मनुस्मृति (भाग १)

वाचते आहे..

एका जुन्या लेखावर दिलेली माझी ही प्रतिक्रिया आठवली. यात थोडं ॲडवून असं म्हणेल की , बहुतेक सर्वच जुन्या ग्रंथाला ही गोष्ट लागू पडेल.

जाळून टाकले पाहिजेत अशा फालतू ग्रंथांचे सिलेक्टिव्ह उदात्तीकरण करणारा लेख. अजूनही काही लोकांना मनुस्मृती आणि इतर स्मृतीग्रंथ आदरणीय वाटतात हे पाहून आश्चर्य मुळीच वाटले नाही, परंतु या शोषणव्यवस्थेविरोधात लढा संपलेला नाही आणि त्याला बळच दिले पाहिजे याची अजूनच तीव्रतेने जाणीव झाली.

मनुस्मृती हा जाळण्याचा किवा पुजण्याचा विषय नाही. त्याकाळात लिहिलेले त्यावेळच्या समाजव्यवस्थेच्या अनुषंगाने केलेले काही निति नियम आहेत. आज त्यातला अनेक गोष्टी कालबाह्य आहेत. खर तर मनुस्मृती वरुन राजकारण केले जातय. एक ऐतिहासिक्/पौराणिक ग्रंथसंपदा एवधेच त्याचे महत्व.
सोपी माहिती दिल्याबद्दल शरद यांचे आभार

हिंदू धर्मातील किंवा धर्माविषयी खरी माहिती सर्वत्र न पोहोचण्याचे मूळ कारण, हिंदू धर्मग्रंथ हे संस्कृत भाषेत लिहिले गेले आहेत, असे माझे व्यक्तिगत मत आहे. प्रत्येकाला जर संस्कृत छानपैकी येत असते तर निदान हे ग्रंथ वाचता आले असते, पण तसे न झाल्याने आपण इतरांनी लिहिलेले वाचतो व त्यावर आपले मत ठरवतो. कोणत्याही ग्रंथात मांडलेले आचार-विचार, नियम हे त्या त्या कालानुरूपच असतील ह्यात काही शंकाच नाही. कालाप्रमाणे जे काही चांगले असेल ते अंगीकृत करून, कालबाह्य ठरलेल्या गोष्टी टाळून पुढे जाण्यातच खरी बुद्धीमत्ता असते. साधे उदाहरण घ्यायचे झाल्यास १९५०-६० आसपास लिहिलेल्या कथा कादंबर्या, सिनेमे आज वाचताना, पाहताना अगदी बाळबोध वाटतात, पण त्या काळासाठी ते सर्व अनुरूपच होते.

मनुस्मृतीतील सिलेक्टिव्ह श्लोक पुढे करून त्यावरून त्या ग्रंथाला बडवीणे बरोबर नाही. मनुस्मृतीतील विचार हे विचारपूर्वकच स्वीकारले पाहिजेत. जे काही कालबाह्य असेल ते सोडून व जे आजही उपयोगी असेल ते स्वीकारून पुढे जाण्यातच खरा शहाणपणा आहे.

शरद जी, तुम्ही फारच सोप्या पद्धतीने लेख लिहिला आहे, त्याबद्दल तुमचे अभिनंदन. अजून लिहा, वाचायला आवडेल, नव्हे ह्या विषयावर वाचायची ईच्छाच आहे.

एखाद्या ग्रंथात ७ गोष्टी पटणार्‍या आहेत ३ तीन गोष्ट पटणार्‍या नाहीत, ७ पटणार्‍या गोष्टींनी ३ न पटणार्‍या गोष्टींचे समर्थन होत नाही. आणि ३ न पटणार्‍या गोष्टी आहेत म्हणून ७ पटणार्‍या गोष्टींचे समर्थन थांबवता येत नाही. अर्थात ७ आणि ३ हे आकडे उदाहरणा दाखल आहे.

१) ज्या काळात स्त्रीयांना सर्वाधीक संरक्षणाची गरज होती (किंवा आहे) त्या काळात किंवा या काळात स्त्रीला स्व आणि समुह संरक्षणाच्या शिक्षणापासून वंचीत ठेवण्याचे समर्थन कसे होऊ शकते किंवा कसे ?

२) काळ कोणताही असो, आर्थीक स्वातंत्र्य हे उत्पादन कौशल्याधारीत असते अथवा वडलोपार्जीत संपत्तीवर आधारीत असेल. हिंदू समाजातीलच नायर समाजाने स्त्री सत्ताक पद्धत यशस्वीपणे चालून दाखवली होती, इंडोनेशीयातील एका बेटावर एका आदीवासी समाजाने मुस्लीम धर्मांतरणानंतरही स्त्री सत्ताक पद्धती यशस्वीपणे जोपासून दाखवली आहे. (त्यात वडील आणि मुले यांच्या नात्यातील जवळीक पुरेशी जपली जाऊ शकत नाही हा भाग निराळा) जुन्या काळातही एखादी स्त्री विणकर कलेचे शिक्षण उत्पन्न मिळवण्या साठी दिले आणि स्वसंरक्षण शिक्षण दिले आणि तिच्या स्वातंत्र्याचा आदर केला असता तर बिघडले असते का ? त्या एवजी एखाद्या ग्रंथाला धार्मीकतेची आणि शब्दपुजेची जागा देऊन सकारात्मक शक्यता दाबण्याचे समर्थन कसे होते किंवा कसे ?

अर्थात स्त्रीच्या दास्य ह्या भूमिका लादून पेक्षा टिमवर्कची संकल्पना आणि टिमलिडरच्या निर्णयांचा आदर अशी संकल्पना अधिक स्पृहणीय राहू शकली नसती का ? स्त्रीला शिक्षणाचा अधिकार देऊन नैसर्गिक बुद्धीमत्तेस अधिक वाव मिळवून देऊन आर्थीक उत्पादनात अधिक सक्रीय नोंद घेऊन समाजाची उन्नती साधावयाचे सोडून देऊन पायात बेड्या बांधण्याने काय साध्य झाले ?

३) पृथ्वीतलावर असंख्य समुदायांनी स्त्रीचा पुर्नविवाह मान्य केला आणि त्या समाजांचे असे कोणतेही नुकसान त्याने झाले नाही. तथाकथीत धर्मग्रंथांची शब्दपूजा आणि टोकाच्या पातीव्रत्याच्या दडपणातून स्त्रीच्या पुर्नविवाहाच्या शक्यता त्या अनुषंगाने हकनाक नाकारलेले निवड स्वातंत्र्य समर्थनीय ठरते किंवा कसे.

जाता जाता -- मनुस्मृती किती लोकांनी मुळातून वाचलाय?

रोचक आहे.

पण यातले सारे विचार वैयक्तिक/स्वत:च्या घरापुरते का आहेत?

भ्रष्टाचाराचा साधा उल्लेख सुद्धा कुठे दिसत नाही. यातून दोन अर्थ निघू शकतात -

१. त्या काळात सर्व काही आलबेल होते. सरकारी आणि बिन-सरकारी लोक आपापली कामे पैसे न खाता, मन लावून करत असत.

किंवा

२. ग्रंथकाराला या विषयात रस नव्हता.

तुम्हाला काय वाटते?

मला तर वाईट काहीच आढळत नाही, चांगलेच विचार मांडले आहेत मनुने. त्यावेळच्या परिस्थितित थे योग्य होते.

