मनुस्मृति भाग (३)

संपादकांनी धागा लेखक शरद यांचा मागिल प्रिय श्री स्वधर्म धागा लेख याच लेखमालेस जोडावा असे वाटते.

मी पहिल्या भागातील एका प्रतिसादात नोंदवल्या प्रमाणे मूळ संस्कृत श्लोक, -कोणत्या संस्कृत शब्दांच काय अर्थ घेतला आहे या बाबत टिपांचा अभाव- अनुवादात पारदर्शकता पोकळी राहिली आहे. हे या धागा लेखात अधिक प्रकर्षाने जाणवले.

खास करुन जेथे टिकाकारांचा प्रतिवाद हा उद्देश्य आहे किंवा विवाद्य विषयाबाबत लेखन तेथे वस्तुनिष्ठतेचा निकष प्रतिवादीने अधिक कठोरपणे पाळणे श्रेयस्कर असावे. हि लेखमाला सर्वसामान्य वाचका करता आहे म्हणून ते टाळले आहे असे म्हणणे, वाचक सर्वसामान्य आहे म्हणून वस्तुनिष्ठतेशी तडजोड करता येते अथवा सर्वसामान्य वाचकाच्या विवेकावर अविश्वास दाखवणारे म्हणून हा धागा लेखकाचा दृष्टीकोण पटणारा वाटला नव्हता.

यकदम तिखाट इशय हाये

लोकवृद्धीसाठी ब्रह्माने ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य व शूद्र यांची उत्पती अनुकरमे मुख, हात, मांडी व पाय यापासून केली.

साधारणतः याच अर्थाचे सुक्त ऋवेदातील पुरुष सुक्तातही असावे. ते ऋग्वेदात खूप बरेच उशीरा (कदाचित प्रक्षिप्त) स्वरुपात समाविष्ट करण्यात आले असावे असे काही अभ्यासकांचे मत वाचल्याचे आठवते.

ग्रीक तत्ववेत्ता प्लेटोने लोकांचे गोल्डन, सिल्व्हर, ब्रॉन्झ, आयर्न असे विभाजन करण्या/असण्या बाबत त्याच्या Cratylus ग्रंथातून लेखन केले असल्याचे संदर्भ दिसतात. पण ग्रीस मध्ये प्रत्यक्षात वर्ण व्यवस्था राबवली गेली नाही. भारतातील वर्ण विचार ते ग्रीक विचार यात परस्पर काही देवाण घेवाण झाली का या बाबत आजतरी इतिहास मूक दिसतो.

ही मनूच्या टॉयलेटचे दुकान तिकडे नागपूर ला पैसे लावून चालू करा.

जे एन यू , दिल्ली विद्यापीठ जादवपूर विद्यापीठ-पश्चिम बंगाल येथील काही डावी प्राध्यापक मंडळी राष्ट्र विभाजनाच्या विचारांना खतपाणी घालतात ते निषेधार्हच आहे त्याचा स्वतंत्र निषेध केला पाहीजे.

दलितांना आपल्या प्रभावा खाली ओढण्यासाठी मनुस्मृतीतील विषमतावादी श्लोकांचे प्रतिकात्मक दहन राजकारणार्थ ते करत असतील तर मनुस्मृतीचे प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष समर्थन करुन त्यांच्या राजकारणाला शह देता येऊ शकत नाही उलटपक्षी, आपणही मनुस्मृतीतील विषमतेचे समर्थन करत नसल्याचे स्पष्टपणे मांडण्यानेच राजकारणाला शह दिला जाऊ शकतो किंवा कसे.

या धागा लेखाता धागा लेखकाने विषमतेचे समर्थन टाळले आहे, तेवढीच माझी प्रतिवादाची संधी कमी झाली. या बाबत धोंडो केशव कर्वेंच्या पुढील पिढीने एका अस्पृश्य विधवा स्त्रीला आश्रमात न घेतल्या बद्दल चूक स्विकारली तर धोंडो केशव कर्वेंच्या समाज कारणाचा नकारात्मक खीस कमी पडतो. लोकमान्य टिळकांच्या मुलांनी नि:संदिग्ध पणे सुधारणावादाची भूमिका घेतली तर टिकेची धार आपोआपच कमी होते.

मौज प्रकाशन सोबत राम पटवर्धन (मार्च २१, इ.स. १९२८ - मृत्यू : ठाणे, जून ३, इ.स. २०१४) ) नावाचे साहित्यिक विश्वात सुपरिचीत संपादक होते. त्यांचा एक किसा इथे विशेषत्वाने नमुद करण्यासारखा आहे.

