बाजीराव अ‍ॅट बिठूर

छान माहिती..

आवडले! अजून...अजून....:)

आवडले! अजून...अजून....:)

आवडले! अजून...अजून....:)

आवडले! अजून...अजून....:)

आवडले. अजुन लिहा.

माहिती आवडली !

अवांतर :
>>पेशवा आपल्या पदाचा असा अभिमान बाळगून होता. :
हसावे की रडावे ते कळेना ! पदाच्या अभिमानासाठी लढून शहीद झाला असता तर आज पूज्य असता

खरोखर रोचक माहिती आहे. प्रतिसाद देण्यास येत नसलो तरी वाचनमात्र असतो आणि पुढचे भाग वाचेन. तुम्ही पुढचे भाग लिहावेत अशी विनंती.

आवडले! अजून...अजून....:)

The Last Peshwa And The English Commissioners 1818 1851

अर्काईव्ह डॉ ट ऑर्गवर गावले लेखकाचा धागा लेखात उल्लेख केल्यामुळे शोधता आले आता वाचतो.

जबरदस्त लेख, माहितीचा खजिनाच जणू, मंत्रावेगळा वाचले आहे आणि आवडले पण होते. पुढील भाग लिहाच मालक.

अजून येऊ द्या..!

किती स्वार्थी अन लहरी वृत्तीचे होते !

रुक्ष इतिहासापेक्षा असे किस्से खूप मनोरंजक असतात!

लेखातील किस्से आवडले, अजूनही अशीच ऐतिहासिक माहिती येऊ द्यात.

अर्थात वाईट वाटले सगळा प्रकार वाचून.
आपल्याच प्रजेवर अन्याय करणाऱ्या आणि राजेपदाचा व्रुथा माज करणाऱ्या राजाना कधी मनात विचार आला नसेल का
की आपल्या वागण्यामुळे शत्रू निर्माण झाले तर आपल्या पुढच्या पिढ्या त्याचा त्रास काढतील.
मजा आली वाचायला.
येऊदे पुढचा भाग लवकर.

रोचक माहिती . पेशवाईतील घडामोडींवर आधारीत "तोतयाचे बंड" या नाटकाचा एक प्रयोग दुस-या बाजीरावांच्या मुली समोर सादर झाला होता अशी एक घटना ऐकीवात आहे .

रोचक किस्से

किस्से रोचक आहेत. अजून येउद्या

रोचक माहिती ! पुभाप्र.

पुढील भागाच्या प्रतिक्षेत.

पुढील भागाच्या प्रतिक्षेत

बयाबाई आपटे (१८४६-१९१७) असे त्यांचे नाव होते.

अतिशय रोचक लेख. तुमच्याकडून अजून बरेच वाचायची इच्छा आहे. दुसरा बाजीराव हा आधीच्या कर्तबगार पेशव्यांच्या लायकीचा नव्हता हे निश्चित, पण त्याच्याकडे जातीच्या आकसाने न पहाता, वस्तुनिष्ठपणे पहाण्याचा दृष्टीकोन फार आवडला.

सुखीमाणूस,

आपल्याच प्रजेवर अन्याय करणाऱ्या आणि राजेपदाचा व्रुथा माज करणाऱ्या राजाना कधी मनात विचार आला नसेल का
की आपल्या वागण्यामुळे शत्रू निर्माण झाले तर आपल्या पुढच्या पिढ्या त्याचा त्रास काढतील.

माझ्या माहितीप्रमाणे दुसऱ्या बाजीरावाने प्रजेला त्रास दिला नाही. तसेच राजेपणाचा वृथा माजही दाखवला नाही. तो जरा जास्तंच विलासी होता हे खरंय. पण त्यामुळे राज्य बुडालं हे पूर्णपणे खरं नव्हे.