सामाजिक उतरंड रचताना वर्णांची संख्या घेताना ती ४ घ्या ५ किंवा जेवढे जातीय स्तरीकरण तेवढी, सामाजिक उतरंडीची संकल्पनाच मुदलातच झोल असते. भारतीय चातुर्वण्य संकल्पनेतील शुद्रत्वाची संकल्पना तर सगळ्यात मोठा झोल आहे. अन्न-वस्त्र-निवारा, वस्तु आणि सेवांच्या उत्पादन आणि विनीमयावर आर्थीक संस्कृती उन्नत होते. भारतीय चातुर्वर्ण्य संकल्पनेत वैश्यांचा विचार केला असला तरी त्यांना प्रामुख्याने व्यापारी समजून. अन्न-वस्त्र-निवारा, वस्तु उत्पादक जो अर्थव्यवस्थेचा सर्वात मोठा आधार असतो त्यांच्या करता स्वतंत्र विशेष वर्णाची व्यवस्था नाही मग त्यांचे वर्गीकरण वैश्यांमध्ये करणार की शुद्रांमध्ये ? अन्न-वस्त्र-निवारा, वस्तु उत्पादन यात प्रत्यक्षात तथाकथीत चारही वर्णिय सहभागी होताना दिसतात. तिच गोष्ट अन्न-वस्त्र-निवारा, वस्तु उत्पादन साठी लागणार्‍या सेवांच्या उत्पादनांचीही आहे. च होताना असणारे सपोर्ट लेव्हल्स सेवा क्षेत्र काळजी घेत असते. अन्न-वस्त्र-निवारा, वस्तु आणि सेवा उत्पादन होताना उन्नत होणार्‍या संस्कृतीस जशा इतर सेवा आहेत तशाच ज्ञानदान, संरक्षण , आणि व्यापार या वस्तुतः सेवाच आहेत. म्हणजे एका अर्थाने कुणी कुणाची सेवा करायचीच असेल तर उन्नत संस्कृतीत ज्ञानदान, संरक्षण , आणि व्यापार करणार्‍यांनी अन्न-वस्त्र-निवारा, वस्तु उत्पादकांची सेवा करावयास हवी. पण भारतीय चातुर्वर्ण्य संकल्पनेत ज्ञानदान, संरक्षण , आणि व्यापार सेवा देण्याची ज्यांच्या कडून अपेक्षा करावी तेच बळी तो कान पिळी ह्या न्यायाने उत्पादकांकडूनच सेवा मागत होते एवढेच नाही त्यासाठी विषमतेचे तत्वज्ञान रचणे आणि त्याचे घाऊक समर्थन करण्यापर्यंत मजल जाऊन त्या ज्ञानदान, संरक्षण , आणि व्यापार करणार्‍या समुहांच्या हितसंबंधांचे संरक्षण झाले . आपल्याच समाजाच्या मह्त्वपूर्ण अंग असलेल्या अन्न-वस्त्र-निवारा, वस्तु व अन्य सेवा उत्पादकांना हिन ठरवण्यातून काय साधले गेले ? केवळ हिन ठरवणे अथवा धार्मीक ग्रंथांच्या वाचनाचा अधिकार नाकारणे ह्या मानसिक समस्या झाल्या. पण साक्षरता निर्माण करण्याची क्षमता असूनही अन्न-वस्त्र-निवारा, वस्तु व अन्य सेवा उत्पादकांमधील बहुसंख्य गटास कौशल्य विकासाचे आणि त्यातून समाजाची आर्थीक उन्नती साधण्याचे सा़क्षरतेचे साधन नाकारले गेले. अन्न-वस्त्र-निवारा, वस्तु व अन्य सेवा उत्पादना बद्दल ज्या ज्ञानाच्या निर्मितीची बांधणी व्हावयास हवी होती ती त्यांना ज्ञानाची एकच व्याख्या करणे आणि ते नाकारण्यातून उत्पादकाशी संवादाचा धागाच सांधला न जाण्याची प्रक्रीया निर्माण झाली. (आजही आमची विद्यापिठे उत्पादकांशी कितपत नीट जोडली गेली आहेत की जुनाच कित्ता गिरवत आहेत हा वेगळ्या चर्चेचा विषय असावा)

आध्यात्मिक ज्ञान जरावेळ बाजूला ठेवा. अन्न-वस्त्र-निवारा, वस्तु व अन्य सेवा उत्पादनाच्या आर्थीक प्रक्रीयेच्या बळावर तुम्ही प्रत्यक्ष अथवा अप्रत्यक्ष म्हणजे क्षत्रिय आणि वैश्यांकडून दान (कि कराचा हिस्सा) मिळवत होता त्या अन्न-वस्त्र-निवारा, वस्तु व अन्य सेवा उत्पादनाच्या आर्थीक विकासात तुम्ही केलेल्या ज्ञान विकासाचे कोणते म्हणून योगदान होते ?

अभ्यास विषयातील रस-गती आणि प्रतिभा ह्या जन्माधारीत कदाचित असणार नाहीत ह्या शक्यता विश्वामित्र परशुराम असा कथांमधून समोर आल्या तरी त्यांच्याकडे ओढून ताणून हेतुपुरस्सर दुर्लक्ष करणार्‍या कथा रचल्या जाऊन वस्तुस्थिती कडे दुर्लक्ष झालेच. म्हणजे अंगात गुण आणि इच्छा असूनही संधी नाकारणारी विषम व्यवस्था राबवली गेली. अन्न-वस्त्र-निवारा, वस्तु व अन्य सेवा उत्पादन करणार्‍या व्यक्तीच्या मुलास ज्ञान संरक्षण आणि व्यापार यात गती असण्याची शक्यता असून संधी दिल्या नसतील तर शेवटी नुकसान कुणाचे झाले ? सबंध समाजाचे झाले नाही का ?

अगदी ब्राह्मण्याची समान संधी देऊन धार्मीक सांस्कृतीक संबंधांसाठी पश्चिम आशिया सेंट्रल आशिया चिन आदी देशात पाठवून राजकीय भौगोलीक आर्थीक विकासाच्या संधी अभ्यासता आल्या नसत्या का ? त्या एवजी संस्कृतीस पूर्ण उलट दिशेने नेत आपल्याच समाज घटकांना हिन लेखून संधी नाकारून; परकीयांना सामाजिक भेदाच्या फटी मिळवून देणारी व्यवस्था निर्माण करण्यात शहाणपणा होता किंवा कसे.

मनुस्मृति मी वाचली नाही.
एखादी गोष्ट चांगली की वाइट हे ठरवायला ती महिती असावी लागते.
त्याप्रमाणे इतिहासातील , पुराणातील ग्रंथाविषयी माहिती असे लेखाचे स्वरूप आहे त्यामुळे त्याविषयी गळे काढणार्‍यांचे प्रयोजन कळले नाही.

उत्तम लेख ! पुभाप्र

जग पुढे चालले आहे आणि काही जण अजूनही मनुस्मृती चांगली का वाईट, ती जाळावी का पूजावी याविषयावर मंथन करीत आहेत. मनुस्मृती चांगली असली किंवा वाईट असली, ती जाळली किंवा पूजली तरी कोणालाही शष्प फरक पडणार नाही. मनुस्मृतीत स्त्रियांविषयी काय लिहिले आहे यामुळे आजच्या काळात अजिबात फरक पडत नाही कारण मनुस्मृतीप्रमाणे कोणी वागत असेल असे वाटत नाही. मी मनुस्मृती नावाचे पुस्तक/ग्रंथ अजून पाहिलेला सुद्धा नाही व त्यात काय लिहिले आहे त्याविषयी अजिबात उत्सुकता नाही. त्यात जे काय लिहिले असेल ते त्या काळाला अनुसरून असेल जे आजच्या काळाशी सुसंगत नाही.

माहितगार,

मानवतावाद श्रेयस्कर की ग्रंथ प्रामाण्य ? ; विवेकवाद श्रेयस्कर की व्यक्तीवाद ?

पहिल्याप्रथम तर्कतीर्थांच्या लेखाबद्दल धन्यवाद. या लेखानुसार :

ज्ञानी,सज्जन, रागद्वेषापासून नित्य मुक्त अशांच्या ह्रदयाला पटलेला असा धर्म या मानवधर्मशास्त्रात सांगितलेला आहे

त्यामुळे मनुस्मृतीचं ग्रंथप्रामाण्य मानवतावादाच्या आजिबात विरोधात नाही.

आ.न.,
-गा.पै.

मनुस्मृतीत नक्की काय आहे याचे कुतुहल शमने एवढेच या लेखाने होऊ शकेल असे वाटते. लेखकाने अतिशय सुगमपणे आणि मुद्देसूद भाषांतर दिले आहे त्याबद्दल आभार. याचा उपयोग असा होऊ शकेल की बुद्धोत्तर काळापासून जे यम-नियम समाजात प्रचलित होते त्यांची माहिती होते. त्या नियमाप्रमाणे वर्तन किती होत होते हे अन्य साधनांच्या आधारे पडताळता येते. विशेषतः जातीप्रथा, स्त्रीदास्य याचे खरेखुरे चित्र कळण्यामागे अशा अभ्यासाचा उपयोग होऊ शकेल. मनुस्मृतीचा आजच्या काळातील उपयोग(नियम म्हणून) शुन्य आहे आणि तसाच तो रहावा. तिचा पुरस्कार किंवा घाऊक विरोध करुन उगाच अति महत्व देऊ नये असे वाटते. आजच्या नैतिक चौकटी आणि सामाजिक व्यवहाराचे नियम हे आधुनिक व्यवस्थतूनच(जसे संविधानः कालानुरूप नविन सामाजिक कंत्राटातून तयार झालेली व्यवस्था) घ्यावेत, मनुस्मृती तिथे(कितीही चांगल्या काही गोष्टी असतील तरीही) अनुकरणिय नसावी.

