एक होती मुंबई.. ("Mumbai Fables")

मॅक्सिमम सिटी वाचलंय. आवडलं होतं. थोडा साऊथ बाॅम्बे दृष्टिकोन जाणवतो. चमुंच्या म्हणण्यानुसार मुंबई फेबल्समध्ये असा आकस (उदाहरणार्थ उत्तर भारतीय लोकांचा शिवसेनेच्या राजकारणाबद्दल असलेला) दिसत नाही त्यामुळे ते वाचण्यासाठी उत्सुक. चमु, एक पुस्तक परीक्षण स्तंभच चालू करा आता.

तस बघायला गेलं तर कोणतच शहर कोणत्याच भाषिकांच म्हणता येणार नाही. तुमचा तर्क तुम्ही कोलकता, चेन्नई वा बंगळूरुला लावणार काय?

' फक्त ' मराठी माणसाची हा गैरसमज पसरवलेला आहे जो आपल्या देशाच्या राज्यघटनेशी विसंगत आहे आणि सगळ्या भगव्या पक्षांनी तो पसरवलेला नाही तर शिवसेनेने पसरवलाय तोही अगदी स्थापनेपासून. बाकी भगवे पक्ष म्हणजे भाजपसुद्धा म्हणत असाल तर त्यांनी असं कधीच म्हटलं नव्हतं. काँग्रेसनेही नव्हतं. शिवसेनेनेही ही भूमिका सोयीस्कर रीतीने वापरलेली आहे कारण मुंबई हातात ठेवण्यासाठी हा भावनिक मुद्दा सेनेला महत्वाचा वाटत आलेला आहे. सचिन तेंडुलकरच्या एका उद्गारांवरुन बाळासाहेबांनी किती विरोध केला होता ते आठवत असेलच. बाकी शिवसेनेला मुंबईबद्दल काही वाटतं यावर आता शिवसैनिकांचाही विश्वास राहिलेला नाही, सामान्य नागरिकांचं सोडूनच द्या.

हेच म्हणणार होतो.

जुने चिमुकले मुंबई बेट म्हणजे इन मीन चारसहा चौ.मै.पेक्षासुद्धा छोटे समुद्रात घुसलेले जमिनीचे टोक. या टोकावर कोण बांधकाम करणार? पण या मुंबई बेटापासून २५ कि.मी.च्या त्रिज्येत अनेक जुने स्तूप, गुहा, विहार, मंदिरे आहेत. मुंबैचा हा इतिहास आता मुंबई विद्यापीठाच्या कलाशाखेच्या प्रथमवर्षास अभ्यासाला आहे असे ऐकले होते. कान्हेरी तर तेराचौदाव्या शतकापर्यंत नांदते होते. मुंबईला इतिहास नाही हे म्हणणे म्हणजे पुण्यातली एखादी वस्ती पकडून, उदा. डेक्कन, आणि तिला काहीही इतिहास नाही असे म्हणण्यासारखे आहे. सुरतेच्या हल्ल्यानंतर वखारी हलवण्याचा ब्रिटिशांचा विचार बळावला. तोपर्यंत मुंबई बेट ब्रिटिशांच्या ताब्यात आले होते. युरोपीय लोक चांगले दर्यावर्दी. त्यांनी मुंबईची बंदरासाठीची उपयुक्तता ओळखली. आणि बंदर म्हणून मुंबईचे महत्त्व वाढत गेले. पूर्वेचा व्यापारही वाढला. प्लेगचे उंदीर शांघाय वगैरे पूर्वेच्या बंदरांतून जहाजाद्वारे मुंबईत आले म्हणतात. बाँबे इम्प्रूव्मेन्ट ट्रस्टसंबंधी बरीच माहिती विकीवर आहे. आधुनिक शहर ही संकल्पना तोवरच्या जगातही नवीनच होती. यांत्रिक क्रांतीमुळे युरोपमध्येसुद्धा सोळाव्या सतराव्या शतकापासून शहरीकरणाची सुरुवात झाली. त्या आधी युरोपचा चेहराही खेडवळच होता. आणि आधुनिक युगात भारत हा जगाला पंधराव्या शतकात ज्ञात झाला असला तरी त्या आधीही तो होताच. इथे संस्कृती होती, अर्किटेक्चर होते. मधल्या काळात याविषयीचे ज्ञान युरोपियनांच्या स्मृतीतून गेले असले तरी संपूर्ण कोंकणप्रांताचे पश्चिमेशी संबंध होते.

