एक सकाळ - मुंबईतली आणि अमेरिकेतली

गेले सोळा आठवडे अमेरिकेत राहून नुकताच मी मायदेशी परत आलो. साहजीकच मला अमेरिका कशी वाटली असे लोक विचारतात, त्याचे उत्तर काय द्यावे याचा विचार पडतो. तिकडे ज्या गोष्टी चांगल्या वाटल्या त्यांना त्या चांगल्या आहेत असे कोणी म्हंटले की "तंकडचं सगळं लय भारी हाय हे आयकून आमाला आत्ता कंट्टाला आला हाये!" अशी प्रतिक्रिया एकाद्याकडून येते किंवा त्याचा बादरायण संबंध आपली संस्कृती, अस्मिता वगैरेशी जोडून राष्ट्राभिमान, देशभक्ती, धर्मनिष्ठा वगैरेवरले बौध्दिक दुसरा कोणी सुरू करतो. तिकडले जे आवडले नाही त्याला कोणी नांवे ठेवली की "याला त्यातलं कांही कळतंय् का ?" असा भाव तोंडावर आणून आणि 'कोल्ह्याला द्राक्षे आंबट' किंवा 'गाढवाला गुळाची चंव काय?' या म्हणीसकट त्या सांगणार्‍याची कुवत, समज, आवडनिवड वगैरेचा निकाल लावून वर आपली संकुचित मनोवृत्ती सोडून देऊन आणि सकारात्मक दृष्टीकोन ठेऊन त्याच्या कक्षा रुंदावण्याचा सल्ला वगैरे त्याला देणारा एकादा भेटतो. हे असेच चालायचे, त्यापेक्षा "घरोघर मातीच्या चुली" या चालीवर "तिकडं
सुध्दा बहुतेक सगळं आपल्यासारखंच आहे हो." असे आधी सांगून जे फरक ठळकपणे जाणवले तेवढे एक एक करीत सांगायचे हे बेश वाटते.

"रोज उगवणारा नवा दिवस वेगळाच असतो." असे कोणीतरी म्हंटले आहे. नसेल म्हंटले, तर ते कदाचित मलाच सुचले असेल! पण तरीसुध्दा काल, परवा आणि आज यात बरेच साम्य असते. त्यामुळे एकाद्या सर्वसामान्य दिवशी आपण काय काय केले असेल याचा एक अंदाज आपल्याला असतो. अशाच एका साधारण सकाळी मी इथे राहतांना रोज काय करतो आणि अमेरिकेत असतांना काय करत होतो हे असे कितीसे वेगळे असणार आहे? मुंबईत जो सूर्य उगवतो तोच अल्फारेटालाही उगवतो आणि घरातली माणसे त्यांना लहानपणापासून लागलेल्या संवयी बदलण्याइतकी अमेरिकाळली नाहीत. उठल्यानंतर पांघरुणाची घडी करून ठेवणे, शौचमुखमार्जनादि विधी, चहापान, न्याहरी, दाढी, आंघोळ, कपडे बदलणे वगैरे सारे कांही अंगवळणी पडलेल्या संवयीनुसार सकाळी होत असे. बाहेर अमेरिका असेल, पण घराच्या चार भिंतीच्या आंत तर आमचेच राज्य होते. त्यातून जे कांही किरकोळ फरक जाणवले तेवढे या जागी सांगायचा विचार आहे.