भाषांतरासोबत मूळ श्लोकही द्यायला हवे, तर रेडी रेफरन्स मिळेल आणि पडताळणीसुद्धा करता येईल.

अादरणीय शरदजी,
अापण (मनुस्मृतीने नव्हे) लिहिलेली वाक्ये अशी अाहेत:
>> एका वर्णाने दुसर्‍या वर्णाशी, इत्यदि इत्यादि कसे वागावे याचे नियम असणे समाजाला अत्यंत गरजेचे असते; नव्हे. समाज त्या शिवाय राहूच शकत नाही.
तसेच,
>> भाजपाला मनुवादी म्हणून हिणवावयास व केव्हाही रस्त्यावर जाळावयास उपयोगी म्हणून "बहेनजीं"ना फारच आवडणारा.
अापणांस मुळात वर्ण व्यवस्था मान्य असल्यासारखे पहिल्या वाक्यावरून वाटते. अापण अापली भूमिका स्पष्ट करू शकाल काय? वर्ण हे मुळात समाजाचे अशास्त्रियच नव्हे, तर अन्यायकारक वर्गीकरण अाहे. असे असेल, तर मनुस्मृती अाणखी चिवडण्याचे कारणच काय रहाते? हे लिहिण्याचे कारण म्हणजे अापले दुसरे वाक्य! जे मनूस्मृतीला प्रखर विरोध करतात, त्यांचा तुंम्ही तीव्र उपहास केलेला अाहे. विषय बराच सगळीकडून चघळला गेला अाहे, पण अापली भूमिका समजून घ्यावीशी वाटली म्हणून विचारतो.

स्वधर्म,

वर्ण हे मुळात समाजाचे अशास्त्रियच नव्हे, तर अन्यायकारक वर्गीकरण अाहे.

प्रत्येकास आवडनिवड असतेच. त्या त्या व्यक्तीचा नैसर्गिक कल म्हणजे वर्ण.

आ.न.,
-गा.पै.

ह्याच श्लोकावरून अगदी अलीकडे थोडे वादळ ऐसीवर उमटले होते. तेव्हा मी तेथे लिहिलेले (अंगभूत आळसामुळे) आहे तसे चिकटवतो.

पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने |
पुत्रो रक्षति वार्धक्ये न स्त्री: स्वातन्त्र्यमर्हति || मनुस्मृति ९.३
कुमारवयात पिता, तरुण वयात पति आणि वार्धक्यात पुत्र (स्त्रीचे) रक्षण करतो. स्त्रीला स्वातन्त्र्याची आवश्यकता/गरज नाही - ती स्वातन्त्र्याला योग्य नाही.
(असे वेगवेगळे अर्थ अशासाठी दाखविले आहेत की 'अर्हति' ह्याचे चपखल आणि सर्वांना पटेल असे भाषान्तर करता येत नाही,)

काही थोड्या चर्चेनंतर हेच अधिक स्पष्ट केले होते. ते असे:

'न अर्हति' ह्याचे दोन अर्थ होतील. दोन्हीमध्ये ध्वनित नकार आहे पण एकापेक्षा दुसऱ्यामध्ये तो नकार जास्त कडक आहे.
एक अर्थ म्हणजे 'आवश्यकता नाही - does not need'. दुसरा 'पात्र नाही - does not deserve'. मनूकडे त्या काळच्या समाजाचे चित्रण करणारा म्हणून पाहायचे असेल तर पहिला अर्थ वापरला पाहिजे. मनूला धोपटायचे असेल आणि स्त्रियांवरील अन्यायाचा तो एकमेव author होता असे प्रतिपादन करायचे असेल तर दुसरा अर्थ वापरावा, पहिल्याकडे ढुंकूनहि पाहू नये.
मनूच्या काळात भारतीय समाज आजच्याइतका प्रगत आणि उदार नव्हता हे उघड आहे. हे दुष्ट-ब्राह्मणी इ.इ. आज त्याज्य वाटणारे विचार भारतीय संस्कृतीतच होते असे नाही तर जगभर असेच स्त्रियांना अनुदार वाटणारे विचार समाजधुरीण स्त्रियांवर लादत होते. इस्लाममध्ये जित समजातील स्त्रिया आणि मुलांना गुलाम करून विकणे संमत होते. गुलामाच्या मालकाला आपल्या गुलाम स्त्रीचा लैंगिक वापर करण्याची पूर्ण मुभा होती. अनैतिक लैंगिक संबंध ठेवणार्‍या स्त्रीला दगडांनी ठेचून मारण्याची शिक्षा होती. पैगंबरकालीन इस्लामचे राज्य जगावर लादू पाहणारे ISIS चे लोक हे आज प्रत्यक्षात आणून दाखवीत आहेत. मोझेसच्या कायद्याप्रमाणे अनैतिक लैंगिक संबंध ठेवणार्‍या स्त्रीला दगडांनी ठेचून मारण्याची शिक्षा होती. मनूला स्त्रियांच्या नीच स्थितीचे कारण ठरवायचे असेल तर दुसरा अर्थ - does not deserve - वापरून ते करता येते.
पण मनूने अशाहि काही गोष्टी म्हणून ठेवल्या आहेत की तो स्त्रियांचा आदर करतांना दिसतो. उदाहरणार्थ पुढील दोन श्लोक वानगीदाखल पहा:
पितृभिर्भ्रातृभिश्चैता: पतिभिर्देवरैस्तथा ।
पूज्या भूषयितव्याश्च बहुकल्याणमीप्सुभि: ॥ ३.५४
यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता:।
यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफला: क्रिया: ॥३.५५
स्वत:चे कल्याण इच्छिणार्‍या पिता, बन्धु, पति आणि देवर ह्यांनी त्यांना (स्त्रियांना) पूज्य मानावे आणि त्यांना भूषवावे. जेथे नारींची (स्त्रियांची) पूजा होते तेथे देवता आनन्दी असतात. जेथे अशी पूजा होत नाही तेथे सर्व कार्य निष्फल आहे.
तेव्हा ’न स्त्री: स्वातन्त्र्यमर्हति’मधील ’अर्हति’ चा 'does not need' असा अर्थ लावायचा असेल तर मनूच्या लेखनाकडे अधिक उदारपणे पाहता येते - तो केवळ समाजाची तत्कालीन स्थिति दाखवीत होता असे म्हणता येते.
अर्थात आजच्या विचाराने पाहिले तर स्त्रियांना हे सक्तीचे देवपण आणि देव्हार्‍यात बंद होणे मान्यच नाही तेहि ठीक आहे. फक्ता त्यासाठी येताजाता मनूला शिवीगाळ करण्याची गरज नाही इतकेच.

मोनिअर विल्यम्सने 'अर्ह्' (१ प.) ह्याच्या अनेक अर्थच्छटा दाखविल्या आहेत. उदा. to deserve, to merit, to be worthy of, to have a claim to, to be entitled to, to be allowed to (do something), to be obliged or required to (do something), to be worth, to counterbalance. हाच धातु विनन्तीच्या अर्थानेहि वापरला जातो, जसे की 'तं सन्त: श्रोतुमर्हन्ति सदसद्व्यक्तिहेतव:।' चांगल्यावाईटाची पारख करू पाहणार्‍या सज्जनांनी ते ऐकून घ्यावे. (कालिदास.)

एवं च काय तर 'न अर्हति' चा सोयीस्कर अर्थ निवडून डोकी फोडण्यात काही अर्थ दिसत नाही.

मनुस्मृती हा त्या काळातील चालीरीतींप्रमाणे लिहीला गेलाय , शेकडो वर्षे लोटलीत आजकाल फक्त आपले मत पटवुन देण्यासाठी त्याचा वापर केला जातो. माणसाने त्यातुन चांगल्याचा अंगिकार करावा व वाईट अथवा जाचक नियम / परंपर सोडुन द्याव्यात.

जग पुढे चालले आहे आणि काही जण अजूनही मनुस्मृती चांगली का वाईट, ती जाळावी का पूजावी याविषयावर मंथन करीत आहेत. मनुस्मृती चांगली असली किंवा वाईट असली, ती जाळली किंवा पूजली तरी कोणालाही शष्प फरक पडणार नाही. मनुस्मृतीत स्त्रियांविषयी काय लिहिले आहे यामुळे आजच्या काळात अजिबात फरक पडत नाही कारण मनुस्मृतीप्रमाणे कोणी वागत असेल असे वाटत नाही. मी मनुस्मृती नावाचे पुस्तक/ग्रंथ अजून पाहिलेला सुद्धा नाही व त्यात काय लिहिले आहे त्याविषयी अजिबात उत्सुकता नाही. त्यात जे काय लिहिले असेल ते त्या काळाला अनुसरून असेल जे आजच्या काळाशी सुसंगत नाही.