त्याचा बराचसा काळ राज्यव्यवहार शिकण्यात फुकट गेला. शिवाय त्याला अमृतराव नावाचा दत्तक अग्रज ( = मोठा भाऊ) होता. तोसुद्धा पेशवेपदाच्या शर्यतीत होता. विसाव्या वर्षी अचानक कैदेतून मुक्त होऊन थेट पेशावेपदी बसायला लागल्याने प्रशिक्षण वगैरेची बोंब होती. सुरुवातीस त्याला धड लिहिता वाचताही येत नसे. त्यातूनही त्याने जिद्दीने मार्ग काढला. राजकारणाचा प्रत्येक डाव त्याला स्वानुभवाच्या खडतर मार्गाने शिकवा लागला. त्याला कोणीही विश्वासू सल्लागार नव्हते. खुद्द नाना फडणीस त्याला दाबून ठेवायला बघंत असे. नाना मेल्यावर (इ.स. १८००) त्याला थोडा मोकळा श्वास घेता येऊ लागला. पण तोवर राजकीय परिस्थिती पार हाताबाहेर गेलेली होती.

अशा परिस्थितीत त्याने इ.स. १७९४ ते १८०२ पर्यंत सातेक वर्षं राज्य केलं. पुढे अमृतराव, शिंदे, होळकर व तो स्वत: वगैरेंच्या आपसांतल्या सततच्या झगड्यांपायी पदच्युत झाला. मग कुंपणी सरकारला गाठून वसईच्या तहान्वये वेलस्लीकडून परत पेशवेपदी बसला. पण तरीही धडपड आणि राजकारण चालूच राहिलं. १८०२ नंतर दोन इंग्रज-मराठा युद्धं झाली. त्यापैकी १८१७ साली झालेल्या दुसऱ्या (आणि एकंदर तिसऱ्या) इंग्रज-मराठा युद्धात शिंदे/होळकर/भोसले इत्यादिंची मदत आलीच नाही. इंग्रज एकट्या पेशव्याला भारी पडले आणि १८१८ साली पेशवाई संपुष्टात आली.

सांगायचा मुद्दा काये की दुसरा बाजीराव केवळ विलासी नव्हता. त्याने धडपडही भरपूर केली.

आ.न.,
-गा.पै.

एवढे सगळे घडत असताना छत्रपती घराणे कुठे होते ? युद्धात त्यांच्या वंशजांचा काही सहभाग असल्याची नोंद मिळते का ? कारण राजे पेशवे नसून छत्रपती होते.
छत्रपती शाहू (पहिले ) नंतर पुढे फार उल्लेख येत नाहीत म्हणून पृच्छा .

मराठेशाहीचे किस्से वाचण्याची ज्यांना इच्छा असेल त्यांच्यासाठी;

'ऐतिहासिक गोष्टी' असे एक पुस्तक लोकहितवादी ह्यांनी लिहिले होते आणि त्याच्या अनेक आवृत्त्या निर्णयसागरने छापल्या होत्या. त्यामध्ये अनेक व्यक्ति आणि घटनांवर छोटेछोटे परिच्छेद लिहिले होते. पुस्तका माझ्या एका मित्राला फूटपाथवर मिळाले आणि त्याने ते मला दाखविले. मनोरंजक पुस्तक म्हणून मी त्याची पाने स्कॅन करून एक पीडीएफ बनविली आणि ती archive.org वर अपलोड केली. ती येथे मिळेल.

पुस्तक मिळाले तेव्हा अतिजीर्ण आणि पाने गळून पडत असण्याच्या स्थितीमध्ये होते. स्कॅनवरून हे कळेलच.

धाग्यावर येणारे प्रतिसाद सुद्धा आवडले.
का कोण जाणे शाळेत हा इतिहास आवडला नव्हता. आता मात्र आवडतोय.

अवांतराबद्दल क्षमस्व,
पण
माझ्या वैयक्तिक मते,
थोरला बाजीराव हाच वाघ...
.
बस्स थोरला बाजी हाच खरा बाजी,
उरलेंले बाजी फक्त, 'वोनियन बज्जी'.

