेर जातेय’ असं मला खुणेनं सांगितलं. मी हसून मान डोलावली. पण त्यांना अजून काहीतरी विचारायचं होतं.

“किली?” त्यांनी विचारलं. क्षणभर मी गोंधळले. शब्द ओळखीचा वाटत होता खरा. मग माझ्या डोक्यात उजेड पडला. माझ्याकडे किल्ली आहे का असं त्या मला विचारत होत्या. मी माझ्याकडची किल्ली त्यांना दाखवली. त्यावर खालाजान म्हणाल्या, “दरवाजा.... मुश्किल...” – स्वर प्रश्नार्थक होता. कुलूप लावायला प्रयत्न करावा लागायचा, सहज लागत नव्हतं इथलं कुलूप – त्यामुळे ‘कुलूप लावायला तुला काही त्रास नाही ना होणार’ हा त्यांचा प्रश्न. ‘मुश्किल नेई (हा उच्चार ने आणि नेई यांच्या मधला काहीतरी) तशक्कुर’ (अवघड नाही, धन्यवाद) असं मी म्हणाल्यावर हसत बाहेर गेल्या; आणि ‘स्वीताजानला दरी बोलता येतं’ असं त्यांनी माझ्या इतर सहका-यांना सांगायला सुरुवात केली.

‘शुद्ध मराठी’चा अनाठायी आग्रह धरणा-या लोकांचा प्रतिवाद करायला ‘किली’, ‘दरवाजा’ यांसारखे बरेच शब्द मला माहिती होणार आता; म्हणून मी खूष झाले अगदी!

शुक्रवार म्हणजे सुट्टीचा दिवस. त्यामुळे थोडा निवांत नाश्ता. उशिरा नाश्ता. सुट्टीच्या दिवशी दुपारच्या जेवणाची गरज भासू नये असा भरपेट नाश्ता.

मी भोजनगृहात जाते. तिथे स्वैपाकीबुवा बसलेले आहेत निवांत.
"सुब्बो खैर, सलाम आलेकुम" वगैरे झाल्यावर आमच्यात असा काहीसा संवाद होतो.
"ऑम्लेट?" खानसामा
"बले," मी (हो).
"अंडा? याक? दुई?" खानसामा.
"दुई," मी (दोन).
"चीज?" तो मला स्लाईस दाखवत विचारतो.
"याक," मी (एक)
"चिली?" खानसामा
"काम," मी. (इथं 'का'चा उच्चार क आणि का याच्या मधला काहीतरी आहे - कम आणि काम यांच्यात कुठेतरी..) - म्हणजे कमी.
तो ऑम्लेट घेऊन येतो.

मग विचारतो - "ज्यूस?" - खरं तर मी ‘ज्यूस का घेतला नाहीये’ असं त्याला विचारायचं आहे बहुतेक - कारण ज्यूस सगळे खाण्याच्या आधी घेतात. पण मी खाऊन झाल्यावर ज्यूस किंवा कॉफी घेते.

मी हसून सांगते, "बले, ज्यूस बेते" – “हो, ज्यूस द्या”. पण भला मोठा ग्लास भरून ज्यूस नकोय मला. म्हणून मी लगेच स्पष्ट करते - "निम गिलास बेते" - म्हणजे “अर्धा ग्लास द्या”.
अशा रीतींने पोट भरण्याइतकी "दरी" मी शिकले.

माझ्या लहानपणी मी वारांची नावं कशी लक्षात ठेवायला शिकले हे आता आठवत नाही. ‘दत्ताला पेढे गुरुवारी, चणे-फुटाणे शुक्रवारी, ....शाळेला सुट्टी रविवारी’ असलं गाणं बालवर्गाकडून ऐकलं आहे पुढे कधीतरी. इथल्या लहान मुलांना ‘वारांची नावं’ शिकायला फार सोप्पं आहे. शुक्रवार म्हणजे जुम्मा (jumah). शनिवारला म्हणायचं ‘शाम्बे’ (shanbeh)! आणि एवढे दोन शब्द लक्षात ठेवले की बास! कारण मग रविवार म्हणजे “याक (yaik) शाम्बे”, सोमवार म्हणजे “दु (doo) शाम्बे”, मंगळवार म्हणजे “से (say) शाम्बे”, बुधवार म्हणजे “चार (chaar) शाम्बे” आणि गुरुवार म्हणजे “पेंज (painj) शाम्बे”. त्यामुळे ‘मीटिंग चार शाम्बेला आहे की से शाम्बेला’ असं काहीतरी विचारून मी भाषेचा सराव करत राहिले.