श्रीगुरुजी आपण जो मुद्दा मांडता आहे तो जुनाच आहे . याच व अशाच मुद्द्याला श्री नरहर कुरुंदकर यांनी आपल्या मनुस्मृती : काही विचार या ग्रंथात मार्मिक उत्तर दिलेले आहे भुमिका मांडलेली आहे. असा विरोध का करावा लागतो याची कारण मीमांसा त्यांच्याच शब्दात खालील प्रमाणे आहे ( जाड ठसा मी वापरलेला आहे मुळ पुस्तकात नाही ) पटवर्धन नावाच्या विद्वानांनी केलेल्या मनुस्मुतीच्या भलामणीचा समाचार घेतांना
कुरुंदकर म्हणतात

मनुच्या समर्थकांचा हा विचार मी मुद्दामच केलेला आहे. पुष्कळदा आजचा सुशिक्षीत तरुण असे म्हणतो की, मनु गेला, मनुचा काळ गेला. आज मनुस्मृती प्रमाण मानतोच कोण ? जुन्या काळातला एक जुनाट ग्रंथ , त्याच्याविरुद्ध एवढे मोठे आकांडतांडव करण्यात अर्थ काय आहे ? या नव्या तरुण मनाला हे लक्षात आले पाहीजे की, मनुस्मृतीविरुद्ध जो प्रचार चालतो त्याचे कारण हजार वर्षापुर्वीच्या एका ग्रंथात विषमतेचे समर्थन आहे व विषमतेला पुज्य ठरवले आहे हे नाही. हा विरोध एखाद्या लेखकाच्या ग्रंथाचा नाही. मनुस्मृती हा धर्मशास्त्राचा आधारभुत ग्रंथ मानला गेला. त्या ग्रंथात नोंदवलेली समाजरचना बहुअंशी अस्तित्वात होती आणि या ग्रंथातील मनोवृत्ती तर जवळजवळ सर्वअंशी अस्तित्वात होती. पण हेही निषेधाचे प्रमुख कारण नाही.

निषेधाचे प्रमुख कारण हे आहे की, आजही मनुला आदर्श आणि पुज्य मानणारे मन अस्तित्वात आहे. मनुचे समर्थन करणारे जर फ़क्त परंपरावादी सनातनीच असते तर मग आधुनिक शिक्षण व आधुनिक राज्य या दोन बाबी पुरेशा होत्या. क्रमाने नवे समतावादी मन अस्तित्वात आले असते. पण जर आधुनिक विद्येत पारंगत असणारे लोक नवनव्या पद्धतीने आजही मनुला पुज्यच ठरवु लागले तर या जुनाट मनोवृत्तीचा निषेध म्हणुन मनुस्मृतीचे दहन करणे भाग पडते.

मनुचे समर्थन करणारे आधुनिक विद्वान कुठपर्यंत विपर्यास करतील याला सीमा नाही. ते दास्याचे वर्णन करणारे श्र्लोक समतेचा आधार म्हणुन सांगतील. सर्वांना कमाल दारिद्र्यात राहणे भाग पाडणार्या व्यवस्थेचे वर्णन "गरजेनुसार दाम " ह्या समाजवादी परिभाषेत करतील. सर्वांच्यावर परंपरेचे गुलाम असण्याची जबाबदारी तिला वहीवाटीनुसार वागण्याचे स्वातंत्र्य म्हणतील.

हे सारे प्रयत्न मनुचे समर्थन करता यावे यासाठीच आहेत. हे प्रेम मनु नावाच्या माणसाविषयी नाही. मनु हा ब्राह्मणांचा व ब्राह्म्य़्णाचा संरक्षक म्हणुन ब्राह्मणांचे स्वत:च्या हितसंबंधावरील प्रेम आहे. हे हितसंबंध टिकावेत हा आग्रह च मनुच्या प्रेमाचे रुप घेतो. इहलौकिक व आर्थिक हितसंबंध धार्मिक पुज्यबुद्धीचे रुप घेऊन समोर येतात. आजही ही प्रक्रिया चालु आहे.ती स्पष्टपणे समोर असावी म्हणुनच या मनुसमर्थकांचा विचार करणे भाग असते..

ज्यांना काहीही माहीती नाही. ज्यांच्याजवळ धर्मप्रेम व श्रद्धा यापेक्षा अधिक काहीच नाही, त्यांना क्षमा करता येते व त्यांच्या सुधारणेचा प्रयत्नही करता येतो. पण जे जाणुनबुजुन आपल्या हितसंबंधांची सोय पाहतात त्यांना केवळ ज्ञान देणे पुरत नाही. त्यांना क्षमाही करता येत नाही. मनुस्मृती दहनाची कारण दिड हजार वर्षापुर्वीचा ग्रंथ नसतो. मेघातिथी व कुलुकभट्टासारखे हजार -आठशे वर्षांपुर्वीचे लोक नसतात. विसाव्या शतकातील पटवर्धनांच्यासारखे लोक या दहनाचे खरे कारण आहेत. विसाव्या शतकाचे प्रश्न विसाव्या शतकात जे दहाव्या शतकाला आदर्श मानुन करतात त्यांचा निषेध करुन प्रतिकार करुन सोडवावे लागतात. भांडण भुतकालातील मृतांशी नाही. भांडण वर्तमान काळातील हयात परंपरावाद्यांशी आहे.

मनु म्हणतो
शुद्र न्यायाधीश नसावा तो असेही म्हणतो की जरी ज्ञानी व जाणता असला तरीही असा शुद्र न्यायाधीश नसावा.
असे म्हणणारया मनुचा पुतळा आजही राजस्थान हायकोर्टाच्या जयपुर येथील आवारात लावलेला आहे.
http://www.thehindu.com/news/national/other-states/Activists-want-Manu%E...

"In 'Shashtras' this great country has been described as under :
"ASMAD DESHA PRASUTASYA SAKASADAGRA JANMAMAH SWAM SWAM CHARITRAM SCHIKSERAN PRITHIVYAM SARVA MANAVAN."
राष्ट्रगीताला पुरेसा आदर मिळावा या हेतुने नारायण चोकसी - १३ वर्षांपूर्वी मध्यप्रदेश उच्च न्यायालयात 'कभी खुशी कभी गम' च्या निर्मात्यांवर दावा लावला होता.अर्जदाराचा दावा मान्य करणारे त्यावेळचे तेथील न्यायाधीश जस्टिस दीपक मिश्रा यांनी नंतर सुप्रीम कोर्टाचे न्यायाधीश असतांना जो निकाल दिला होता त्यात ते मनुस्मृतीतील खालील श्लोकाचा संदर्भ देतात.
ज्याची चिकीत्सा श्री अरविंद कोल्हटकरांनी ऐसी अक्षरे वरील एका लेखात केलेली आहे तो भाग असा आहे. कोल्हटकर म्हणतात

लॅटिननंतर न्यायमूर्ति संस्कृतकडे वळतात. तेथे त्यांनी दाखविलेला श्लोक धादान्त अशुद्ध आहे आणि त्याचे तेथे स्थान काय तेहि कळत नाही. ते म्हणतातः
"In 'Shashtras' this great country has been described as under :
"ASMAD DESHA PRASUTASYA SAKASADAGRA JANMAMAH SWAM SWAM CHARITRAM SCHIKSERAN PRITHIVYAM SARVA MANAVAN."
हे 'शास्त्र' कोणते हे न्यायाधीश स्वतः सांगत नाहीत पण ते 'मनुस्मृति' आहे. 'मनुस्मृती'मध्ये २.२० येथे असा श्लोक आहे:
एतद्देशप्रसूतस्य सकाशादग्रजन्मन: ।
स्वं स्वं चरित्रं शिक्षेरन् पृथिव्यां सर्वमानवा: ॥
ह्या श्लोकात कोणत्याच great country चे वर्णन नाही. काय आहे तर असा आदेश की 'ह्या देशात जन्मलेल्या ब्राह्मणापासून (एतद्देशप्रसूतस्य अग्रजन्मनः सकाशात्) सर्व लोकांनी आपण कसे वागावे ते शिकावे (स्वं स्वं चरित्रं शिक्षेरन्). (क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र ह्यांनी जन्माने सर्वोच्च असलेल्या - अग्रजन्मन् - कडून आपापल्या जातीस योग्य असे वर्तन शिकावे.) ह्या कालबाह्य निर्देशनाला येथे का आणले आहे? आणि ह्या दिवसात किती लोकांना ब्राह्मण्याचा हा उदोउदो - आणि तोहि मनुस्मृतीच्या आधाराने केलेला - रुचेल?