महिकावती म्हणजे आजचं माहिम आणि महिकावतीच्या राजाची हत्ती बांधायची पागा जिथे होती ती जागा म्हणजे मत्तंगालय म्हणजे माटुंगा असा एक तर्क ऐकलेला आहे. खरा आहे का?

माई अराजकीय धाग्यांवर फारशा येत नाहीत. तुमच्या धाग्यावर आल्या हे महद्भाग्य!!! ओ माई कधी कधी आमच्या धाग्यांवर पण पायधूळ झाडत जावा.

अरे वा, माई!! नाना कसे आहेत?

मलाही हे पुस्तक न वाचताही ते काही अजेंडा ठेवून लिहिले असावे असे वाटू लागलेय.

तेच ते..

निवडणूक चिन्ह घेऊन निवडणुका लढवणारे, 'आमची सत्ता आली तर काय करू'ची आश्वासनं देणारे जाहिरनामे प्रसिद्ध करूणारे, कित्येक स्थानिक स्वराज्य संस्थांमधे असलेली प्रत्यक्ष सत्ता, निवडून आलेले कायदेशीर प्रतिनिधी इत्यादी असूनही तुम्ही शिवसेनेला चळवळ म्हणताय हे म्हणजे 'आमचा बाब्या गुंड न्हाय, तो गरिबांचं रक्षण करतो, अन्याव दूर करतो' म्हणण्यासारखे आहे.

एकतर तुम्हाला चळवळ आणि राजकिय पक्ष यांच्यातला फरक माहित नाही किंवा तुम्ही स्वतः दिशाभूल करत आहात.

धागालेखक वा वाचकांनी हा प्रतिसाद अवांतर समजू नये. मुंबईच्या राजकिय इतिहासात शिवसेनेचं चांगलं म्हणा वाईट म्हणा पण विशेष उल्लेखनिय स्थान आहेच. स्वातंत्र्योत्तर मुंबईच्या घडण्या-बिघडण्यात शिवसेनेचा सिंहाचा वाटा आहेच.

'बाळासाहेबांचं पुण्य' हा शब्द वापरून आपण आपला कल-रुची-श्रद्धा स्पष्ट करून आपल्या प्रतिसादांमधलं शिवसैनिकपण अधोरेखित केलं त्याबद्दल धन्यवाद! आपले प्रतिसाद बायस्ड आहेत हे उघड आहे. बाळासाहेबांबद्दल काही विशेष मत नाही पण स्वतःच्या सोयीनुसार व लहरीपणानुसार भुमिका बदलण्यात पटाईत असलेल्या व्यक्तीला लाखो लोक दैवत मानतात यात मला खरे आश्चर्य वाटत राहिले आहे.

संयुक्त महाराष्ट्र निर्माण झाला तरी त्यात मराठी माणसाला नगण्य स्थान होतं.
संयुक्त महाराष्ट्र म्हणजे फक्त मुंबई अशी जी मांडणी बाळासाहेबांतर्फे किंवा शिवसेनेतर्फे सतत केली गेली आणि जात आहे ती स्पष्ट धूळफेक आहे. महाराष्ट्रात मराठी माणसाला नगण्य स्थान होतं हे सिद्ध करणारे पुरावे, पुस्तकं, घटना काहींचे संदर्भ मिळतील का?