"सकाळी सर्वात आधी कोंबड्याला जाग येते, तो आरवून जगाला उठवतो आणि त्यानंतर सूर्य उगवतो." असे शाळेतल्या पुस्तकात वाचले होते तसेच लहानपणी लहान गांवातच कधी कधी ऐकले आणि पाहिलेही होते. पण आमच्या गांवातले कांही व्रात्य कोंबडे मात्र चांगले दिवसा उजेडीसुध्दा ऐटीत आपली मान उंचावून "कुकूचकू" करीत अंवती भोवती "कॉक कॉक" करत घुटमळणा-या कोंबड्यांवर आपली छाप मारायचा चावटपणा करायचे. त्यामुळे त्यांच्या आरवण्यावर माझा विश्वास उरला नव्हता. एका वैतागलेल्या म्हातारीने आपल्या कोंबड्याला झाकून ठेऊन सूर्याला उगवू न देण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला होता म्हणे. "पुण्यातील यच्चयावत म्हातार्‍यांनी एकजुटीने आपापल्या कोंबड्यांना टोपलीखाली झाकून ठेवल्यामुळे तिथले लोक आळशी होऊ लागले होते आणि त्यांना जागृत करण्यासाठी श्रीमंत पेशवे सरकारने शनिवारवाड्याच्या नगारखान्यात रोज पहाटे चौघडा बडवण्याची व्यवस्था केली होती." असे सोमाजी गोमाजी थापाडे यांच्या बखरीत नमूद केले आहे असे म्हणतात. "दुडुम दुडुम वाजतो नगारा दुडुम दुडुम वाजतो । साखरझोपेतून पुण्याला जागे करू पाहतो ।।" या 'आठवणीतल्या गाण्या'त त्याचे छान वर्णनसुध्दा जुन्या काळातल्या कवीने केले आहे. मुंबईत आल्यानंतर इथे मात्र सकाळी उठायच्या वेळी कोंबड्याचे "कुकूचकू" किंवा नगार्‍याचे "दुडुम दुडुम" यातले कांहीच कानावर पडले नाही.

पण लोकांना सकाळ झाल्यानंतर निवांतपणे झोपून राहू न देण्यासाठी इतर प्रकारच्या ध्वनिसंयोजनांची उत्तम व्यवस्था मुंबईत आहे. माझ्या घराशेजारीच असलेल्या झाडावर रोज सकाळी भल्या पहाटे स्थानिक कावळ्यांची शाळा भरते आणि त्यातले विद्यार्थी आपापल्या वेगवेगळ्या भसाड्या सुरात बराच वेळ प्रार्थना म्हणत असतात. ते कधी श्वास घेण्यासाठी थांबले तर चिमणीपाखरांचा नाजुक चिवचिवाट आणि मधुर किलबिलसुध्दा ऐकू येतात. आमच्या गल्लीतली सगळी बेवारशी कुत्री बहुधा रोज सकाळी आमच्या
गेटपाशी येऊन भुंकण्याची स्पर्धा सुरू करतात. पण त्यांना वेळेचे एवढे भान नसल्यामुळे ते रात्री अपरात्री केंव्हाही केकाटायला लागतात. या आवाजांनी झोपमोड झाली तरी कानावर पांघरूण लपेटून पडून राहता येते, पण दूधवाला किंवा पेपरवाला यांनी दारावर ठकठक केले की लगेच अंथरुणातून उठून दरवाजा उघडावा लागतो आणि आमच्या दिवसाची सुरुवात होते. कधी कधी त्यातले कोणी आल्याचा नुसता भास होतो आणि मी स्वतःच उठून ते येण्याची वाट पहात बसतो. त्यांनी दांडी मारली हे उमजल्यावर खाली उतरून दूध किंवा वर्तमानपत्र घेऊन येतो.

सायकलच्या कॅरियरवर वर्तमानपत्रांचा अजस्त्र गठ्ठा ठेऊन किंवा हँडलच्या दोन्ही बाजूंना दुधाच्या पाकिटांनी भरलेल्या अवजड पिशव्या अडकवून त्यांचा तोल सांभाळत सायकल चालवण्याची सर्कस करणारे कित्येक सायकलपटु रस्त्यावरून येताजातांना दिसतातच. शिवाय दुधाच्या पिशव्यांची चळत किंवा चार भाषांमधील वीस पंचवीस दैनिकांचे गठ्टे रस्त्यावरच समोर मांडून ठेऊन विकणारे विक्रेते चौकाचौकात बसलेले असतात. हे दृष्य पाहूनच ही सकाळची वेळ असल्याचे निश्चितपणे लगेच लक्षात येते.