तर सांगायचे तात्पर्य असे की दीपक मिश्रा सारखे सुप्रीम कोर्टाचे न्यायाधीश ही जेव्हा अगदी आजच्या काळात ही आपल्या निकाल पत्रात मनुच्या प्रेमाने प्रेरीत होऊन त्याच्या तत्वांचे समर्थन वा प्रचार करत्तात तेव्हा जे कुरुंदकर म्हणतात ते किती सत्य आहे व आजही लागु आहे हे लक्षात येते.

मनुचे समर्थन करणारे जर फ़क्त परंपरावादी सनातनीच असते तर मग आधुनिक शिक्षण व आधुनिक राज्य या दोन बाबी पुरेशा होत्या. क्रमाने नवे समतावादी मन अस्तित्वात आले असते. पण जर आधुनिक विद्येत पारंगत असणारे लोक नवनव्या पद्धतीने आजही मनुला पुज्यच ठरवु लागले तर या जुनाट मनोवृत्तीचा निषेध म्हणुन मनुस्मृतीचे दहन करणे भाग पडते.


मारवाजी, प्रतिसाद आवडले.

मारवा,

तुमचा इथला प्रतिसाद वाचला. माझी मतं सांगतो.

१.

पती हा जरी शीलरहीत असला , स्वैराचारी कामुक असला, जरी चांगल्या गुणांनी रहीत असला , तरीही त्याला देव मानुन त्याची सेवा केली पाहीजे.

माझ्या मते ५-१५४ चा अर्थ वेगळा आहे. पती शीलभ्रष्ट, कामधर्जिणा, गुणहीन असला तरी त्याची नित्य सेवा करणारी स्त्री साध्वी समजली जाते.

२.

स्त्रीयांसाठी वेगळ्या व्रत उपवासांची काहीही गरज नाही. पती सेवा करुनच ती सहज स्वर्ग प्राप्ती करु शकते

ही अत्युत्तम सुविधा आहे.

३.

पाणिग्रहण केलेल्या साध्वी स्त्री ने जिला पतिलोकाची इच्छा आहे तीने जिवीत असो वा मृत पतीविरोधात कुठलेही आचरण करु नये. पतीनिधनानंतर शरीराला क्षीण करत फ़ळे फ़ुले खाऊन जगले पाहीजे व्याभिचाराचा विचारही मनात येउ देउ नये.

ज्या स्त्रियांना पतीलोकाची इच्छा आहे अशांसाठीच हे व्रत सांगितले आहे. ज्यांना इच्छा नाही त्यांच्यासाठी इतर मार्ग खुले आहेत.

४.

पुरुषाने मात्र अशी साध्वी स्त्री मरण पावल्यानंतर तिचे विधीपुर्वक दहन करुन त्यानंतर पुन्हा विवाह करुन घेतला पाहीजे.

यांत आक्षेपार्ह काहीच नाही. स्त्री व पुरुष समान नाहीत.

५.

स्त्रीया स्वभावत:ह चंचल मनाच्या , व्याभिचारी स्वभावाच्या असतात हा त्यांचा स्वभाव निसर्गत: च आहे.

निसर्गाने असंच बनवलं असेल तर कोण काय करणार. बायका चंचल असतात त्यात नवीन काहीच नाही. बायकांच्या मनात काय असतं ते ब्रह्मदेवाचा बापही सांगू शकंत नाही.

६.

झोपुन राहणे, बसुन राहणे, कामुक क्रोधग्रस्त असणे द्रोह करणे दुराचार करणे हे स्त्रीयांच्या स्वभावात आहे.

हा तुम्ही लावलेला अर्थ आहे. माझ्या मते स्त्रियांची कुचर्या मणजे काय हे दर्शवण्यासाठी झोपून राहणे इत्यादि दुर्गुण वर्णिले आहेत.

७.

अक्षमाला ही अधम जातीची योनीची स्त्री वसिष्ठा शी विवाहीत झाल्याने व शारंगी मन्दपालाशी विवाहीत झाल्यानेच पुज्य ठरल्यात.
या आणि इतरही स्त्रीया केवळ आपल्या पतीच्या गुणांनीच उत्कर्षाला पोहोचल्यात.

यांत वावगं काय आहे? या बायका नीच योनीतल्या होत्या तरीही सद्गुणी पतींची सेवा करून पूज्यत्वास पोहोचल्या. मला बायकांमुळे सन्मार्गावर आलेले पुरुषही माहितीयेत.

८.

जी स्त्री आपल्या रोगी, मद्यपी पतीची सेवा करत नाही तिची आभुषणे काढुन घेउन तिचा तीन महीन्यासाठी त्याग केला पाहेजे

अडचणीत असलेल्या नवऱ्याला वाऱ्यावर सोडणारी बायको काय कामाची? शिवाय इथे मनुने मद्यपान हा एक आजार म्हणून धरलेला आहे. हा स्त्रियांवर केलेला अन्याय नसून मद्यपींप्रति दाखवलेला समजूतदारपणा आहे.

९.

परंतु जी स्त्री आपला पती वेडा, पतित, बीजहीन, पापरोगी जरी असला व तरीही त्याची सेवा करत असेल तर तिचा त्याग करु नये.

माझ्या मते ९-७९ चा अर्थ वेगळा आहे. पती वेडा, पतित, बीजहीन, पापरोगी असल्यास त्याचा त्याग केल्यास ते अपवर्तन होत नाही.

१०.

मनु पतित पतीची सेवा करण्याचा उलट गौरव करतो

आजिबात नाही. उलट अशाचा त्याग केल्याने अपवर्तन घडंत नाही असा निर्वाळा देतो.

११.

मनु त्याच्या अगदी उलट पुनर्विवाहाची परवानगी तर नाकारतोच ( शरीर क्षीण करत फ़ळे खाऊन जगावे वरील दिलेल्या श्लोकात आदेश देतो )

ज्या स्त्रीस पतीलोक हवा आहे, केवळ अशा स्त्रीस हे व्रत लागू पडतं. इतरांना नाही. मनु कोणालाही कसलीही परवानगी व/वा आदेश देत नाही.

१२.

कलिवर्ज्य- यानुसार वरील सर्व प्रकारच्या सर्व ग्रंथानी दिलेली सवलत काढुन कुठल्याही परीस्थीतीत पुनर्विवाह हा स्त्री ला या कलियुगात वर्ज्य आहे असे नोंदवतो. स्त्री चा पुनर्विवाहाचा अधिकार पुर्णपणे अमान्य करतो.

माझ्या मते मनुस्मृती लिहिली गेली तेव्हा कलियुग चालू नव्हतं. त्यामुळे कलीवर्ज्य हा प्रक्षेप असण्याची दाट शक्यता आहे.

आ.न.,
-गा.पै.

कुठ्ल्याही लेखाला काही एक उद्दिष्ट असतं. मला तुमच्या 'मनुस्मृती' ची ओळख करून देण्यामागचा हेतू काही समजला नाही. कृपया भारताला अंध:कारमय जीवन देणाऱ्या या मनुस्मृतीवर इथे संक्षेपाने देण्याच्या आपल्या उद्दिष्टावर प्रकाश टाकावा,

एक अतिशय प्रज्वलनशील ग्रंथ. भाजपाला मनुवादी म्हणून हिणवावयास व केव्हाही रस्त्यावर जाळावयास उपयोगी म्हणून "बहेनजीं"ना फारच आवडणारा. आज आपण.मनुस्मृतीची माहिती घऊं..

सबंध लेखात केवळ वरील नमूद वाक्य एव्हडेच काय ते तुमचे 'विवेचन' जाणवले. हा लेखाचा उद्देश आहे का?

काही बाबी ह्या काळ कितीही लोटला आणि कुठल्याही भूभागावर घडल्या तरीही चूकच ठरतात कारण जर विश्लेषणाचे निर्देशक हे वैश्विक मूल्य असतील तर! स्वातंत्र्य, समता, बंधुता आणि न्याय या संकल्पनेवर मनुस्मृती तपासली तर ती कुठल्याही काळावर किंवा भूभागावर चुकीचेच आहे. मनुस्मृतीला विरोध करणारे त्या काळातही असणारच पण जो जेता तोच इतिहास लिहितो!! क्रूरता जिंकली आणि सभ्यता हरली म्हणून क्रूरता गोंडस असते असे नाही!

