उर्वरित खनिजे व लेखमालेचा समारोप

(खनिजांचा खजिना : लेखांक ७)

या अंतिम लेखात आपण ५ खनिजांचा थोडक्यात आढावा घेणार आहोत.

मॅग्नेशियम :
हा कॅल्शियम व फॉस्फरसचा हाडांमधला अजून एक साथी आहे.

आहारातील स्त्रोत:
हिरव्या पालेभाज्या, अख्खी धान्ये, वाटाणा, चवळी, बदाम इ. ते भरपूर प्रमाणात असते.

शरीरातील कार्य
मॅग्नेशियम मुख्यतः पेशींच्या आत आढळते. हाडांत त्याचा बऱ्यापैकी साठा असतो आणि तो त्यांच्या बळकटीस उपयुक्त असतो. पेशींत ते जवळपास ३०० एन्झाइम्सचे गतिवर्धक म्हणून काम करते. याद्वारे त्याचे खालील क्रियांत योगदान असते:
१. ऊर्जानिर्मिती
२. DNA व RNA यांच्या उत्पादनात मदत
३. मज्जातंतूंचे संदेशवहन आणि स्नायूंचे आकुंचन
४. हृदयकार्यात मदत
५. पॅराथायरॉइड हॉर्मोन (PTH) च्या कार्यावर नियंत्रण . याद्वारे ते रक्तातील कॅल्शियमच्या पातळीवर अप्रत्यक्ष नियंत्रण ठेवते.

मॅग्नेशियमचा अभाव
आहारात ते विपुल प्रमाणात असल्याने सहसा त्याचा अभाव होत नाही. खालील विशिष्ट परिस्थितींत तो दिसतो:
१. पचनसंस्थेचे विकार
२. दीर्घकालीन मद्यपान
३. औषधांचे दुष्परिणाम: यांत काही मूत्रप्रवाह वाढवणारी औषधे (उदा. Lasix), जठराम्ल कमी करणारी औषधे (उदा. Esomeprazole) व काही कर्करोग विरोधी औषधांचा समावेश आहे.
*****

क्रोमियम
सूक्ष्म (मायक्रोग्राम) प्रमाणात लागणारे हे खनिज आपल्याला अख्खी धान्ये, मांसाहार, ब्रोकोली आणि द्राक्षातून मिळते. स्वयंपाकात जर स्टीलच्या भांड्यांतून अन्न शिजवले तर त्यातूनही ते मिळते.

शरीरातील कार्य:
आपली रक्तपातळी स्थिर ठेवण्यात इन्सुलिन हे हॉर्मोन महत्वाची भूमिका बजावते. क्रोमियम इन्सुलिनचा पेशींतील प्रभाव वाढवते. वाढत्या वयानुसार ग्लुकोजचा चयापचय मंदावतो. तो टिकवण्याचे बाबतीत क्रोमियम उपयुक्त आहे.

समज-गैरसमज
क्रोमियमचे वरील कार्य बघता त्याने संपन्न केलेली काही खाद्ये बाजारात उपलब्ध आहेत. त्यांचा मधुमेह, लठ्ठपणा आणि उच्च कोलेस्टेरॉलने बाधित रुग्णांना फायदा होईल अशी जाहिरात केलेली आढळते. पण, अद्याप असे काहीही सिद्ध झालेले नाही.याबाबत अधिक संशोधनाची गरज आहे.
****

सेलेनियम
सूक्ष्म (मायक्रोग्राम) प्रमाणात लागणारे हे खनिज आपल्याला समुद्री अन्न, मांस, अख्खी धान्ये, दुग्धजन्य पदार्थ आणि कठीण कवचाच्या फळांतून मिळते.
शरीरातील कार्य:
ते सुमारे २ डझन प्रथिनांत असते. त्याद्वारे ते खालील कार्यांत मदत करते:
१. DNA चे उत्पादन
२. Antioxidant कार्य
३. जननेन्द्रीयांचे कार्य
४. थायरॉइड हॉर्मोन्सना मदत.

अभावाचे परिणाम: हे फारसे दिसत नाहीत. जगाच्या काही भागांत त्याच्या अभावाने हृदयस्नायूचा दुबळेपणा आणि पुरुष वंध्यत्व झाल्याची नोंद आढळते.
समज-गैरसमज
काही कर्करोग, करोनरी हृदयविकार आणि थायरॉइडच्या आजारांत ते प्रतिबंधात्मक असते का यावर उलटसुलट संशोधन निष्कर्ष आहेत. त्यामुळे सध्या कोणतेही मत देता येत नाही.
***

आयोडीन
याचे शरीरातील एकमेव कार्य म्हणजे थायरॉइड हॉर्मोन्सचा घटक असणे हे होय. यावर मी यापूर्वीच स्वतंत्र लेख लिहीला आहे (https://www.misalpav.com/node/41949).
***
कोबाल्ट
याचे शरीरातील एकमेव कार्य म्हणजे कोबालामिन(ब-१२)या जीवनसत्वाचाचा घटक असणे हे होय. यावर मी यापूर्वीच स्वतंत्र लेख लिहीला आहे (https://www.misalpav.com/node/42982).
***
तर अशी ही शरीरास उपयुक्त खनिजे. त्यांची अनेकविध कामे आपण आतापर्यंत पाहिली. पेशींतील मूलभूत कामकाज, शरीरसांगाड्याची बळकटी आणि अनेक प्रथिनांचे घटक असणे ही त्यापैकी महत्वाची. याबरोबरच उपयुक्त खनिजांचे विवेचन संपले.
***

आता दोन शब्द निरुपयोगी व घातक खनिजांबद्दल. ही खनिजे आपल्या अन्नपदार्थांतून, काही तयार पदार्थांच्या पॅकिंगमधून, प्रसाधानांतून तर अन्य काही नकळतपणे आपल्या शरीरात जातात. त्यापैकी काहींची ही यादी:

अ‍ॅल्युमिनियम, अर्सेनिक, ब्रोमिन, कॅडमियम, शिसे, पारा, चांदी आणि स्ट्रॉन्शियम.

जर ही दीर्घकाळ जास्त प्रमाणात जात राहिली तर त्याचे गंभीर दुष्परिणाम होतात. त्यांत प्रामुख्याने कर्करोग, मेंदूविकार, मूत्रपिंडविकार आणि हॉर्मोन्सचा बिघाड यांचा समावेश आहे. याबाबतचे विवेचन मी मिपावरील यापूर्वीच्या अन्य काही लेखांत केलेले आहे.
*****************************************