माझा धातुकोष.

(हे रुद्रा,तुझ्या कृपेने )
मला दगड ,मृत्तीका ,डोंगर ,पर्वत, वाळू, वनस्पती, सुवर्ण, पोलाद, शिसे, कथिल लोखंड , तांबे, अग्नी , उदक , लता, औषधी,शेतीच्या साह्याने पिकवलेले तसेच आपोआप निपजणारे धान्य, पाळीव आणि रानटी पशू, पूर्वार्जित,तसेच स्वकष्टार्जीत वित्त, ऐश्वर्ययुक्त संतती, ऐश्वर्य, स्थावर-जंगम धन, निवासस्थान, कर्तव्य करण्याची अनुकूलता आणि सामर्थ्य, हेतूसिद्धी,भावी सुख,तसेच आणि इष्ट प्राप्तीचा उपायआणि इष्ट गोष्टी आदींची प्राप्ती होवो.
(चमकातला पाचवा अनुवाक)

मे महिन्याच्या अखेरीस शेवटची वाळवणं अंगणात पडलेली असायची .पोरं शाळेची वाट बघत असायची. सुट्टी लवकर संपलीच तर बरं अशा काहीशा मूडमध्ये येण्याची तयारी असायची. सुट्टीतले सगळे धुडगुस घालून संपलेले असायचे. घामोळ्यांनी हैराण पोरं आपापसात कुरबुरी करत असायची. वेळ घालवायची साधनं कंटाळवाणी व्हायला लागायची त्या सुमारास कल्हईवाला घामाघूम होत दुपारी घरी यायचा. मरगळून पडलेल्या पोरांच्या अंगात उत्साहाचा संचार व्हायचा.धाकट्या भावांना आयांना बोलावण्यासाठी पिटाळलं जायचं. बिर्‍हाडातून हालचाली सुरु व्हायच्या.आयाबाया बाहेर यायच्या .रविवार असला तर पुरुष मंडळी बाहेर यायची.पाण्याचा गडवा पुढे सरकवला जायचा. पाणी पिऊन होईस्तो पोरं कल्हईवाल्याला गराडा घालायची.
सैपाकघरात भांड्यांचे आवाज यायला सुरुवात व्हायची. हळूहळू एकेक बाई येउन भांड्याचा ढिग समोर ठेवायची.
एकेक भांडं हिर्‍यासारखं निरखत कल्हईवाला पैसे सांगायचा.सगळ्या बायका एकाच वेळी महाग , काहीतरीच, असं काहीतरी बडबडत एकदम कलकलाट करायला लागायच्या.
ताई माई असं म्हणत कल्हईवाला शांतपणे कांग्रेसनी महागाई किती वाढवली आहे ते सांगायचा.बर्‍याच बायका भांडी आवरून चालायला लागायच्या.
मागच्या वेळी किती पैसे घेतले होते त्याचा पाढा वाचला जायचा.
पोरं चुळबुळत वाट बघत असायची.
शेवटी एकदाचा भाव ठरला की कुठल्यातरी बाईच्या लक्षात यायचं की कल्हईवाल्याची बोचकी दिसत नाहीय्येत.
"मेल्या आज कल्हई करणारेस की उगाच ...."
असं काहीतरी म्हणेम्हणेस्तो कल्हईवाल्याची घामानी थबथबलेली बायको दूरवरून बोचकी घेऊन येताना दिसायची.
तिच्या अंगाखांद्यावर चार बोचकी असायची .
पाचवं बोचकं पोटात असायचं.
शिणलेली बाई पायर्‍या चढून वर येईस्तो तमाम बायका परत कलकलाट करायला लागायच्या .
"मेल्या , तुला काय झालं रे बोचकी उचलायला..."
पण कल्हईवाला शांत असायचा.विडी काढून धागा सोडवत असायचा. माचीससाठी खिसे चाचपत असायचा.मग एखादं बिट्टं पोरगं अदबीनी माचीस आणून द्यायचं.(बहुतेक मी)
कडुलिंबाच्या खाली पुढचा प्रवेश सुरु व्हायचा. झाडूनी जागा साफ करून एक छोटा खड्डा , पाणी टाकून लिंपला जायचा. भात्याची पिशवी जोडली जायची. (पंख्याचा ब्लोअर यायचा होता.)भट्टीवर एकेक करून कोळशाचे तुकडे रचले जायचे.पिंजर टाकून झाल्यावर भट्टी पेटायची. थोडावेळ थोडासा पिवळट धूर यायचा. मग एकदा का भात्याचा झुस्स् फुस्स् आवाज सुरु झाला की निखारे रसरशीत पेटायचे.
आता पोरं कोडाळं घालून बसायची. भांड गरम झालं की त्याचा रंग बदलायचा.