त्यामुळे बाळासाहेबांनी मार्मिक सुरू करून त्यातून या असंतोषाला वाचा फोडली.
मार्मिक हे मुंबईपुरतं मर्यादित होतं. ते मुंबईतल्या तथाकथित नागवलेल्या गेलेल्या मराठी माणसांच्या तथाकथित असंतोषाला वाचा फोडनारं होतं. मुंबईत गुजराती कारखानदार, व्यापारी आणि पांढरेपेशे-इतर कामगार म्हणून अधिक संख्येने येणारे दक्षिण भारतीय हे 'आपल्याच मुंबईत आपल्याच मराठी लोकांचे धंदे-नोकर्‍या हिसकावून घेत आहेत' अशी न्यूनगंडांची भावना तयार करण्यात ठाकरे पुढे होते. अधिक काम करा, योग्य शिक्षण घ्या, हुशार व्हा, मोठी स्वप्नं बघा असे शाश्वत व विकासाचे विचार देण्याऐवजी 'ते तुमच्यावर अन्याय करत आहेत' अशी तद्दन राजकिय थाटाची मांडणी असायची. त्यात ही जी मांडणी केली जात होती ती नक्की पुर्ण महाराष्ट्रातल्या मराठी माणसांची होती?

शिवसेनेच्या अधिकृत संस्थळावरील हा उतारा:
"`मार्मिक’मधून मुंबईतील आस्थापनांतील नोकरवर्गाच्या याद्या छापून येत होत्या त्या परप्रांतीयांच्या होत्या. मराठी माणसास स्थान नव्हते. लायकी असून त्यांना नोकऱ्या मिळत नव्हत्या. मुंबईतील सरकारी-निमसरकारी व प्रायव्हेट कंपन्यांमध्ये दाक्षिणात्यांचा भरणा जास्त होता. मराठी माणूस शोधून सापडत नव्हता. `मार्मिक’मधील आपल्या लिखाणाने बाळासाहेबांनी मराठी माणसाचे स्फुल्लिंग चेतवले."

पुढे त्याचं रुपांतर शिवसेनेत झालं. तेव्हा निवडणुका लढवणं हे प्राधान्य नव्हतं.
शिवसेनेच्या जन्मात काँग्रेसने पितृपण केलंय हे कितीवेळा शिवसैनिक नाकारतील? मुंबैतून भांडवलदारांना जाचक ठरणारा कम्युनिजम शिवसेनेचा हुशारीने वापर करत काँग्रेसने निपटून काढला हे जगजाहिर आहे.

शिवसेनेच्या अधिकृत संस्थळावरील हा उतारा:
"१९६७ साली लोकसभा निवडणुकीत राजकीय डावपेचांचे पहिले शड्डू ठोकून झाल्यानंतर ठाणे पालिका निवडणुकीत शिवसेना वाजत-गाजत उतरली. या पहिल्या-वहिल्या ढाल-तलवार युध्दाचा निकाल होता १७ जागा! ४० पैकी १७ जागा जिंकून शिवसेनेने पुढच्या झंझावाताची चुणूक आनंदलेल्या मराठी मनाला आणि मराठीद्वेष्ट्यांना दिली!"

१९६६ला स्थापन झालेली 'चळवळ' १९७१ मध्ये लोकसभेच्या निवडणुकांत भाग घेऊन पाच खासदार निवडून आणते तरी 'तेव्हा स्थापनेच्या वेळेस निवडणुका लढवणं हे प्राधान्य नव्हतं' हे म्हणणे तार्किक दृष्ट्या योग्य असलं तरी ते खरं आहे असं नाही.