आता जर काही मिपाकरांनी, 'वोनियन बज्जी' फॅन्सक्लब चालवायचाच असेल,
किंवा
'कसंही कराच पन आमच्या धाकल्या बबन्याला तेवढ पराक्रमी शूर म्हणाच !', चा फड रंगवायचाच असेल, किस्यांचीच बतावणी करायचीच असेल, तर करो बापुडे,
आमच्या काय पोटांत दुखत नाय ! :)
.
बाकी समोरच्याला 'ब्रिगेडी' म्हणायचा जर एखाद्याला शब्दचळ लागला असेन, तर म्हणो बिचारे.

माझ्या डोळ्यासमोर थोरलाच चांगला,
बिचारा कधी एकहाथ जाड गाद्या गिराद्यावर लोळला नाही, त्याचं "बसलेलं असतानाचे" चित्रंही काढण्याची संधी चित्रकारांना त्याने दिली नाही, असं ऐकिवात आहे.
जेव्हा बघावं तेव्हा गडी घोड्यावर स्वार, एका हातात तलवार, दुसऱ्या हातात आहार म्हणून, मोहिमेवर जाताना लागण्याऱ्या शेतातली कवळी कणसं...

बाकी आधीही आमच्या काही प्रतिक्रियेत थोरला आहेच...
======
रेफ:
https://www.misalpav.com/comment/reply/33728/772012

शिवाजीमहाराज व थोरला बाजीराव, हे जात धर्म यांच्या पलीकडे पाहणारे संघटक, सहकाऱ्यात भावंड भावना जोपासणारे नेतृत्व, आणि उत्कृस्थ योद्धे होते. ( बारकाईने पहा त्यांचा जीवाला जीव देण्यार्यात दुसर्या जात धर्माचे होते, व त्यांच्या मार्गात काटे पसरवणारे त्यांच्याच जाती/ धर्माचे होते ) अश्या रणधुरांदराच्या पराक्रमाकडे दुर्लक्ष करून, केवळ प्रणयजिवना विषयी लफडेबाजी म्हणून राळ उडवण्याचा करंटेपणा करणाऱ्यांची कीव येते.

‎========
रेफ:
‎https://www.misalpav.com/comment/reply/41764/978142
‎

‎थोरल्या बाजीरावाने धर्म/जात पलीकडे जाऊन, प्रेम व पुढे विवाह केला, काय झालं बिचाऱ्याचे ...किती हाल अपेष्टा उभय जोड्याच्या नशिबी ??? त्यामुळे एखादा रण धुरंधर पेशव्याचे मनपरिवर्तन झालेही असते (तुम्ही कल्पिता तसे) तरी आजूबाजूची सिस्टिम ने त्याचा काटा काढला असता,

कपिलमुनी,

जशी झाशीची राणी कोणाला माहितीच नाही.

पहिल्याप्रथम माझ्या इथल्या तिरकस प्रतिसादाबद्दल क्षमा मागतो. मला वाटतं की पदाच्या अभिमानासाठी हुतात्मा होण्याबद्दल थोडं स्पष्टीकरण आवश्यक आहे. हुतात्मा होणं हे काही ध्येय असू शकंत नाही. त्याने धडपड भरपूर केली, पण हाती यश आलं नाही. यासंबंधी माझा सविस्तर प्रतिसाद इथे आहे. त्याच्या अवगुणांपेक्षा त्याची बदनामी तुलनेनं जास्त झालेली आहे, असं माझं मत.

बाकी, तुमचं झाशीच्या राणीचं उदाहरण नेम चुकलेलं आहे. ती सुप्रसिद्ध असली तरी लढून हुतात्मा झालेले अनेक मराठा वीर होते ज्यांचं नावही फारसं परिचित नाही. उदाहरणादाखल बापू गोखले असाच दुसऱ्या बाजीरावाच्या पदरीचा एक योद्धा होता.

आ.न.,
-गा.पै.