लक्ष देऊन ऐकायला सुरुवात केल्यावर बरेच ओळखीचे शब्द कानावर पडायला लागले. जग पूर्वीच्या काळी आपापसात संवाद राखून होतं – असा संवाद फार जुना आहे याचा प्रत्यय देणारा आणखी एक अनुभव होता तो.

म्हणजे पाऊस पडला की इथं(ही) ‘गरमी’ कमी होते आणि ‘सर्दी’ वाढते; पाऊस ‘खलास’ झाला की जेवायला जायचं असं कुणीतरी सुचवतं; आज गाडी वेगळ्या रस्त्याने जातेय कारण रोजचा रस्ता आज ‘याक तरफी’ आहे; थोडी अधिक ‘कोशिश’ केली पाहिजे यावर सर्वांचं एकमत होतं; मॉल ‘नजदीक’ असतो; कधीतरी कुणीतरी ‘अजीब’ वागतं; अमुक ‘खबर’ वाचायचा मला सल्ला मिळतो; ‘सलामत’ (स्वास्थ्य, तब्ब्येत) ठीक नसेल तर ‘आराम’ केला पाहिजे याबद्दल दुमत नाही; कुणालातरी ही ‘चौकी’ (खुर्ची) बदलून दुसरी हवी असते; कुठल्याही कार्यालयात गेलं की लोक ‘बिशी’ (बसा) म्हणतात; तालिबान काळातल्या ‘खतरनाक’ अनुभवांची आठवणही काढू नका; पुलाव ‘खूब’ असला की जास्त खाल्ला जातो; आज बॉसची ‘मयेरबानी’ दिसतेय; काल मला ‘ताब’ (ताप) होता आणि ‘सरदर्दी’ही; त्याचे वडील ‘दुकानदार’ आहेत; मी आले असते, ‘लाकिन’ (लेकिन)...; ‘कुर्तीश सफेद आस’ (शर्ट पांढरा आहे); काय ‘खरीददरी’ केली काल; ‘किताबखाना’ ‘दूर’ आहे; ‘शिर्पेरा’ (शीर म्हणजे क्षीर –दूध; शिर्पेरा म्हणजे मिठाई) आवडेल तुम्हाला; कपड्याचा ‘रंग’; माझे ‘काका’ पोलीस आहेत; ‘छत’; ‘दवाखाना’;....

या सगळया शब्दांमुळे आपण आपला देश सोडून फार ‘दूर’ आलोत असं कधी वाटलंच नाही. (तसंही दूर नाहीये ते. काबूल-दिल्ली आणि पुणे-दिल्ली विमानप्रवासाला लागतात सुमारे दोन तास!)

अर्थात मी आत्ता हे जितक्या सहजतेने लिहितेय, तितकं काही हे सोपं नव्हतं. नवी भाषा शिकताना ऐकता ऐकता काही वाचलं तर भाषा कळायला मदत होते हा आजवरचा अनुभव. गुजराथी आणि काही अंशी बांगला आणि तामिळ शिकताना याचा उपयोग झाला होता (सरावाअभावी आता तामिळ विसरले!). इथं मोठी अडचण होती ती लिपीची. ही आहेत ‘दरी’ची मुळाक्षरं आणि ही आहेत ‘पाश्तो’ची मला ही काय वाचता येणार? त्यामुळे वाचनाचे दरवाजे बंद. लिपी शिकण्याइतका वेळ हातात नव्हता. मग रोमन लिपीत शब्द आणि त्यांचे अर्थ लिहून घ्यायला सुरुवात केली.

पण ‘दरी’चे उच्चार रोमनमध्ये (खरं तर कोणत्याही भाषेचे दुस-या लिपीत) लिहिणं हा एक खटाटोप असतो. (सध्या ‘पोर्तुगीज’चाही तोच अनुभव घेतेय.) म्हणजे स्पेलिंग yaik, पण उच्चार मात्र येक आणि याक यांच्या मध्ये कुठतरी. नेई आणि कम या शब्दांचा उल्लेख आधी आला आहेच. ख (खबर), ज (दरवाजा), फ (सफेद) असे बरेच उच्चार माझ्या सवयीपेक्षा वेगळे. ‘ट’ चा उच्चार अनेकदा ‘त’ – motor म्हणायचं मोतार. फोन वाजला की पहिला शब्द म्हणायचा ‘बले’ (balay:yes); पण त्या अफगाण ‘ब’ची नजाकत माझ्या आवाक्याबाहेर राहिली.. या लेखात मी दरी शब्दांचे जे उच्चार दिले आहेत ते वाचकांनी कृपया ग्राह्य धरू नयेत. मी रोमन अक्षरांनुसार उच्चारलेला शब्द माझ्या मते दरी असायचा; पण समोरच्याला तो कळायचा नाही (!) असं अनेकदा व्हायचं.