मग नवसागराची एक फक्की पडली की धूरच धूर. एकीकडे कल्हईवाल्याचे हात जोरात चालायचे.चिंधीच्या बोळ्यानी भांडं स्वच्छ झालं की परत एकदा गरम करायचं .
वातावरणात नवसागराचा एक धुंद करणारा वास यायचा. आणि मग गरम भांड्यावर कल्हईचा तुकडा सही केल्यासारखा फिरायचा, दुसर्‍या क्षणाला चपळ हातानी बोळा फिरला की भांडं आरशासारखं चकचकीत.
सगळ्यांनी रोखून धरलेले श्वास एकसाथ बाहेर पडायचे.
भाता आणखी जोरात चालायचा.
दोन भांडी चमकवली की कल्हईवाला एखाद्या बिट्ट्याला खूण करायचा.
ते बिट्टं अगदी अग्रपूजेचा मान मिळाल्याच्या थाटात भांडी घेऊन घरात जायचं.
आतून ओक्के चा संदेश आला की कल्हईवाला जोरात भाता मारायचा.पुन्हा तेच .
कल्हई टाकल्यावरचं लखलखणं.
भात्याची छातीची धुसफुस.
पाण्यात भांड बुडवलं की येणारी वाफ.
मंत्रमुग्ध होऊन मुलं आणखी आणखी जवळ जवळं सरकायची.
फार जवळ आली की कल्हईवाला एखादं गरम भांडं जास्तच पुढे सरकवायचा. धगीला घाबरून पोरं मागे सरकायची.
सावल्या लांबत जाईस्तो हा खेळ. गरम भांड्यांचा वास. नवसागर आणि पाण्याची वाफ सोबतीला भारावून टाकणारे आवाज. एक दोन लॉट झाले की बरीचशी मुलं दुसर्‍या उद्योगाला लागायची.
मला हा प्रकार एव्हढा अद्भूत वाटायचा की मी शेवटपर्यंत थांबायचो. अधून मधून लॉयल्टी बोनस म्हणून भाता मारायला मिळायचा. मग मी खूष व्हायचो. मग कल्हईवाला हळूच बायकोकडे बघून हसायचा.
( आतापर्यंत पूर्ण सहानूभूती मिळून तिच्या पुढे दुपारच्या उरलेल्या अन्नाचं ताट वाढून आलेलं असायचं.)
मला वाटायचं की हे थांबूच नये .
कल्हई चालतच रहावी. खास करून कल्हईची कांडी काळ्याकुट्ट भांड्यावर विजेसारखी लखलखायची आणि दुसर्‍या क्षणी डोळ्यासमोर आरशासारखा लख्ख् उजेड असंच सारखं सारखं व्हावं असं वाटायचं.पण काम संपायचंच.
भांडी मोजली जायची .परत एकदा हिशोब व्हायचा.
मग कल्हईवाल्याच्या सप्लीमेंटरी डिमांड्स सुरु व्हायच्या. जुने कपडे दिले जायचे. राहीलेलं दुपारचं अन्न डब्यात भरलं जायचं.
मी दुपारपासून वाट बघत असलेला क्षण यायचा. कल्हईवाला कल्हईचा एक छोटुसा तुकडा मला द्यायचा. त्याची बायको हळूच किरकिरायची. कल्हईवाला बच्चा है असं म्हणत बोचकी भरायला लागायचा. भाता काढून झाला की पाणी भट्टीत ओतून एक जोराचा वाफेचा ढग आला की खेळ संपायचा.
मी नंतर बराच वेळ गरम मातीचा वास घेत बसून रहायचो.कथीलाचा तुकडा मुठीत दिल का तुकडा असल्यासारखा सांभाळून ठेवायचो.माझ्या धातुकोषाची सुरवात झाली ती अशी.
कविलोक काहीहे म्हणोत, आजही आषाढाच्या काळ्या कुट्ट ढगावर विज लखखली की मला आकाशाच्या गरम परातीवर कल्हईची रेघ ओढल्यासारखं वाटतं.
____________________________________________________________________________________

तेव्हाचं सैपाक घर थोडंस अंधारलेलं असायचं .
चूल दिवसभर कमी जास्त जळतच असायची. (कोकणस्थ असलो तरी देशस्थांचा गुण लागलाच होता.)
ताटं वाट्या पितळेच्या . पराती पातेली पितळ्याची.भिंतीवरच्या फळीवर पितळेच्या डब्यांची रांग.पाटाच्या चौफुल्या पण पितळेच्या.