अमेरिकेत यातले कांही म्हणजे कांहीसुध्दा नव्हते. तिथे कोंबड्यांची संख्या निदान माणसांएवढी तरी असावी असे तिथल्या हॉटेलातली मेनूकार्डे वाचल्यानंतर वाटते, पण "कुकूचकू"किंवा "कॉक्कडूडल्डू" करणारा जीवंत कोंबडा माझ्या वास्तव्यात माझ्या नजरेला कधीच पडला नाही. पूर्वी उघडपणे आचरणात येणारा वर्णद्वेष पाहून अमेरिकेतल्या मूळच्या कावळ्यांनी तेथून पळ काढला असावा आणि कांही गौरवर्णीय लोकांच्या मनात तो अजून असल्याच्या शंकेमुळे भारतातील कावळ्यांनी अमेरिकेच्या ग्रीन कार्डसाठी अद्याप अर्ज केले नसावेत. त्यामुळे तिकडच्या लोकांना कावळा हा पक्षी प्रत्यक्ष पाहून माहित नसावा. तिथल्या एका मराठी चिमुरडीला मी काऊचिऊची गोष्ट सांगितली. म्हणजे चिऊचं घर होतं मेणाचं आणि काऊचं घर होतं शेणाचं ... वगैरे वगैरे. तिला ती कितपत समजली कुणास ठाऊक! नंतर मी तिला सहज विचारले, "काऊ कसं ओरडतो तुला ठाऊक आहे?" तिने लगेच आपली मुंडी नंदीबैलासारखी हलवत उत्तर दिले "मूँऊँऊँऊँऊँ." तिकडची चित्रांची पुस्तके आणि बालचित्रवाणी पाहून तिला 'काऊ' म्हणजे
गाय हेच माहीत होते. गोमातेला सुध्दा तिने प्रत्यक्षात कधी पाहिलेले नव्हतेच. झाडांवर बसणारे कावळेच अस्तित्वात नसल्यामुळे त्यांची शाळा कुठून भरणार?

रस्त्यातल्या भटक्या कुत्र्यांना बिस्किटे खायला घालून पुण्यसंपादन करणारे पुण्यश्लोक तिकडे नसतात आणि शिळे झालेले अन्न उघड्या उकिरड्यावर टाकायची सोयसुध्दा तिकडे नाही. तिकडल्या पाळीव कुत्र्यांसाठी सुग्रास, रुचकर आणि पौष्टिक श्वानान्न (डॉगफूड) बनवून ते अतिशय आकर्षक अशा डब्यातून महाग दराने पुरवले जाते पण त्यातला एकादा कुत्रा साखळी तोडून रस्त्यावर आला तर त्याला मात्र खाण्यासाठी अन्नाचा कणसुध्दा मिळू शकणार नाही अशी परिस्थिती असल्यामुळे बेवारशी कुत्र्यांची समस्या तिकडे निर्माण झाली नाही. अनेक लोकांकडे त्यांची लाडावलेली कुत्री असतात, पण शेजा-यांना ऐकू जाणार नाही अशा बेताने ती हळू हळू भुंकत असावीत. अशा कारणांमुळे "सकाळ झाली" असे जाहीर करणारा कोणताच ध्वनि तिकडल्या वातावरणात भरलेला नसतो.