आपल्यासारखेच दरी भाषेने अनेक इंग्लिश शब्द स्वीकारले आहेत - गिलास म्हणजे ग्लास; dokhtar (daughter); nayktaayee; nars (nurse); injinyar (engineer); daaktaar (doctor); madar (mother); padar (father);

काही शब्द मात्र माझ्यासाठी गंमतीदार ठरले. एकदा एका खात्याच्या डायरेक्टरला भेटायला गेले. त्यांच्या सेक्रेटरीने मला बसायला सांगितलं; गोळी आणि चहा दिला आणि म्हणाली, “बसा थोडा वेळ; खानम (madam) ‘जलसा’मध्ये आहेत.’ कामाच्या वेळी कसले ‘जलसा’ला जातात हे अधिकारी – असा विचार माझ्या मनात आलाच. डायरेक्टर खानम आल्यावर खुलासा झाला की ‘जलसा’ म्हणजे मीटिंग. अफगाणिस्तानमध्ये मी अनेक ‘जलसा’त सहभागी झाले, हे वेगळं सांगायला नको! एका ‘जलसा’मध्ये एक ‘उस्ताद’ भेटले. ‘आमच्या देशात उस्तादांना खूप मान असतो’ असं मला एकजण सांगत होता. ‘जलसा’मुळे मी शहाणी झाले होते. अधिक माहिती घेताना कळलं की ‘उस्ताद’ महाविद्यालयात अथवा विश्वविद्यालयात शिकवतात. मग ‘शागीर्द’ म्हणजे विद्यार्थी हे ओघाने आलं. आपल्याकडे हे तीनही शब्द संगीतक्षेत्राशीच का जोडले गेले असावेत याचं कुतूहल आहे.

पोटदुखीला ‘दिलदर्दी’ (deildardee) हा शब्द काहीतरीच आहे. तसंच एकदा गारांचा पाऊस पडला तेव्हा सगळे त्याला ‘ज्वाला’ म्हणत होते (म्हणजे तसं मला ऐकू आलं!) हे शब्द मात्र ‘अजीब’ वाटले. बॉसला ‘रईस/सा’ हा अगदी योग्य शब्द आहे ना!

फरहाद माझा “दरी” भाषेचा शिक्षक. फरहाद का कोण जाणे, मला “सावित्री” म्हणायचा, मी काही ‘दुरुस्त’ करायच्या फंदात पडले नाही. नावात काय आहे अखेर? पण तो अतिशय शांतपणे शिकवायचा. पहिल्या तासातला हा आमचा एक छोटा संवाद:

Chitor astyn? (how are you?) चितोर अस्तेन?
Maam khub astum, tashakur (I am fine, thank you) मा खूब अस्तुम, तशक्कुर.
Name shumaa chees? (What is your name?) नामे शुमा ची आस?
Name maa Savita as. नामे मा सविता आस.
Shumaa az kujaastayn?( Where are you from?) शुमा आझ कुजा अस्तेन?
Ma az kaabul astum (I am from Kabul) मा आझ काबूल अस्तुम
Bisyaar khoob (very good) बिस्यार खूब.
वगैरे वगैरे

डेप्युटी मिनिस्टरच्या (मंत्री म्हणजे ‘वजीर’) पहिल्या तीन भेटीत अनुवादक सोबत होता; त्या ‘दरी’मध्ये बोलल्या; मी इंग्रजीत; अनुवादकाने दुभाषाचे काम केले. एकदा अशीच अचानक कॉरिडॉरमध्ये डेप्युटी मिनिस्टरशी गाठ पडली आणि पाच-सात मिनिटं आम्ही आंग्ल भाषेत बोललो. माझ्या चेह-यावर प्रश्न दिसत असणार स्पष्ट त्यांना. हसून म्हणाल्या, “आम्ही नेहमी इंग्लीश बोलत राहिलो, तर दरी आणि पाश्तो लयाला जातील ना! त्यामुळे वेळ ठरवून भेटायला येशील तेव्हा दुभाषा हवाच!’

भाषेसोबत त्या समूहाच्या संस्कृती आणि मूल्यांची ओळख होत जाते ती ही अशी!
क्रमशः

भीतीच्या भिंती: ७. कोपरा