निव्वळ कुतूहल म्हणून : पूर्वी राजे राजवाडे मसनदीवर कसे बसत असत? तख्तावर बसून एक पाय किंवा दोन्ही पाय खाली पायठाणावर सोडलेली चित्रे पाहिली आहेत. पण गादीवर बसताना दोन्ही गुढघे मागे मुडपून बसत की गांधीजींसारखे शेजारी शेजारी समांतर मुडपून (एका पायाच्या पोटरीवर दुसरी मांडी) ?की गुढघे मागे मुडपून टाचांवर बूड टेकून?

भारतातील ऐतिहासिक काळातील सिंहासने पुरेशी लांबरुंद छोट्या बैठकीसारखी असत आणि त्यांच्यावर खुरमांडी अथवा मांडी घालून बसणे किंवा वीरासन घालून बसणे शक्य होते आणि काही राजे-बादशहा तसे बसतहि असावेत. पण मला अधिक शक्यता पाय खाली सोडून बसण्याची वाटते कारण मी पाहिलेल्या सिंहासनांबरोबर पायासाठी स्टूलहि असते. अशी मुघल सिंहासने इराणकडून ऑटोमनांना भेट म्हणून पाठविलेली इस्तंबूलमधील टोपकापी प्रासादातील संग्रहालयामध्ये मी पाहिली आहेत. उदाहरणार्थ हे पहा:

मुघल सिंहासन

नादिरशाहने हिंदुस्थानातून लुटलेले हे सिंहासन नंतर ऑटोमनांच्या हातात पडले असे सांगितले जाते.

संस्कृत साहित्यामध्ये अनेक सामन्तांवर विजय मिळवलेल्या सम्राटांचे जेथे वर्णन येते तेथे ’त्या सामन्तांच्या मुकुटांमधील रत्नांच्या किरणांचा प्रकाश सम्राटाच्या पायावर पडला’ अशा स्वरूपाचे शब्द असतात. अशी अनेक उदाहरणे देता येतील, सध्या मला लगेच सुचणारे वर्णन विक्रमोर्वशीयाच्या तिसर्‍या अंकातील १९व्या श्लोकामध्ये आहे:

(उर्वशीची सखी चित्रलेखा उर्वशीला राजा विक्रमाच्या सहवासात सोडून जाते तेव्हा राजा आपला मित्र विदूषक माणवक ह्याला सांगतो-)
सामन्तमौलिमणिरञ्जितपादपीठ-
मेकातपत्रमवनेर्न तथा प्रभुत्वम् |
अस्या: सखे चरणयोरहमद्य कान्त-
माज्ञाकरत्वमधिगम्य यथा कृतार्थ: ॥

(अरे मित्रा, सामन्तांच्या मस्तकांवरील रत्नांनी शोभिवन्त झालेले पादपीठ ज्यामध्ये आहे असे पृथ्वीचे एकछत्री प्रभुत्व मिळवून मी तितका कृतार्थ झालो नाही जितका आज हिच्या चरणांपाशी आज्ञाकरत्व (सेवकभाव) मिळवून झालो.)

अशा वर्णनांवरून वाटते की प्राचीन राजे सिंहासनावर बसून पाय खाली सोडत असावेत, जेणेकरून त्यांच्या सामन्तांना त्यांच्या पदकमलांवर मस्तक ठेवून आपल्या मुकुटांमधील रत्नांचे किरण तेथे पसरवता येतील!

राजानेसुद्धा सिंहासनाला पाय लावू नयेत अशीहि रूढि होती म्हणून वीरासनात बसण्याचीहि पद्धत होती असे वाटते.

छान लेख.
प्रतिसादांमधूनही भरपूर माहिती मिळाली.

रोचक लेख आणि प्रतिसाद !
वस्तुनिष्ठ इतिहासापेक्षा कथारूप किस्से गोड लागतात ,खरे.

चांगला लेख... प्रॉक्सीमुळे चित्रे दिसली नाहीत. नंतर पुन्हा धागा उघडून बघेन.

@ मनो,

वाचतोय.