एका हातात गरमागरम चहाचा कप धरून तो घोट घोट पीत असतांना दुस-या हातातल्या वर्तमानपत्रातल्या ताज्या बातम्या वाचण्यात केवढे सुख असते याचा शोध त्या लोकांना अजून लागला नसावा. बिचारे दिवसातून वेळ मिळेल तेंव्हा टीव्हीवरच्या बातम्या पाहतात आणि अधिक तपशील हवासा वाटल्यास त्यातच दिलेल्या जाहिरातीवरून इंटरनेटवरील स्थळ शोधून त्या ठिकाणी ती बातमी वाचतात. रोज सकाळी हिंडून घरोघरी ताज्या पेपरचा रतीब घालणारी पोरे तर तिथे नसतातच, नियतकालिकांची आणि रद्दीचीही वेगळी दुकाने सुध्दा नसतात. मोठ्या मॉल्सच्या किंवा विमानतळांच्या प्रवेशद्वारापाशीच वर्तमानपत्रे विकण्याचे एकाद दुसरे यंत्र ठेवलेले असते, त्यात नाणी किंवा नोटा सरकावून आपल्या आपणच तिथला पेपर उचलून घ्यायची सोय असते. ती देखील बहुधा वृत्तपत्रवेड्या परदेशी लोकांसाठीच केलेली असावी. तिथला स्थानिक रहिवासी तिथून पेपर
उचलतांना मला तरी कधी दिसला नाही. थोडक्यात सांगायचे झाले तर सकाळचे ताजे वृत्तपत्र तिकडे सहजासहजी मिळत नाही, घरबसल्या तर नाहीच नाही.

दुधाची परिस्थिती किंचित वेगळी असली तरी त्याच धर्तीची आहे. चहाकॉफीमध्ये तिकडे सहसा दूध घालत नाहीत आणि घातलेच तर ते अत्यल्प प्रमाणात. दुधापासून दही, ताक, लोणी, तूप आदि पदार्थ घरच्याघरी बनवता येतात असे तिकडे समजले जात नाही. ताक आणि तूप या गोष्टी त्यांच्या खाण्यात नसतातच. क्रीम, योघर्ट, बटर, चीज आदि दुग्धजन्य पदार्थ डेअरीमध्ये तयार होतात आणि पॅकबंद अवस्थेत दुकानात विकत मिळतात. त्यासाठी लागणारे दूध गायींच्या थनातून यंत्राद्वारे काढले जाऊन ते थेट तेथील संयंत्राच्या टाकीत जमा होते आणि प्रक्रिया करून झाल्यानंतर वेगवेगळ्या पदार्थांच्या रूपाने बाहेर येते. त्यामुळे धारोष्ण दुधाची चंव कशी असते ते तिकडे कुणाला माहीत असायची शक्यता कमीच आहे. आजकाल मुंबईतल्याही बहुतेक मुलांनाही त्याची कल्पना नसते. गोरेगांवच्या आसपास राहणा-यांना कदाचित असेल आणि कांही मुलांनी सुटीत बाहेरगांवी गेलेल्या वेळी ती घेतली असली तर असेल. अमेरिकेत मात्र निरसे दूध पहायलासुध्दा मिळणार नाही. ज्या थोड्या लोकांना दूध विकत घ्यायचे असते त्यांच्यासाठी
दोन टक्के, चार टक्के अशा स्निग्धांशाच्या टक्केवारीने ओळखले जाणारे प्रक्रिया केलेले दूध एक गॅलन म्हणजे सुमारे चार लिटरच्या मोठ्या कॅनमध्ये मिळते. ते विकण्यासाठी रामा गवळी किंवा रामाश्रय यादव अशा लोकांची दुधदुभत्याची वेगळी दुकाने नसतात. वॉलमार्ट, कॉस्टको यासारख्या अस्ताव्यस्त पसरलेल्या स्टोअरमध्ये अवाढव्य आकाराच्या शीतकपाटात हे कॅन ठेवलेले असतात. आठवड्याच्या किंवा पंधरवड्याच्या खरेदीसाठी तिथे जाणारे लोक एका वेळी त्यातले दोन तीन कॅन उचलून आणतात आणि घरातल्या शीतकपाटात नेऊन ठेवतात. एक कॅन उघडल्यानंतरसुध्दा रोज लागेल तेवढेच दूध त्यातून काढून घेतात. एका कॅनवरील तारीख पाहून ताज्या कॅनमधून काढलेले आणि उघडून ठेवल्यानंतर दहा बारा दिवस घरात पडलेल्या जुन्या कॅनमधले दूध मी सहज कुतूहल म्हणून चाखून पाहिले. दोन्ही दुधे सारखीच बेचव लागली. त्यामुळे तिकडे असेपर्यंत मला दूध पिण्याची इच्छा कधी झाली नाही. पण या दुधावर कसली प्रक्रिया केलेली असते कोण जाणे कधीही ते तापवतांना नासून फुटले बिटले नाही. त्यामुळे ते केंव्हाही आणले जाते आणि तापवले जाते. त्याचा प्रातःकालाशी संबंध राहिलेला नाही.