मला सगळीकडे पितळंच दिसायला लागलं होतं.आमचं लहान मुलांचं घंगाळ पितळेचं .मोठ्यांचं तांब्याचं .मोरीतला बंब तांब्याचा. देव पितळेचे.कोपर्‍यातली हंड्या घागरीचा थर पितळ्याचा.सैपाकघरात लुडबुडायला चान्स तसा नव्हता पण घरात लहान असल्यामुळे इतरांपेक्षा वावर जास्त होता.त्या सोनेरी धातूनी मला झपाटून टाकलं होतं.चिंचेचा चोथा घेऊन डबे घासायचं काम मी आवडीनी करायचो.
सगळ्या डब्यांना एक स्वत:ची अशी नावं होती.
लाडवाचा डबा.(हा बहुतेक वेळा रिकामाच असायचा.)
आत्याकडला डबा.(हा अधून मधून भरून पाठवायचा असायचा)
चपट्या झाकणाचा डबा.(ह्याला झाकण दुसर्‍या डब्याचे होते)
रुखवताचा डबा.(आईच्या माहीराकडून रुखवताचे सामान भरून आलेला)
हरवलेला डबा. (हा कोणाचातरी चूकून आमच्याकडे आला आणि तसाच राहीलेला)
पोचे आलेला डबा.(ह्या डब्याचा एक गुण असा होता की हा कुणाच्याही हातात दिला खाली पडायचाच.पडून पडून त्याला पोचे आले होते)
घट्ट झाकणाचा .(साखरेचा मेन स्टॉक ह्यात असायचा)
सैल झाकणाचा.(ह्या डब्याला थाप मारून बंद केलं तरी थोड्या वेळानी झाकण आपोआप उघडायचं )
पाच थराचा टूरवर घेऊन जाण्याचा डबा.(आजी ह्याला गार्डाचा डबा म्हणायची.आईचे बाबा गार्ड होते म्हणून त्याचं नाव तसं .चुलीजवळच्या राजकारणाचा एक भाग.)
मिसळणाचा डबा आणि गुळाचा डबा (हे बिचारे रोज कष्ट करणारे डबे.)
ह्या खेरीज मोठ्या पितळ्या होत्या. दहा दहा किलोच्या. कडी कोयंडा असलेल्या.
त्यात पापड्या कुरडया पापड.एका पितळीत बाकीचं पितळेचं सामान.म्हणजे चकलीचा पितळेचा सोर्‍या, पोहे चाळायच्या चाळण्या, उदबत्तीचं झाड .अभिषेकाचा गडू आणि त्याचा स्टँड.झांजा .टाळ.
सैपाक घरात पितळ्याचं साम्राज्य होतं.जे डब्यांचं तेच पातेल्यांचं.
पातेल्यांना पण नावं इतिहास , वंशावळ सगळं काही होतं.
ठोक्याचं पातेलं, जड बुडाचं पातेलं ,(आमच्या काही जावयांना हीच नावं सैपाकघराच्या बाजूनी दिलेली होती)
उभट पातेलं , फोडणीची पातेली, विरजणाची पातेली, ताकाची पातेली ,आंबील बनवायची एक वेगळीच होती.
सणासुदीला ,गौरी गणपतीला बाहेर येणारी घरातली पाहुणी पातेली पण होती.
याखेरीज स्पेशल पर्पज वाली अप्रॅटस होतीच.उकडीचे मोदक वाफवून काढण्यासाठी वगैरे.
पण मग पहीलं भारत पाक युद्ध झालं त्या दरम्यान पितळेचे तांब्याचे भाव अचानक वाढले.हौदाच्या तोट्या चोरीला जायला लागल्या.
पितळेच्या भांड्यांना कल्हईचा खर्च परवडेनासा झाला . बर्‍याच वेळा मी घरी पण कल्हई करून दाखवली पण कौतुकाखेरीज फारसं काही वाट्याला आलं नाही.
एका घराची चार घरं झाली. पितळेची आणि चांदीची भांडी वाटली गेली.
सैपाक घरात मनमोहन देसाईच्या सिनेमात दाखवतात तशी डब्यांची ताटातूट झाली.

भांड्यांची फळी ओकीबोकी झाली. पहील्यांदा एक डबा काढताना दुसरा पडायचा.आता दोन डब्यांमधली जागा भरून काढायची कशी हा प्रश्न होता. खूप सारे डबे म्हणजे अन्नाची रेलचेल होती असं नाही .डबे अर्धेमुर्धे भरलेले असले तरी संसार भरल्यासारखा वाटायचा.पासष्ट ते सत्त्यात्तर डब्यात खणखणाट . अंधारलेल्या त्या सैपाक घरात जोपर्यंत बल्बचा प्रकाश होता तोपर्यंत त्या नेपथ्यात सगळं काही झाकलं जात होतं .ट्युबलायटी आल्यावर तर घराची उसवत जाणारी शिवण नजरेस यायला लागली. आईनी एक दिवस पितळेचे डबे हळूहळू काढून टाकायचा निर्णय घेतला आणि पितळेच्या सामानची हकालपट्टी सुरु झाली. वरची फळी साबणाच्या रिकाम्या डब्यांनी घेतली. त्यावरच्या फळीवर पार्ले आणि साठे यांचे बिस्कीटाचे डबे आले.तिसरी फळी ग्लॅक्सोच्या बेबी फुड च्या गोल डब्यांनी घेतली.या डब्यांत पोट भरण्याची माया कमी नव्हती पण हे सगळं काही उपरं उपरं वाटायचं.