राम पटवर्धन यांना आवडलेले लेखनच सत्यकथेच्या माध्यमातून छापले जात असे, असा आरोप करून लघुनियतकालिकांतील लेखकांनी त्यांच्यावर टीकेची झोड उठवली होती. सत्यकथा ही सदाशिवपेठी आहे, असे आरोप त्यांच्यावर झाले. वेळप्रसंगी राजा ढाले वगैरे मंडळींनी सत्यकथेच्या अंकाच्या प्रतींचे प्रातिनिधिक दहन केले. [६] पण राम पटवर्धन खुल्या मनाचे संपादक होते, अंकाचे दहन करू इच्छिणारे लोक सत्यकथेच्या प्रती आणण्याचे विसरले तर राम पटवर्धनांनी कार्यालयातील सहकार्‍यांमार्फत नाराज आंदोलक मंडळींना सत्यकथेच्या प्रतीही पाठवल्या.

संदर्भ

डॉ. बाबासाहेब अंबेडकरांनी प्रथमच मनुस्मृति जाहीरपणे जाळली. या घटनेची तुलना मुसलमान आक्रमकांनी नालंदा विद्यापीठातील ग्रंथसंपदा जाळली

या दोन्हीत तत्वतः फरक आहे. बाबासाहेबांचा उद्देश्य विषमतेचा प्रतिकात्मक निषेध होता -त्यांचा भर मुद्दे तार्कीक उणीवेचे मुद्दे तर्कसुसंगतपणे खोडण्यावर होता. सोबतच ते अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचेही समर्थक होते. 'माझ्या विचारांवर टिका करा पण अनुल्लेखीत ठेऊ नका' असा त्यांचा मोकळा दृष्टीकोण होता.

वृत्तसंस्थाही बर्‍याचदा पूर्ण बातमी देत नाहीत मनुस्मृतीचे दहन करणार्‍यांनी बर्‍याचदा मोजक्या विषमता वादी श्लोकांचे दहन केले असते आणि वृत्तमाध्यमे त्याचे मनुस्मृतीचे दहन केले अशी अल्प दिशाभूल करणारी बातमी देतात असेही काही वेळा पहाण्यात येते.

नालंदा विद्यापिठातील जुन्याकाळातील असो अथवा अलिकडे सिरीया आणि इराक विद्यापिठातील ग्रंथ जाळण्याचे मुलतत्ववाद्यांचे प्रताप असोत त्यांच्या ग्रंथ दहनाचा उद्देश अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचे दमन करण्याचा आहे. त्या मुळे या दोन्ही घटना एक समान आहेत असे म्हणता येत नाही.

एखाद वेळेस प्रतिकात्मक दहन ठिक पण तिच ती गोष्ट पुन्हा पुन्हा केली की त्याचा सत्याग्रहाचे अस्त्र म्हणून प्रभाव कमी होतो हे ग्रंथ दहन करणार्‍यांनी लक्षात घ्यावयास हवे. दुसरे भर विचारांचा प्रतिवाद विचारांनी करण्यावर असावयास हवा -कारण त्याचाच परिणाम दिर्घगामी असू शकतो.

मी ग्रंथातील विषमतेच्या समर्थनावर मनमोकळी टिका विचारांचा प्रतिवाद विचारांनी करण्याचा प्रयत्न लेखमालेच्या आधीच्या भागातून केला आहेच त्यामुळे त्याची पुनरावृत्ती टाळत आहे.

डॉ. आंबेडकर तर आहेतच पण सावरकर ते कुरुंदकर आणि इतर अनेक अभ्यासकांनी मनुस्मृतीतील विसंगतींचा आणि विषमतेचा तर्कपूर्ण आणि अभ्यासपूर्ण आढावा घेतलेला आहे. त्याचा आढावा या लेखमालेतून आलेला दिसत नाही अथवा त्यांचा अप्रत्यक्ष प्रभावही फारसा कुठे जाणवला नाही. आतापर्यंतच्या जाणकार अभ्यासकांच्या मांडणीचा तर्कसुसंगत आढावा घेणार्‍या एखाद्या लेखमालिकेस मराठी आंतरजालावर अद्याप वाव असावा असे वाटून गेले.

मनुस्मृती धागा काढण्यामागचा तुमचा नक्की हेतू काय आहे? हे अजून अनुत्तरीतच आहे.

मी पहिल्यांदाच मनुस्मृतीतले श्लोक वाचतेय. हे खरंच वाईट आहे.

बादवे.. मनु ब्राह्मण होता का?

बापरे, असले काही त्यात असेल असे वाटले नव्हते. धागा काढून माहिती दिल्याबद्दल धन्यवाद.

