मोहीम - २ फलक

नमस्कार मंडळी,
मागच्या भागात आपण पॅम्प्लेटस इन्सर्शन ह्या जाहीरात मोहीमेचा एक भाग पाह्यला. जाहीरातीसाठी वापरला जाणारा आद्य प्रकार म्हणजे नाम फलक. ह्या फलकांचे विविध प्रकार आपण ह्या भागात जाणून घेऊ. विषयाची व्याप्ती बरीच असलेने सुरुवातीपासूनचे फलक ते विद्युत आकाश फलक (हो, अशा फलकांना परवानगी देणार्‍या विभागाचे अधिकृत नाव हेच आहे) असे प्रकार क्रमश: पाहुयात. ह्यासंदर्भात काही सूचना, दुरुस्ती असल्यास स्वागत आहे. माझ्या अल्पज्ञानाने अन अनुभवाने जेवढी माहीती आहे ती मी लिहायचा प्रयत्न करत आहे.
................................
माणसाने व्यवसायास सुरुवात केली की जाहीरातीची सुरुवात झालीच. सुरुवातीची जाहीरात म्हणजे जो व्यवसाय करतो त्याची एक खूण म्हणून दर्शनीभागात व्यवसायाशी संबधीत वस्तू टांगणे. सुतार, चांभार, लोहार अशा आदिम व्यवसायांची जाहीरात अशीच व्हायची.

आजही त्याच पध्दतीस अनुसरणारा व्यवसाय म्हणजे पंक्चरवाले. टांगलेले अथवा ढिगाने ठेवलेले टायर पाहताच कडेला कोणी मल्लू एखाद्या ट्युबला टबबाथ घालत बसलेला असणारच.

तर ह्याअनुसार एखादी डिश, काटाचमचा, बाटली, बूट, घोड्याचा नाल अशा खुणा व्यवसायाला ओळख देऊ लागल्या.

दरवाज्यावर लावलेली पाटी फक्त समोरुन दिसते, बाजूने येणार्‍याला दिसण्यासाठी भिंतीला काटकोनात अशा वस्तू टांगल्या जात. फलकांचे हे खापर खापर पणजोबा आजच्या एलईडी न लेसर साईन्सच्या जमान्यातही आपले स्थान राखून आहेत. चला तर ह्या फलकांना कसे बनवले जाई, सध्या बनवले जाते ह्याचा आढावा घेऊ.
आद्य फलक : लाकडी फळकुटांवर कोरुन अथवा रंगाने लिहून टांगले जाई.

ह्यात सुधारणा झाली ती धातूच्या फ्रेम्स आणि पत्रा वापरुन फलक तयार करण्याची.

पत्र्यावर तैलरंगाने लिहिलेले फलक बरेच वर्ष चालत आणि बर्‍याच पिढ्या प्रचलित होते. अगदी २००० सालापर्यंत डिजिटल बॅनर सर्वत्र होईपर्यंत ऑईलपेंटने बोर्डस रंगवणारे पेंटर्स गल्लोगल्ली असत.

पेंटरलोक हे जास्त शिक्षित नसले तरी अक्षरे रेखायची एक विशिष्ट शैली आत्मसात केलेले असत. फलकावरची अक्षरे शक्यतो ठसठशीत फॉन्टस मध्ये असत. असे बरेचसे फॉन्टस डेकोरेटिव्ह पध्दतीने रंगवले जात, त्या अक्षरांना बीव्हेल एंबॉससारखा थ्रीडी इफेक्ट रंगाद्वारे दिला जाई, अक्षरांची सावली रंगाने दाखवून हा इफेक्ट अधिक उठावदार होई. अशा रंगकर्त्याचे शि़क्षण एखाद्या गुरुमार्फतच होई, हातात सफाई येईपर्यंत अक्षरे घोटणे, मधले सोपे रंगकाम करणे अशा इयत्ता पास करत शेवटी चित्रांचा भाग रिअलिस्टिक पध्दतीने जमायला लागला की शिष्य स्वतःचा रंगाचा डबा आणि ब्रश घेऊन स्वतःचे नाव झोकदार सहीत टाकायला मोकळा होई.

अक्षर आरेखनाच्या पध्दतीतही घराणी असत. पट्टीचा पेंटर बोर्डावरचे 'र' अथवा 'स' अक्षर पाहून पेंटर सांगलीचा कि कोल्हापूरचा हे ओळखू शके. चित्रात चांगला हात असलेले पेंटर्स शक्यतो अक्षरआरेखनात एवढे यशस्वी होत नाहीत अन त्याच्या उलट असते. चित्रे काढणार्‍या पेंटर्सना चित्रपटाचे जाहिरात होर्डिंग अन नाटक सिनेमाच्या पार्श्वभूमीचे पडदे हा एक उत्पन्नाचा हमखास मार्ग ९०-९५ सालापर्यंत होता. डिजिटल बोर्डांच्या सुळसुळाटाने हि जमात मात्र डायनासोरसप्रमाणे अदृष्य झाली.
धातूच्या पत्र्यावर टिकाऊ फलकाचा अजून एक मार्ग म्हणजे पोर्सलीनचे बोर्ड्स. पांढरा रंग सोबत हिरवा, लाल अथवा निळा रंम्ग लावलेले पोर्सलीनचे चमकदार फलक कित्येक वर्षे टिकत. ब्रिटिशांच्या काळातले नीलफलक किंवा पारशी बेकर्‍यांचे फलक कित्येकांना आठवत असतील. जुन्या कंपन्या, पेट्रोल पंपांचे फलक पोर्सलीन एनॅमलचे असत. अलिकडच्या काळात व्हिनाईल फलक येईपर्यंत निदान पोस्टाचे अन बँकाचे तरी फलक पोर्सलीन एनॅमलचे असत.

धातूची अथवा लाकडी अक्षरे बसवून केलेले फलक हे अत्यंत कारागीरीचे काम असे. ह्या फलकांचे आयुष्यही बरेच असे. धातूच्या अक्षरांना पॉलीश केले अन लाकडी अक्षरांना वेळोवेळी रंगकाम केले तर ५०-५० वर्षे हे फलक टिकत.

आता ह्या सर्व पध्दतींचा उपयोग व्यवसायांच्या फलकासोबत खांबावरचे फलक, दिशादर्शक फलक, नामफलक, वाहनांवरचे फलक आदि फलकांसाठी थोड्याफार फरकांने केला जाई. डिजिटल फ्लेक्सचे युग येईपर्यंत असेच फलक दिसत. अ‍ॅक्रेलिक लेटर्स अन निऑन साईन्स चा वापर डिजिटल येण्याआधीपासून होता पण विद्युतफलकांचा भाग आपण सोयीसाठी दुसर्‍या डिजिटल फलकांच्या भागात घेऊ.
धन्यवाद.
(ह्या सर्व पध्दती मी ह्या व्यवसायात येण्याच्या आधीच्या असलेने सर्व चित्रे जालावरुन साभार. ;) आगामी भागात काही स्वतः केलेले जाहीरात फलक देण्याचा प्रयत्न करीन.)