आजही निवडणुका लढवणं हे सामान्य शिवसैनिकाचं प्राधान्य नाही. शिवसेनेला नेहमी सामान्य शिवसैनिकाचाच आधार राहिला आहे. तेव्हाही आणि आताही.
मग सामान्य शिवसैनिकाचं काय प्राधान्य आहे? काल ज्यांची डोकी फोडली, सत्तेसाठी आज त्यांच्याच मांडीला मांडी लावून बसत आहेत. वरून शहाजोगपणे निवडणुका लढवणं हा साशिसै चं प्राधान्य नाही म्हणतात. त्यांचं प्राधान्य उधोजींच्या हातातलं बाहुलं बनून राहणे असेल. किंवा गल्लोगल्ली गुंडगिरी करत फिरणे, वचक बसवणे. वडापावची दुकाने थाटणे, बाळासाहेब-नंतर-उधोजी यांच्या सतत बदलणार्‍या, अनुत्पादक भूमिकांचे झेंडे वर डोके नसलेल्या खांद्यावरून वाहणे. शिवसेनेला अशाच सामान्य शिवसैनिकाचा आधार राहीला आहे कारण हेच की सामान्य, स्वतःची अक्कल चालवू शकत नसलेले, कसल्या तरी न्यूनगंडांच्या दबावाखाली असतात, आपल्या सर्व समस्यांचं कारण कधी गुजराती, कधी मद्रासी, कधी मुसलमान, कधी दलित, कधी भय्ये आहेत असं वाटून घेतात. मुख्य नेत्यांच्या सोयीनुसार बदलणार्‍या भुमिकांना अजिबात विरोध करत नाहीत. असेच सैनिक आधार असतात अशा पक्षांचे व त्यांच्या हुकुमशाही नेत्यांचे. बहुसंख्य शिवसैनिक आणि मनसैनिकांची इच्छा होती-आहे परत एकत्र व्हायची. दोन भावांच्या इगोवर घोडं अडलंय. हीच किंमत सामान्य कार्यकर्त्यांची दोन्ही सेनेत.

शिवसेनेत कितीही मोठा सत्ताधारी असला तरी तो सेनेचं काहीही वाकडं करू शकत नाही. ही सेनेची ताकद आहे. तिचं नीट नियमन करायला हवं.
वरील वाक्य अतिशय हास्यास्पद वाटली, माफ करा. जिथे एकच माणुस लहरीपणाने आदेश सोडतो, त्यावर इतर मान डोलावतात अशा हुकूमशाही पक्षाच्या एकहाती ताकदीचं काय कौतुक? परत सेनेचं वाकडं म्हणजे नक्की कोणाचं आणि कशाचं वाकडं? सामान्य शिवसैनिकाच्या पदरात काय पडलंय आजवर? मुंबईत कित्येक वर्षे सत्ता असून काय दिवे लावलेत हे सर्व जगाला माहित आहे. घराणेशाहीचा आयुष्यभर कायम विरोध करणार्‍यांची जीभ 'आपल्या पोरांना सांभाळून घ्या' असं निर्लज्ज आवाहन करतांना अजिबात चाचरत नाही. पक्षात एकच सत्ताकेंद्र आहे आणि ते अतिशय चूक असूनही त्याचाच सेनेला अभिमान आहे हे ही चमत्कारिक आहे. सतत भाजपाशी तुलना करू पाहणार्‍या पक्षाने एक पक्ष म्हणून भाजपाची रचना तरी समजून घ्यावी. राज व राणे यांनी शिवसेनेची कशी हवा टाइट केलेली त्यादिवसांत, ते प्रत्यक्ष मातोश्रीत जाऊन पाहिले आहे. तसेच 'मोठा सत्ताधारी' आणि 'सामान्य शिवसैनिक' या शब्दांतून व्यक्त होणारी मानसिकताही बरेच काही सांगून जाते.

बंगालमध्ये ३३ वर्षांची जवळपास अनिर्बंध सत्ता संपुष्टात आल्यावर मार्क्सवादी कम्युनिस्टांची काय हालत झालीये, ते गेले चारपाच वर्षं दिसतंय. १९९९ साली शिवसेनेच्या हातातून सत्ता निसटल्यावर तिची अशीच हालत झाली होती का? भुजबळ, राणे अशी दिग्गज मंडळी सोडून गेली तरी शिवसेना उभी कशाच्या जोरावर?