उतारवयाची चाहूल लागल्यापासून मी रोज सकाळी दोनतीन किलोमीटर पायपीट करून येतो. अमेरिकेत असतांनासुध्दा तो परिपाठ चालू ठेवला होता. आम्ही तिथे पोचलो त्या वेळी तिकडले हवामान फारच प्रसन्न होते. सर्व इमारतींच्या आजूबाजूला 'हिरवे हिरवे गार गालिचे, हरित तृणांच्या मखमालीचे।' पसरलेले होते, त्यावर अधून मधून फुललेली शेवंतीच्या फुलांसारखी दिसणारी पिवळी फुले 'त्या सुंदर मखमालीवरती' छान खुलून दिसायची, सा-या मोकळ्या जागा वृक्षलतापल्लवी यांनी भरून गेल्या होत्या,
साधारणपणे हिरव्या पण वेगवेगळेपणा असलेल्या त्यांच्या रंगांवर लाल, पिवळ्या रंगांच्या विविध छटा उमटू लागल्या होत्या. त्या फारच मोहक दिसत होत्या. कांही झाडांना लिंबाएवढी मोठी काटेरी फळे हजारोंच्या संख्येने लगडली होती तर कांही झाडे गुंजेसारख्या लालबुंद बारीक फळांनी झांकून गेल्यासारखी दिसत होती. कसलाही दर्प, धूर आणि धूळ यांविरहित शुध्द हवा तनामनाला तजेला आणणारी होती. त्यामुळे फिरायला जाण्यात व्यायामाबरोबर निसर्गसौंदर्य पाहण्याचा आनंदही मिळत होता. पण ही परिस्थिती झपाट्याने बदलत गेली. हवेतल्या गारव्याचा गारठा झाला आणि थंडीचा कडाका वाढत गेला. संपूर्ण झाडेच्या झाडेच लाल, पिवळ्या, सोनेरी, केशरी वगैरे रंगांत न्हाऊन निघाली, पण कांही दिवसांतच त्यांची सारीच्या सारी पाने गळून ती निष्पर्ण झाली आणि त्यांच्या फांद्यांचे भयाण वाटणारे सांगाडे तेवढे शिल्लक राहिले. थंड वारे अधिकाधिक बोचरे होऊ लागले. त्यात मधूनच कधी आकाशात ढग जमून त्यातून थेंब थेंब थंडगार पाणी गळायचे , कधी पावसाच्या सरीवर सरी यायच्या तर कधी हिमवर्षाव व्हायचा. ऋतूमानातील बदलाबरोबर माझी फिरण्याची वेळ पुढे ढकलत नेली आणि अंगात घालायचे कपडे वाढत गेले. सुरुवातीला फक्त एक टीशर्ट चढवून कोवळे ऊन पडताच 'हेमंताचे दिवस मजेचे, रविकिरणांत नहाया'साठी मी बाहेर पडत होतो, तो अखेरच्या काळात फुलशर्ट, स्वेटर, जॅकेट, मफलर, कानटोपी वगैरे जामानिमा करून भर दुपारी फिरून येऊ लागलो. म्हणजे सकाळच्या वेळातून फिरून येणे हद्दपार झाले.

एवढ्या गोष्टी सोडल्या तर अमेरिकेतली सकाळसुध्दा सकाळच असायची आणि दिवसाची सुरुवात रोज तिनेच व्हायची.