शताब्दी - अर्थशास्त्राच्या प्रकाशनाची

(इमेल वरून एका आलेल्या आणि त्या इमेलच्या वेधक मथळ्यामुळे सुदैवाने वाचल्या गेलेल्या एका लेखाचे हे स्वैर आणि संक्षिप्त भाषांतर.)

१८९१ साली म्हैसुरच्या महाराजाने राणि व्हिक्टोरीयाच्या सन्मानार्थ "व्हिक्टोरीया ज्युबिली इन्स्टीट्यूट" नामक एक वास्तू म्हैसुरमधे बनवली. विविध संस्कृतीतील वास्तुशास्त्रांचे मिश्रण केलेली ही इमारत वेगळ्याच घाटणीतील तयार केली गेली आहे.

या वास्तू मधे अनेक भुर्जपत्रांवरील लेखन विविध ठिकाणाहून आणून साठवले गेले होते. त्या काळात त्याला ओरीएंटल रिसर्च लायब्ररी म्हणायचे आता तीला ओरीएंटल रिसर्च इन्स्टीट्यूट म्हणतात.

१९०५ साली या ग्रंथालयात रूद्रपटणम शामशास्त्री (१८६८-१९४४) नावाचा एक ग्रंथपाल आला. वयाच्या सदतीस वर्षांपर्यंत त्याने वेद, वेदांग, संस्कृत, प्राकृत, इंग्रजी, कन्नड, जर्मन, फ्रेंच, आणि इतर अनेक भाषा तसेच भारतीय पुरातन लिपी आणि भाषा यांचे ज्ञान आत्मसात केले.

ग्रंथपाल म्हणून शामशास्त्री दरोज अनेक जिर्णावस्थेतील भूर्जपत्रे अतिशय नाजूकपणे हाताळत त्यातून नवीन काही माहीती मिळते का ते पहात असत. मात्र काही हातात लागायचे नाही. त्यांचे सहकारी आणि हाताखाली काम करणारे त्यांना हसायचे पण हा "विक्रमादीत्य आपला हट्ट सोडत नव्हता". १९०५ सालीच एका दिवशी अचानक त्यांना एक भुर्जपत्रांचा संच मिळाला जो त्यांनी वाचायला घेतला आणि त्यांना रोमांचकारी वाटले - कारण हातात आले होते पुरातन अर्थशास्त्र - फक्त इकॉनॉमिक्स या अर्थाने नाही तर संपुर्ण प्रशासकीय दृष्टीकोनाने. ज्या व्यक्तीने ते लिहीले होते तीचे नाव होते चाणक्य/कौटील्य/विष्णूगुप्त!

१९०९ साली शामशास्रींनी हे अर्थशास्त्र विविध पुरावे देऊन त्याचे पुरातनत्व सिद्ध करत प्रकाशीत केले. अनेक पाश्चात्य तसेच भारतीय संशोधकांनी त्यांचे अभिनंदन केले. त्यात रविंद्रनाथ टागोर पण होते. लगेच त्याच्या आवृत्या फ्रेंच, जर्मन तसेच इतर भाषांत निघाल्या. रातोरात प्रसिद्धी मिळालेल्या शामशास्त्रीना वॉशिंग्टन विद्यापिठाने डॉक्टरेट दिली, रॉयल एशियाटीक सोसायटीने फेलोशिप दिली, कलकत्ता विद्यापिठाने डॉक्टरेट दिली तर म्हैसुर विद्यापिठाने त्यांना इतिहासाचे प्राध्यापक म्हणून नेमले. महाराजा कृष्णराज -४ ने त्यांना अर्थशास्त्र विशारद म्हणले इत्यादी इत्यादी...इतके सर्व होऊन त्यांचा नम्र स्वभाव आणि काम करायची वृत्ती जशीच्या तशीच राहीली...

नंतरच्या काळात म्हैसुरच्या महाराजा कृष्णराजाचे जर्मनीत ओळख करून झाल्यावर एका सभेतील भाषण आटोपल्यावर एक जर्मन सद्गृहस्थ त्यांच्या जवळ आले आणि विचारले की तुम्ही तिथलेच का जिथे शामशास्त्री रहातात? महाराजांना भरून आले आणि तसे त्यांनी शामशास्त्रींजवळ नंतर बोलून व्यक्तही केले.

तर अशा एका व्यक्तीच्या प्रामाणिकपणे आणि शास्त्रशुद्ध केल्या गेलेल्या संशोधनामुळे जगाला समजून चुकले की प्रशासकीय व्यवस्थापन आणि अर्थकारण हे भारताला ग्रीक अथवा नंतरच्या अनेक ब्रिटीशांच्या राजवटींकडून समजायच्या आधीपण माहीत होते आणि ते व्यवहारात अस्तित्वात होते.

तर अशा या अर्थशास्त्राच्या प्रकाशनाचे हे शताब्दी वर्ष आहे!
------

वरील मुळ इंग्रजी लेखाचे लेखक आहेत निवृत्त प्राध्यापक नरसिंह मुर्ती प्राचीन इतिहास आणि उत्खनन विभाग प्रमुख म्हैसुर विद्यापिठ.