'प्रत्येक गोष्टीत काहीतरी चांगले असते' यासारखे वैचारिक फोलपणा असलेले वाक्य नाही. उदाहरण देतो - जगात सगळ्यात मोठा क्र. २ चा व्यापार कुठला...?...मुलींची आणि बालकांची वेश्याव्यवसायासाठी विक्री...आता आर्थिक निकषावर खूपच यशस्वी व्यवसाय, नाही का! जरा यात नेमके काय चांगले शोधायचे सांगता येईल का! ..यातून मिळणारा पैसा? एखाद्या अशा पिडीत स्त्रीला तीचे दु:ख विचारून बघा! एकुलता एक मानवी जन्म जेंव्हा पूर्णत: शोषणात जातो; काय चांगले शोधणार! कदाचित मनुस्मृती मानणारे शोधू शकतील; कारण अख्खी मनुस्मृती शोषणाची समर्थक आहे.

सुटे सुटे श्लोक देऊन कदाचित त्यातील भव्यपणा जाणवू शकेल पण पूर्ण स्मृतीशी निगडीत त्या श्लोकांचा अर्थ घ्यावा लागेल. तुम्ही दिलेले उदा बघू -

(४) अध्याय ४ (श्लोक २६०)
सत्य व प्रिय बोलावे, अप्रिय बोलू नये. असत्य पण प्रिय, सत्य पण अप्रिय तेही बोलू नये हाच सनातन धर्मा होय.
निष्प्रयोजन वैर किंवा भांडण कधीही करू नये.
धर्मवर्जित व धर्माचे अधिष्ठान नसलेल्या अर्थ व काम यांचा संपूर्ण त्याग करावा.

सत्य म्हणजे काय? प्रिय बोल कसे असतात? जे जे धर्माधारित आहे किंवा धर्मात सांगितलेले आहे तेच सत्य आणि तेच प्रिय! आणि धर्मात काय सांगितले आहे...ते मनुस्मृतीत गठीत करून ठेवले आहे आणि मनुस्मृती काय सांगते तर स्त्री आणि शूद्रांचे शोषण! म्हणजे जे शोषणाविरुद्ध बोलतील ते असत्य आणि अप्रिय! सत्य बोलावे म्हणजे शोषणाचे समर्थन करणारे बोलावे; प्रिय बोलावे म्हणजे शोषणाच्या समर्थनार्थ बोलावे. आणि 'असत्य पण प्रिय, सत्य पण अप्रिय तेही बोलू नये' म्हणजे शोषणाविरुद्ध ब्र देखील काढू नये!

मनुस्मृतीला काळाच्या परीप्रेक्ष्यात जरीही चूक किंवा बरोबर ठरवायचे झाले तरही चूकच ठरते!

'प्रत्येक गोष्टीत काहीतरी चांगले असते' यासारखे वैचारिक फोलपणा असलेले वाक्य नाही.

एक विधान चांगले आहे उदाहरणार्थ वरील मुळ लेखात शरदजींनी एक विधान दिलेले आहे.

उत्तम विद्या शूद्राकडूनही ग्रहण करावी, परमधर्म चांडाळाकडूनही ग्रहण करावा. स्त्री नीच कुलातील पण श्रेष्ठ असेल तर तिचा पत्नी म्हणून स्विकार करावा.

वरील विधानातील "शुद्राकडुनही" यातील हीनतादर्शक भाव आपण सोडुन देऊ. जाउ द्या.
पुढील वाक्य पहा स्त्री नीच कुलातील पण श्रेष्ठ असेल तर यातील अर्थ असा वाटतो की कुल जरी नीच असले तरी अशा स्त्री चा वरच्या वर्णाच्या पुरुषा ने
पत्नी म्हणुन स्वीकारण्यास हरकत नाही असे मनु म्हणत आहे. एक प्रकारचा उदारपणा यातुन भासतो. की उच्च कुलीन ब्राह्मण वा क्षत्रिय अशा स्त्रीचा स्वीकार करु शकतो त्याला वर्णाचा अडथळा जणु नाहीच.
पण असे खरेच मनुला अभिप्रेत होते का ? म्हणजे शरदजी एकच श्लोक देतात त्यांच्या वाचकांकडे फारसा वेळ ही नाही फारसा
आता वरील शरदजींचा श्लोक लक्षात ठेउन मनु चे खालील छेद देणारे इतर श्लोक बघा.

तिसर्या अध्यायात मनु विवाह कुठल्या स्त्री शी करावा कुठल्या नाही या संदर्भात मार्गदर्शन करत आहे.

यस्यास्तु न भवेद् भ्राता न विज्ञायेत वा पिता । नौपयच्छेत तां प्राज्ञः पुत्रिकाऽधर्मशङ्कया ॥११॥

जिला भाऊ नसेल तिच्याशी पुत्रिकाधर्माच्या भीतीने शहाण्याने विवाह करू नये. (हिला जे अपत्य होईल ते माझे श्राद्धादि करील असे केवल मनात आणिल्यानेही ती कन्या पुत्रिका होते.) तसेच जिचा पिता कोण हे विशेषे करून समजत नाही तिच्याशीही शहाण्याने विवाह करू नये. ॥११॥

सवर्णाऽग्रे द्विजातीनां प्रशस्ता दारकर्मणि । कामतस्तु प्रवृत्तानामिमाः स्युः क्रमशोऽवराः ॥१२॥
शूद्रैव भार्या शूद्रस्य सा च स्वा च विशः स्मृते । ते च स्वा चैव राज्ञश्च ताश्च स्वा चाग्रजन्मनः ॥१३॥

द्विजांचा प्रथम विवाह कर्तव्य असता सवर्ण स्त्री श्रेष्ठ होय. पण केवल कामलोलुप होऊन विवाहास प्रवृत्त होतात त्यास ह्या पुढील क्रमाने प्रशस्त आहेत. ॥१२॥
शूद्राची स्त्री केवल शूद्रालाच होऊ शकते; अन्य जातीची नाही. वैश्यास वैश्य व शूद्रा अशा जातीच्या कन्या उक्त आहेत. क्षत्रियास शूद्रा, वैश्या व क्षत्रिया अशा तीन कन्या योग्य आहेत व ब्राह्मणास चारी वर्णाच्या कन्यांशी विवाह करिता येतो. ॥१३॥

न ब्राह्मणक्षत्रिययोरापद्यपि हि तिष्ठतोः । कस्मिंश्चिदपि वृत्तान्ते शूद्रा भार्यौपदिश्यते ॥१४॥
पण गृहस्थ धर्माची इच्छा करणार्‍या ब्राह्मण व क्षत्रिय यांस ते आपत्तीमध्ये असले तरी व त्यास सवर्ण कन्या मिळत नसली तरी कोणत्याही इतिहासादिकांमध्येही शूद्रा स्त्री भार्या होते असे सांगितलेले नाही. ॥१४॥

हीनजातिस्त्रियं मोहादुद्वहन्तो द्विजातयः । कुलान्येव नयन्त्याशु ससन्तानानि शूद्रताम् ॥१५॥

मोहामुळे हीन जातीच्या स्त्रीशी विवाह करणारे द्विज संतानासहित आपल्या कुलासच तात्काल शूद्रत्वास पोचवितात ॥१५॥

शूद्रावेदी पतत्यत्रेरुतथ्यतनयस्य च । शौनकस्य सुतोत्पत्त्या तदपत्यतया भृगोः ॥१६॥
शूद्रां शयनमारोप्य ब्राह्मणो यात्यधोगतिम् । जनयित्वा सुतं तस्यां ब्राह्मण्यादेव हीयते ॥१७॥

शूद्रकन्येशी विवाह करणारा ब्राह्मण पतित झाल्यासारिखाच होतो असे अत्रीचे व उतथ्यपुत्र गौतमाचे मत आहे. शूद्रस्त्रीच्या ठायी पुत्रोत्पति केल्याने क्षत्रिय पतित होतो असे शौनकांचे मत आहे व शूद्रकन्येच्या अपत्यास आणखी अपत्य झाले की वैश्य पतित झाल्यासारखा होतो. ॥१६॥

सवर्ण कन्येशी विवाह न करिता जो ब्राह्मण शूद्र स्त्रीस भोगाकरिता आपल्या शय्येवर आरोपित करतो (तिच्याशी विवाह करतो) तो अधोगतीस जातो व तिच्या ठायी पुत्राची उत्पत्ति केल्याने तो आपल्या ब्राह्मण्यापासूनच भ्रष्ट होतो. ॥१७॥

दैवपित्र्यातिथेयानि तत्प्रधानानि यस्य तु । नाश्नन्ति पितृदेवास्तन्न च स्वर्गं स गच्छति ॥१८॥
वृषलीफेनपीतस्य निःश्वासोपहतस्य च । तस्यां चैव प्रसूतस्य निष्कृतिर्न विधीयते ॥१९॥

ज्या ब्राह्मणाची होमादि देवकर्मे श्राद्धादि पितृकर्मेव अतिथिभोजनादि कर्मे विवाहित शूद्रास्त्रीच्या योगाने संपादित होतात त्याचे ते हव्य व कव्य क्रमाने देव व पितर खात नाहीत व तसल्या आतिथ्याने तो गृहस्थ स्वर्गास जात नाही. ॥१८॥

ज्याने शूद्रस्त्रीच्या अधरोष्ठाचे पान केले आहे व एका शय्येवर निजल्यामुळे तिच्या निश्वासाने जो भ्रष्ट झाला आहे व तिच्या ठायी ज्याने अपत्याची उत्पत्ति केली आहे. त्याची शुद्धि कोणत्याचप्रकारे सांगितलेली नाही. ॥१९॥

वरील काहीही वाचण्यास शरदजींच्या तरुण वाचकांस फारसा वेळ नसल्याने शरदजी त्यांना अगदी सार म्हणुन इतका एकच महत्वाचा श्लोक देतात तो म्हणजे

स्त्री नीच कुलातील पण श्रेष्ठ असेल तर तिचा पत्नी म्हणून स्विकार करावा.