थोडे अवांतर होईल पण बिठूर भागात नानासाहेब पेशव्याचा उल्लेख 'नाना राव' असा असतो. बिठूरमध्ये रमेल, चौधरीपुरा, बिठूर खुर्द हा भाग मिळून एकूण ३००-३५० एकर जमिनीवर परागंदा पेशव्यांची व्यक्तिगत मालकी होती. १८५७ चा उठाव शमल्यानंतर बिठूरमधील पेशव्यांच्या सर्व मिळकती इंग्रजांनी ताब्यात घेतल्या किंवा नष्ट केल्या ते तुम्ही लेखात लिहिले आहेच. ही सर्व जमीन 'आराजी लष्कर' नावाने ओळखली जाते. पुढे १८९५ मध्ये ह्या जमिनीवर पेशवे कुटुंबीयांपैकी कोणी दूरस्थ नातेवाईकांनी दावा केला, अचानक हे नवीनच मालक प्रकटल्यामुळे इंग्रज सरकारने त्यांना ७००० रुपये मोबदला देऊन जमीन रीतसर सरकारच्या ताब्यात घेतली अशी माहिती कानपुर परगण्याच्या महसुली पत्रकात आहे.

पेशव्यांच्या ताब्यात असलेल्या जवळच्याच 'किला' भागात मात्र कोणतीही तोडफोड न करता १८५९ साली इंग्रजांनी 'हार्नेस अँड सॅन्डलरी फॅक्टरी' सुरु केली. जवळच १५ किलोमीटरवर असलेले कानपुर आधीपासून चामडे कमावण्याच्या उद्योगाबद्दल प्रसिद्ध होतेच, म्हणून बिठूरच्या किल्ल्यात इंग्रज फौजांच्या घोडदळासाठी खोगीर आणि अन्य चामडी सामान बनवण्यासाठी ही 'हार्नेस अँड सॅन्डलरी फॅक्टरी' कार्यरत होती, आजही आहे. फक्त आता त्याचे नाव बदलून OEF - ऑर्डीनन्स इक्विपमेंट फॅक्टरी असे करण्यात आले आहे.

बिठूर महर्षी वाल्मीकींच्या आश्रमासाठी आणि रामपुत्र लव-कुश यांची जन्मस्थळी म्हणूनही प्रसिद्ध आहे.

अनिंद्य

उत्तम लेख आणि माहिती. प्रतिसाद सुद्धा माहितीपूर्ण. धन्यवाद

खूपच रोचक किस्से आहेत. फोटोही मस्तच. एक-दोन फोटो दिसत नाहीयेत.

या लेखासाठी धन्यवाद. प्रतिसादांमधूनही छान माहिती मिळाली.

बयाबाई/ कुसुमाबाई यांच्याबद्दल इथे काही माहिती आहे. पण इथल्या प्रतिसादांपेक्षा थोडी वेगळी आहे. त्यात लिहिले आहे की त्या बाजीराव पेशव्यांचा दत्तक मुलगा बाळासाहेब यांच्या कन्या होत्या. आणखी एक परिच्छेद तिथून साभार :
"कुसुमाबाई यांचें लग्न नानासाहेबानीं लाविलें. त्यानां लष्करचे रावसाहेब आपटे यानां दिलें होतें. त्यांचें सासरचें नांव सरस्वतीबाई असून त्यानां बंडाची सर्व हकीकत आठवत असे. कानपूरच्या बिबिखाना कत्तलीशी नानासाहेबांचा मुळीच संबंध नव्हता असें त्यानीं सांगितलें आहे. बंडाची स्थिरस्थावर झाल्यावर कुसुमाबाईनां त्यांच्या श्वशुरानें ग्वाल्हेरीस नेलें. त्यांचे पति वारल्यावर त्या काशीवास करून असत. त्यानां इंदूर व ग्वाल्हेर या संस्थानांकडून कांहीं तैनात असे; इंग्रज सरकार मात्र कांहीहि देत नसे. बाई निस्पृह, धैर्यशाली व अभिजात होत्या. त्या स. १९१७ च्या आगष्टांत वारल्या. आतां पेशवे घराण्याचा औरस वंश मुळींच राहिला नाहीं."