चांदीच्या भांड्यांच्या जागी देवलची भांडी आली.बरेच दिवस मला देवल हा नवा धातुच वाटायचा. पण देवलची भांडी म्हटलं की आज्जी नाक मुरडायची .
"पुणेरी माणसं म्हंजे देवलची भांडी "असं सारखं घोकायची.(आईचं माहेर पुण्याचं )
थोडा मोठा झालो तेव्हा कळलं की देवल म्हणजे चांदीचा मुलामा दिलेली पितळेची भांडी.
स्टीलचा ,अ‍ॅल्युमिनीअमचा जमाना आला.आता बायकांमध्ये होड लागली स्टीलच्या डब्यांची. त्यातही गंजणारी स्टीलची भांडी मिळायची.बोहारणी हातोहात फसवायच्या. रेल्वेच्या डब्यात स्टीलच्या संसाराचा लिलाव व्हायचा.गाळण्यापासून पाण्याच्या पिंपापर्यंत.घरी गेल्यावर महीन्याभरात भांडी गंजायची. नुकतंच युध्द संपल्यामुळे सगळेच धातु महाग झाले होते.पण मग या बायांना मदत करणार कोण? कोण म्हणजे काय मीच. हातात चुंबकाचा तुकडा घेऊन नविन भांडी तपासायचं काम माझ्याकडे.
नंतर स्टीलचं ग्रेडींग २०२,२१२,३०४,३१६,३१६ एल ,क्रोम, निकेल, या सगळ्यांशी संबंध यायचा होताच.
आमच्या घरी चहा साखरेचे नविन डबे आले मुडीस चहाच्या कृपेनी. तेव्हा बायकांना वेड लावणारी स्किम त्यांच्या कडे होती. एक किलो चहा घेतला की दोन कुपनं. दोन कुपनं विकली की चार कुपनं. असं करत सोळा झाली की स्टेनलेस स्टीलचा चहाच डबा फुकट.
मी तेव्हा स्काउटमध्ये होतो. खर्‍या कमाईच्या नावाखाली मी खूप कुपनं विकली. घरी चहा साखरेचे आवळे जावळे स्टीलचे दोन डबे आले.
सभवतालचं जग बदलत जात होतं
पितळेची पातेली जाउन चकचकीत चंदेरी जर्मलची पातेली आली.
नव्या एल्युमीनीयमच्या जगाचं गुणगान बायका आपापसात करायला लागल्या.
बोहारणींचा सुळसुळाट वाढला.
धातुच्या या नव्या जनरेशन मध्ये माया नव्हती असं नाही पण सैपाकघराची शान त्यात नव्हती.
पितळ्याच्या संसारात जी लॉयल्टी आणि रॉयल्टी होती ती या नव्या धातूत नव्हती.युटीलीटी हा नवा ट्रेंड आला.
काका एअर फोर्स मध्ये होते. सुटीतून येताना ते इनामलची भांडी घेउन आले होते.निळ्या इनामलची भांडी सुंदर दिसायची पण तांब्या पितळेचा मान या भांड्यांना कधीच मिळाला नाही.सैपाकघरातल्या फळीवर विराजमान होण्याचा मान पण त्यांना मिळाला नाही.
इनामलची भांडी घरात दोनच. एक वडलांचं दाढीच्या पाण्याचं आणि दुसरं आजोबांच्या एनीमाचं.मग ती इनामलची भांडी तशीच अडगळीत गेली. लष्करी सामानात सन्मान्य अपवादानी खास मान मिळाला तो मात्र काकानी जर्मनीहून येताना मात्र पितळी टाकीचा प्रायमसचा स्टोव्ह आणला होता त्याला.त्याचं कौतुक फार व्हायचं.त्याचं नाव फरफर्‍या श्टो.
ज्या पाहुण्यांना चहाला चुलीच्या धुराचा वास आलेला चालायचा नाही त्यांचा चहा फक्त ह्या स्टोव्हवरती व्हायचा.
घरातलं तांब्या पितळेचं साम्राज्य संपुष्टात आलं.
पितळेची सगळीच पातेली गेली असं नाही .जी काही उरली होती ती अडगळीत गेली होती.
पावसाळ्यात घर दहा ठिकाणी गळायला लागलं की गळतीचं पाणी साठवायला ही जुनी भांडी हाताशी यायची.
(अपूर्ण)