१- शंभर अश्चमेध करणार्‍याला व संपूर्ण आयुष्यात मांस न खाणारा यांना सारखेच पुण्य मिळते.

२-आपल्या सुखाकरिता प्राण्यांची हिंसा करणार्‍याला इहलोकात व परलोकात सुख मिळत नाही.

पहील्या विधानात शंभर अश्वमेध करणारया व्यक्ती इतकेच शाकाहारी ला मिळत असलेल्या पुण्याचे वर्णन आहे म्हणजे मास न खाउन राहील्यास त्या व्हेजीटेरीयन व्यक्तीस इतके मोठे पुण्य मिळते. इतकी पुण्यवान शाकाहारी व्यक्ती आहे.

दुसरे विधान ही त्याचीच उलट बाजुने स्पष्ट समर्थन करत आहे. जर मांस खाल्ले तर इहलोकांतच नाही तर परलोकांत ही सुख मिळणार नाही. इतका मांसाहार वाईट आहे त्याज्य आहे.

आता वरील दोन्ही विधानांना छेदुन खालील विधान येते

३- मांस खाण्यात, दारू पिण्यात वा संभोगात पाप नाही परंतु त्यापासून दूर राहण्यात जास्त फायदा होतो.

आता एकदम पलटी मारुन मांसाहारीला परलोकात ही सुख मिळणार नाही ची वार्निंग देणारा मनु सौम्य होत म्हणतो. मांस खाण्यात पाप नाही.

इतकेच होते तर एक वेळ म्हटले असते ठिक आहे थकला असेल बिचारा सांगुन पण नाही खालील श्लोक पहा

तं प्रतीतं स्वधर्मेण ब्रह्मदायहरं पितुः । स्रग्विणं तल्प आसीनमर्हयेत् प्रथमं गवा ॥३॥

ब्रह्मचार्‍याच्या धर्माचे अनुष्ठान केल्यामुळे प्रसिद्ध झालेल्या, पित्यापासून ब्रह्मरूपी धनाचे हरण करणार्‍या, माळेच्या योगाने अलंकृत झालेल्या व उत्कृष्ट आसनावर बसलेल्या त्या वेदवेत्त्याची विवाहाच्या पूर्वी मधुपर्क विधीने पूजा करावी.

यातील मधुपर्क हा मांसाशिवाय संभवतच नाही
त्याची व्याख्याच मुळात नांमासो मधुपर्क भवति इतकी सुस्पष्ट आहे. मांस असल्याशिवाय मधुपर्क मधुपर्क च होत नाही.

तर इथे विवाह्पुर्व मधुपर्क देऊन मांस देऊन पुजा करावी असा आदेश मनु देतो. ते ही महत्वाच्या शुभ प्रसंगी मांस खाण्यास प्रोत्साहन देत आहे.

या विचीत्र चमत्कारीक विसंगती ला खुद्द ज्ञानेश्वर ही समजु शकत नाही. एकीकडे अहिंसेचे समर्थन एकीकडे मांसाहाराच्या विधी ला प्रोत्साहन

या वैदीकांच्या दांभिकते वर ज्ञानेश्वर म्हणतात

परी ते ऎसी देखा, जैशा खांडुनिया शाखा, मग तयाचियां बुडुखा, कुंप कीजे, । तैसी हिंसाची करुनि अहिंसा निफ़जविजे हा ऎसा, पै पुर्वमीमांसा निर्णो केला। जे अवृष्टीचेनि उपद्रवे, गादलें विश्व आघवें, म्हणोनि पर्जन्येष्टी करावे, नाना याग । तंव तिये इष्टीचा बुडीं, पशुहिंसा रोकडी, मग अहिंसेची थडी, कैंची दिसे। पेरिजे नुसधी हिंसा, तेथ उगवैल काय अहिंसा, परि नवल बापा धिंवसा, या याज्ञिकांचा। (अ-१३ ओ-२१८ ते २२३)

अर्थ- वृक्षाच्या फ़ांद्या तोडून मग त्यांचाच वापर करुन त्या वृक्षासाठी कुंपण करावे ( याला काय अर्थ आहे ?) त्याप्रमाणे प्रत्यक्ष हिंसाच करुन अहिंसा निर्माण करावी असा चमत्कारीक निर्णय पुर्वमीमांसाकारांनी केलेला आहे. पाऊस न पडल्याने सर्व प्राणी गांजले जर्जर झाले, म्हणजे त्यावर उपाय म्हणुन विविध प्रकारचे यज्ञ करावेत. पण त्या यज्ञ-यागाच्या बुडाशी तर उघड उघड रोकडी पशुहिंसा च आहे मग अहिंसेची कड कशी लागणार ? जेथे केवळ हिंसाच जर पेरली जाते: तेथे शुद्ध अहिंसा कशी उगवेल ? परंतु या हिंसेला अहिंसा म्हणण्याच्या याज्ञिकांच्या धाडसाच नवल बघ बाबा

संदर्भासाठी बुल्हर चा मूळ इंग्रजी अनुवाद
3. The meaning is, that the student who, after completing his term, has become a Snataka, shall receive first, i.e. before his marriage, the honour of the Madhuparka (Ap. II, 8, 5-9) from the person who instructed him. The phrase ' who has received his heritage, the Veda, from his father,' indicates, according to the commentators, that, as a rule, the father is to teach his son. As, however, the teacher is considered the spiritual father of his pupil, pitu/z might also be translated ' from his (spiritual) father.'

मारवा जी आणि Duishen जी आपण इतका वेळ काढून सविस्तर प्रतिसाद दिल्याबद्दल खरोखर आभार!
खरंच मनुस्मृती इतक्या विकृत दर्जाचा असेल याविषयी माहिती नव्हती! आणि संस्कृत भाषा अवगत असणारे अगोदरच कमी असल्यामुळे आपल्याकडे किती लोकांना याविषयी माहिती असेल काय माहित... त्या काळातदेखील किती सामान्य लोकांना यातले कळत असेल? (म्हणूनच संस्कृत मर्यादित लोकांपर्यंत ठेवली गेलेली का?)
आणि हे सगळे आपली घटना अस्तित्वात येईपर्यंत सुरु होते म्हणजे किती विकृती आपल्या समाजात होत्या(अजूनही आहेतच)... आणि या सगळ्यांना "धर्माच्या" नावाखाली चालवलं जात होत... विचार करूनच कसतरी होत...
जेव्हा तथाकथित शूद्र लोकांना या स्मृतींबद्दल आणि त्यातल्या "अत्यंत" विषमतापूर्ण श्लोकांबद्दल माहिती कळाली असेल तेव्हा काय वाटले असेल!
इतकी हजार वर्ष इतकी खराब वागणूक फक्त एका विशिष्ट घरात जन्म मिळाला म्हणून! (आता काही लोक म्हणतील वर्ण हा जन्मावर अवलंबून नव्हता! किती शूद्र ब्राम्हण झालेली उदाहरणे आहेत इतिहासात?) का विद्रोह करणार नाहीत ते... इथे ६०-७० वर्ष झाली आरक्षण देऊन तर पार जीव गेल्यासारख्या प्रतिक्रिया देतात लोक...

क्षत्रिय असोत ब्राम्हण असोत इतिहासामध्ये अनेक लोकांची नाव आहेत महान राजा म्हणून कधी महान ज्ञानी म्हणून पण या लोकांची कुठे नाव आहेत का? त्यांना इतिहासामध्ये काही स्थान तरी दिल गेलाय का कधी? हे जाणून घ्यायला आवडेल...