पेशवे घराण्याचा औरस वंश मुळींच राहिला नाहीं

पेशवे घराण्याचा औरस वंश नक्कीच आहे मस्तानी पुत्र समशेरबहादूर कडून

कपिलमुनी,

एवढे सगळे घडत असताना छत्रपती घराणे कुठे होते ? युद्धात त्यांच्या वंशजांचा काही सहभाग असल्याची नोंद मिळते का ? कारण राजे पेशवे नसून छत्रपती होते.
छत्रपती शाहू (पहिले ) नंतर पुढे फार उल्लेख येत नाहीत म्हणून पृच्छा .

उत्तम प्रश्न. याच्या अनुषंगाने बरंच (अवांतर) लिहायचं आहे.

दुसऱ्या बाजीरावाच्या वेळेस जे छत्रपती होते ते पहिल्या शाहूंचे थेट वंशज नव्हते. शंभूपुत्र अर्थात पहिले शाहू महाराज निपुत्रिक वारले (इ.स. १७४९). औरंग्याच्या कैदेपायी त्यांना सैनिकी व/व राजनैतिक शिक्षण मिळालं नव्हतं. औरंग्या गचकल्यावर अकस्मात छत्रपती झाले. शिवाय ताराबाईंच्या रुपात प्रतिस्पर्धी होतेच. ताराबाईंनी कुठून तरी पकडून आणून उभा केलेल्या एका पुरुषास दुसरा राजाराम म्हणून मृत्युपूर्वी काही वर्षं अगोदर शाहूंनी दत्तक घेतलं.

शाहू सैनिकी दृष्ट्या निर्बळ व निपुत्रिक वारल्याने त्याचे पुढील वंशज केवळ नामधारी राहिले. दुसरे राजाराम महाराज १७७७ साली वारले. त्यावेळेस पेशवाईत सवाई माधवरावाचा जन्मून दोनतीन वर्षंच झाली होती. भाऊबंदकी ऐन भरांत होती. सवाई माधवरावाच्या नवे बारभाई (किंवा नाना फडणीस) राज्यकारभार हाकीत होते. साधारण त्याच वयाचे दुसरे बाजीराव धारच्या कैदेत होते. अशा प्रसंगी दुसरे शाहू १७७७ साली वयाच्या चौदापंधराव्या वर्षी छत्रपती झाले. तेसुद्धा नामधारीच होते. सैनिकी व राजनैतिक शिक्षणाची त्यांचीही तीच रड होती.

पुढे १७९४ च्या आसपास सवाई माधवराव आत्महत्येपायी मृत्यू पावले आणि दुसरे बाजीराव अकस्मात पेशवे झाले. सैनिकी व राजनैतिक शिक्षणाची बोंब होतीच. १८०२ चा इंग्रजांशी केलेला तह याच दुसऱ्या शाहूंच्या कारकिर्दीत घडला. पुढे १८०८ साली दुसरे शाहू वारले आणि प्रतापसिंह पित्याप्रमाणे चौदापंधराव्या वर्षी छत्रपती झाले. शिक्षण तसं यथातथाच होतं. हाताशी शिबंदी होती ती फक्त सातारच्या रक्षणापुरतीच होती. तिचा आक्रमणासाठी काडीमात्र उपयोग नव्हता.

१८०३ च्या तहानंतर सुमारे पंधराएक वर्षे दुसऱ्या बाजीरावाने इंग्रजांना हूल द्यायचा प्रयत्न केला. पण कुठलीच मसलत जमली नाही. १८०८ नंतर प्रतापसिंह छत्रपती झाले खरे, पण जाणत्या वयांत येईस्तोवर १८१३/१४ साल उजाडले. तोवर इंग्रज बरेच सबळ झाले होते. बाकी मराठा सरदारांचे कडून सहाय्य मिळंत नसल्याने छत्रपतींनीही इंग्रजांशी स्वतंत्रपणे बोलणी चालवली होती. पुढे १८१८ साली दुसऱ्या बाजीरावांनी इंग्रजांशी तह केल्यावर प्रतापसिंहांनी इंग्रजांचं मांडलिकत्व पत्करलं.