लेखकांनी लेखनाचा पुरेपूर आनंद लुटलेला दिसतोय :)

मी या लेखमालेच्या पहिल्या भागात म्हटल्याप्रमाणे, मनुस्मृतीत नक्की काय मह्टले आहे हे जाणून घेण्यासाठी याचा उपयोग निश्चितच आहे. मनुने लिहिलेले हे नियम समाजात मान्य आणि प्रचलित होते ही भारतिय समाजासाठी लज्जास्पदच बाब आहे. हे सगळे नियम आज अस्तित्वात असण्याच्या लायकीचे नाहीत. हिंदू समाजाने मनुस्मृती पूर्णपणे नाकारायला हवी. मनुस्मृती इतकी अन्याय्य आणि घृणास्पद गोष्ट आहे हे लोकांना कळले तरी ते मनुस्मृती जाळण्यासारखेच आहे असे मला वाटते.

जी लोकं हा ग्रंथ त्या काळाशी सुसंगत होता किंवा तेंव्हा योग्य होता , असं मत देतात ते वरिल लेख वाचून तेच मत परत देण्यास धजावतील काय?

एकदा सर्व जुन्यांचे एकमत च होते की किमान काही जुन्यांचे ( जरी अलीकडील जुने असले तरी आजच्या काळाच्या तुलनेने फारच जुने असे काही )
मत विरोधात होते हे तरी पडताळुन पाहायला हवे.

उदाहरणार्थ मनुचे हे रजस्वला मासिक पा ळीत असलेल्या स्त्री संबंधीचे यातुन मनुचा मासिक पाळी संदर्भातला दृष्टीकोन काय होता स्पष्ट आहे.

चाण्डालश्च वराहश्च कुक्कुटः श्वा तथैव च । रजस्वला च षण्ढश्च नैक्षेरन्नश्नतो द्विजान् ॥२३९॥
होमे प्रदाने भोज्ये च यदेभिरभिवीक्ष्यते । दैवे हविषि पित्र्ये वा तद् गच्छत्ययथातथम् ॥२४०॥

भोजन करणार्‍या ब्राह्मणांस चांडाल, वराह, कोंबडे, कुत्रे, रजस्वला व षंढ यांनी पाहू नये. ॥२३९॥
कारण अग्निहोत्रादि होमामध्ये, गाय, सुवर्ण इत्यादि दानामध्ये, आपल्या अभ्युदयार्थ केलेल्या ब्राह्मणभोजनामध्ये, दर्शपौर्णमासादि देवसंबंधी हवीमध्ये व श्राद्धादिकामध्ये जे केले जाणारे कर्म हे पाहतात ते सर्व व्यर्थ होते. ॥२४०॥

डुक्कर कुत्र्या सोबत रजस्वला स्त्रीची गणना करत तिच्या केवळ पाहण्यानेच श्राद्धादि केलेले कर्म व्यर्थ होते असे मनु एकीकडे म्हणतो.
आता मनु इतके जुने नाही पण तरीही ८००-९०० वर्ष जुने चक्रधर स्वामी मासिक पाळे संदर्भात काय म्हणतात ?

‘सर्वज्ञे म्हणीतले : वाइ : ये नवद्वारें : जैसी नाकी सेंबूड ए : डोळ्यों चिपूड : काना मळ : तोंडा थुंका ए : गुदिद्वारा मळ एति : ऐसी हे एकि धातु स्रवे : मग नीवतें : याचा विटाळ धरूं नए : जरि धरिजे प्रेतदेह होए :’

आता चक्रधरांचा मासिक पाळी संदर्भातील किमान ८०० वर्षे दृष्टीकोण कालसुसंगत होता का ?

केवढे भयानक आहे हे, हे सगळे खरे असेल तर मनुस्मुतीचे एवढे नाव का? खरोखरच जाळून टाकण्यासारखेच तर आहे हे !
मी कुठेतरी असेही वाचले आहे इंग्रज आले तेंव्हा भारतीयांना कंट्रोल आणि त्यांच्यात भेद करण्यासाठी त्यांनी मनुस्मृतीचा वापर केला. मुस्लिम लोकांसाठी शारीया होता तसा हिंदूंसाठी काही नव्हते तेंव्हा त्यांनी हे वापरले. मनू ने मनुस्मुती लोकांनी ते follow करावे म्हणून लिहिले नव्हते तर त्या काळातले लोक जे फोल्लो करत होते ते मांडले होते. पण यातील खरे-खोटे नक्की माहिती नाही. अर्थात काहीही असेल तरी वाईटच
हे share केल्याबद्दल धन्यवाद. यामुळे काय follow करायचे नाहीये हे कळते आहे.