आताच्या मनुस्मृतीच्या समर्थकांना निषेध दर्शवण्यासाठी असले ग्रंथ जाळायलाच हवेत... आपल्या समाजात नवीन ग्रंथसंपदा निर्माण करण्याची आणि समतेच्या तत्वावर लिहिण्याची नक्कीच कुवत आहे. असले ग्रंथ फक्त इतिहासात आपण किती पाण्यात होतो आणि आता किती आहोत याचे विश्लेषण करायला राहतील.

शरदजींनी ठराविक श्लोकच का घेतले आणि या लेखांमागे त्यांचा उद्देश काय आहे हे प्रश्न आहेतच...

मनुस्मृतीत सांगितले आहे म्हणून मी आज त्यातील अमूक अमूक गोष्टींचे पालन करतो असे सांगणारे किती लोक असतील?

मारवा,

तुमचा इथला प्रतिसाद वाचला. माझी मतं सांगतो.

१.

जिला भाऊ नसेल तिच्याशी पुत्रिकाधर्माच्या भीतीने शहाण्याने विवाह करू नये. (हिला जे अपत्य होईल ते माझे श्राद्धादि करील असे केवल मनात आणिल्यानेही ती कन्या पुत्रिका होते.) तसेच जिचा पिता कोण हे विशेषे करून समजत नाही तिच्याशीही शहाण्याने विवाह करू नये. ॥११॥

विवाहेच्छुकाच्या कुळाची चौकशी अगदी आजही सगळेच करतात. जर अपत्याच्या गळ्यात आज्याचं श्राद्ध करायचं लोढणं बांधायचं नसेल तर काय खबरदारी घ्यायला हवी ते सांगितलं आहे. ज्यांना श्राद्धादि कार्ये करायची नाहीतच त्यांनी खुशाल कोणाशीही विवाह करावेत.

२.

शूद्राची स्त्री केवल शूद्रालाच होऊ शकते; अन्य जातीची नाही. वैश्यास वैश्य व शूद्रा अशा जातीच्या कन्या उक्त आहेत. क्षत्रियास शूद्रा, वैश्या व क्षत्रिया अशा तीन कन्या योग्य आहेत व ब्राह्मणास चारी वर्णाच्या कन्यांशी विवाह करिता येतो. ॥१३॥

शूद्राला क्षात्रकन्या काय कामाची? आज कोणी आपल्या वरचढ बायको करतो का? नाकापेक्षा मोती जड कोणाला हवाय? शिवाय कोणती वधू आपल्याहून कमी स्तरावरील वर निवडेल? Women are hypergamous by nature.

३.

पण गृहस्थ धर्माची इच्छा करणार्‍या ब्राह्मण व क्षत्रिय यांस ते आपत्तीमध्ये असले तरी व त्यास सवर्ण कन्या मिळत नसली तरी कोणत्याही इतिहासादिकांमध्येही शूद्रा स्त्री भार्या होते असे सांगितलेले नाही. ॥१४॥

इथे मनुचा संबंध येत नाही. तो इतर शास्त्रांत अमुक परिस्थितीचा उल्लेख नाही इतकंच सांगतो आहे.

४.

मोहामुळे हीन जातीच्या स्त्रीशी विवाह करणारे द्विज संतानासहित आपल्या कुलासच तात्काल शूद्रत्वास पोचवितात ॥१५॥

अगदी बरोबर. द्विजानी द्विजासारखं वागायला हवं ना? उद्या वाघ गवत खाऊन जगू लागला तर त्याला कोण भिईल?

५.

शूद्रकन्येशी विवाह करणारा ब्राह्मण पतित झाल्यासारिखाच होतो असे अत्रीचे व उतथ्यपुत्र गौतमाचे मत आहे. शूद्रस्त्रीच्या ठायी पुत्रोत्पति केल्याने क्षत्रिय पतित होतो असे शौनकांचे मत आहे व शूद्रकन्येच्या अपत्यास आणखी अपत्य झाले की वैश्य पतित झाल्यासारखा होतो. ॥१६॥

इथे मनु अत्री व गौतामांची मते पुनरोक्त करतो आहे.

६.

सवर्ण कन्येशी विवाह न करिता जो ब्राह्मण शूद्र स्त्रीस भोगाकरिता आपल्या शय्येवर आरोपित करतो (तिच्याशी विवाह करतो) तो अधोगतीस जातो व तिच्या ठायी पुत्राची उत्पत्ति केल्याने तो आपल्या ब्राह्मण्यापासूनच भ्रष्ट होतो. ॥१७॥

जो भोगलोलुप आहे तो खरंतर ब्राह्मणच नव्हे. यांत चुकीचं ते काय?

७.

ज्या ब्राह्मणाची होमादि देवकर्मे श्राद्धादि पितृकर्मेव अतिथिभोजनादि कर्मे विवाहित शूद्रास्त्रीच्या योगाने संपादित होतात त्याचे ते हव्य व कव्य क्रमाने देव व पितर खात नाहीत व तसल्या आतिथ्याने तो गृहस्थ स्वर्गास जात नाही. ॥१८॥

श्राद्धादि कर्मे पार पाडण्यासाठी शुद्धीची अपेक्षा आहे. भोगलोलुपतेमुळे मन बिघडतं. बिघडलेल्या मनाने केलेलं कोणतं कार्य फलद्रूप होईल? पण जर शूद्र स्त्री उत्तम चालीरीतींची असेल (उदा. : शारंगी व अक्षमाला) तर कोणताच प्रत्यवाय नाही.

८.

ज्याने शूद्रस्त्रीच्या अधरोष्ठाचे पान केले आहे व एका शय्येवर निजल्यामुळे तिच्या निश्वासाने जो भ्रष्ट झाला आहे व तिच्या ठायी ज्याने अपत्याची उत्पत्ति केली आहे. त्याची शुद्धि कोणत्याचप्रकारे सांगितलेली नाही. ॥१९॥

हे असं मनुच्या वेळेस होतं. तुम्ही आजची शुद्धीकरण प्रक्रिया सांगा. आपण राबवू.

असो.

एकंदरीत ज्यांना पितृकर्मे वगैरे धडपणे पार पाडायची आहेत अशांसाठी मनुस्मृती आहे. ज्यांना अशी गरज वाटंत नाही त्यांनी खुशाल दुर्लक्ष करावं.

आ.न.,
-गा.पै.

मारवा,
तुमचे मन:पूर्वक धन्यवाद. तुमच्या मुद्देसूद प्रतिसादांमुळे इथल्या अट्टल टनाटनींचे बुरखे टराटर फाटले. त्यांना असेच उघड केले पाहिजे. ब्रम्हकपटी टनाटन्यांचा निषेध असो!

मारवा,

आणि ह्या दिवसात किती लोकांना ब्राह्मण्याचा हा उदोउदो - आणि तोहि मनुस्मृतीच्या आधाराने केलेला - रुचेल?

मला रुचेल. माझ्यासोबत १०० कोटी हिंदूंनाही रुचेल. एक उदाहरण देतो.

भारतात ढिगाने जातीजातींची संमेलनं भारतात. पण पहिलं अखिल भारतीय बहुभाषिक ब्राह्मणसंमेलन नाशिकात भरलं होतं (२००५ साली? ) तेव्हा आख्ख्या भारतभर कोण प्रसिद्धी लाभली होती. लोकं आजूनही ब्राह्मणांचा आदर करतात. तो जातीने ब्राह्मण असलेल्यांचा नसून ते ज्या ब्राह्मण्याचं प्रतिनिधित्व करतात त्या ब्राह्मण्याचा आदर आहे.

सांगायचा मुद्दा काये की जातीने ब्राह्मण असलेला माणूस ब्राह्मण्याने वागला तर आजही हिंदूंच्या आदरास पात्र होतो.

आ.न.,
-गा.पै.

गामाजी
आणि ह्या दिवसात किती लोकांना ब्राह्मण्याचा हा उदोउदो - आणि तोहि मनुस्मृतीच्या आधाराने केलेला - रुचेल?

अहो प्रतिसाद तरी नीट वाचा ना एकदा. हा प्रश्न श्री अरविंद कोल्हटकरांनी जस्टीस दीपक मिश्रा यांनी त्यांच्या निकालपत्रात जो मनुचा श्लोक दिलेला आहे त्यावर टीप्पणी करतांना विचारलेला प्रश्न आहे.

मारवांचे प्रतिसाद खुप आवडले..
बर्‍याच गोष्टी उलगडल्या..

मारवा,

म्हणजे द्विजानी शुद्र स्त्री शी विवाह केल्याने त्याचे अधपतन होइल त्याचा मान संपेल ?

वसिष्ठ व मंदपाल यांचा मान शूद्र स्त्रियांशी विवाह केल्याने संपला नाही.

आ.न.,
-गा.पै.