या सर्व घडामोडींमध्ये सर्वोच्च नेत्याच्या शिक्षणाची वानवा दिसून येते. शिवाजीमहाराजांच्या बाबतीतही असाच प्रसंग ओढवला होता. वडील दूर बंगळुरात आणि हे गाढवाचा नांगर फिरलेल्या पुण्यांस. कशाचा कशास पत्ता नाही. शहाजीमहाराजांनी आपली विश्वासू माणसं फक्त पुण्यांस पाठवली होती. अशा परिस्थितीत जिजाबाई व दादाजी कोंडदेवांनी बालशिवबाच्या शिक्षणाची जबाबदारी घेतली.

राजशिक्षणाची आबाळ झाल्याने राज्यं कशी खिळखिळी होतात ते उत्तर पेशवाईच्या उदाहरणांतून स्पष्ट दिसतं. सांगायचा मुद्दा काये की दादाजी कोंडदेवांना हलकं लेखणाऱ्या दंभाजी ब्रिगेडला शिवाजीमहाराजांच्या शिक्षणाप्रती काडीमात्र आदर नाही. त्यांच्या दंभापासनं सावधान.

आ.न.,
-गा.पै.

सातार्‍याच्या छत्रपतींचा उत्तर इतिहास असा आहे:

२० फेब्रुअरी १८१८च्या अष्ट्याच्या लढाईत मराठा पक्षाचा पूर्ण पराभव झाला, सेनापति बापू गोखले लढाईत पडले आणि प्रारंभी मराठा बाजूला असलेले तत्कालीन छत्रपति प्रतापसिंह, त्यांच्या मातोश्री आणि त्यांचे कुटुंबीय इंग्रजांच्या स्वाधीन झाले. तदनंतर इंग्रजांनी फार लोकक्षोभ होऊ नये म्हणून ज्या अनेक योजना केल्या त्यांपैकी एक म्हणजे छत्रपतींना सातार्‍यात परत स्थानापन्न करून वारणेच्या उत्तरेकडील भाग कृष्णा-भीमासंगमापावेतोचा हा स्वराज्य म्हणून त्यांच्या स्वाधीन केला. त्याच वेळी त्यांच्यावर देखरेख ठेवण्यासाठी म्हणून कॅ.ग्रँटला रेसिडेंट म्हणून सातार्‍यात नेमले,

अशा रीतीने सातारचे १८१८ नंतरचे तथाकथित राज्य हे केवळ इंग्रजी मेहेरबानीने निर्माण झालेले संस्थान होते. त्याचा शिवाजीने स्वपराक्रमाने स्थापन केलेल्या राज्याशी काडीमात्र संबंध नव्हता. तेहि राज्य इंग्रजांना सोयीस्कर वाटले तोपर्यंत चालले. प्रतापसिंहास तो गैरसोयीचा वाटल्यामुळे इंग्रजांनी ४ सप्टेंबर १८३९ ह्या दिवशी पदच्युत करून बनारसला पेन्शनीवर पाठवले आणि त्याचे धाकटे भाऊ आप्पासाहेब ह्यास छत्रपतिपदावर बसविले. ते निपुत्रिक होते. त्यांव्या १८४८ मधील मृत्यूनंतर त्यांनी घेतलेला दत्तक नामंजूर करून इंग्रजांनी अखेर सातारचे संस्थान आणि शिवाजीच्या स्वनिर्मित राज्याचा अखेरचा दुवा १६ मे १८४९च्या जाहीरनाम्याने अखेरचा नष्ट केला आणि सातारा ब्रिटिश इंडियाचा भाग बनला. ईंग्रजांनी त्यांच्या सोयीसाठी निर्मिलेले हे राज्य त्यांना वाटले तोवर टिकले आणि नंतर त्यांच्याच इच्छेने विलयास गेले.