बंगालमध्ये ३३ वर्षे अनिर्बंध सत्ता हेच मा.क. यांचे प्रचंड यश आहे. शिवसेनेला ते एकट्याच्या स्वबळावर महाराष्ट्रात एकदाही मिळवता आले नाही हेही लक्षात घेतले पाहिजेच. जेव्हा सत्ता निसटल्याची भावना व्यक्त होते तेव्हा ती मिळवण्याची लालसा होतीच असेही दिसून येते. काँग्रेसचेही २०१४ मध्ये पानिपत झाले, तीही संपली का? रीपब्लिकन पार्टीचे तर कधीच सरकार आले नाही मग तेही संपले का? मायावतीचे सरकार गेले तर तीही संपली का? लालूचे सरकार गेले तो ही संपला? हे सगळे कशाच्या जोरावर अजूनही उभे आहेत?

आवडतीचं कारलं आहे म्हणून उसाची बरोबरी करावी?

गा.पै., म्हणून मी म्हटले की राजकिय पक्ष, चळवळ याबद्दल अधिक अभ्यास करावा. शिवसेना ही मुंबईत खंडणी-गोळा-करु-सुपारी-घेऊ-पिच्चर-हिटकरू# संघटना आहे. इतर महाराष्ट्रात गुंडगिरी करणारा पक्ष आहे. शिवसेनेच्या स्थापनेपासूनचा इतिहास चाळला तर ग्लोबलायझेशनच्या युगात चुकीच्या वेळी मराठी अस्मितेच्या पोकळ डरकाळ्या फोडून मराठी माणसाचं अतोनात नुकसान करणारा, त्याला धार्मिक, जातीय, तोडफोडीच्या अनुत्पादक कामांत गुंतवणारा पक्ष म्हणून स्वतःची ओळख आहे. शिवसेनेने किती मराठी माणसांना कारखाने-उद्योगधंदे उभे करण्यास मदत करून किती मराठी लोकांस रोजगार उपलब्ध करून दिला ह्यावर संशोधन करा हवेतर. झुणका-भाकर, शिव-वडा-पाव सारखे मराठी माणसाची जणू तीच लायकी आहे असे अप्रत्यक्ष सूचित करणारे कार्यक्रम कसे फायदेशीर होते तेही सांगा पुढ्च्या प्रतिसादात. शिवसेनेच्या स्थापनेची जी कारणे होती तीच कारणे, समस्या आज पन्नास वर्षांनीही दोन्ही 'चुलतभाऊ' (खर्‍या-मराठीपणास-न-चुकता वेगवेगळे होऊन)जनतेसमोर मांडत असतील तर शिवसेनेने साशिसै साठी नक्की काय केले हे ऐकायला आवडेल.

सामान्य शिवसैनिकांना दिसणारी शिवसेना व प्रत्यक्ष वेगळ्या हेतूने नियमन केल्या जाणारी शिवसेना ह्या दोन टोकाच्या परिस्थिती आहेत. सा.शि.सै. अजूनही शिवशाहीच्या रोमांटीक स्वप्नात गुंग आहेत.

हे अर्थात आमचे व्यक्तिगत विचार आहेत. तुम्हाला तुमच्या पक्षाचं ग्लोरिफिकेशन करायचा पूर्ण हक्क आहे, तोही आम्हाला मान्य आहे. मराठी माणसाचं भले झाले, होत आहेच. ते तो कोण्याही मराठी-मराठी करणार्‍या पक्षाशिवाय स्वतःच करत आहे. त्यात शिवसेनेचा दुर्दैवाने खारीचाही वाटा नाही.

TJ (स्वतंत्र भारतात केवळ मराठी आहे म्हणून कधीच अन्याय न झालेली एक मराठी व्यक्ती)

#संदर्भः गर्लफ्रेंड नावाचा तद्दन भिक्कार चित्रपट व त्यानिमित्त झालेले शिवसेनेचे आंदोलन, दोन्ही प्रत्यक्ष पाहिले आहे. शिवसेनेने चित्रपटाची व्यवस्थित प्रसिद्धी करून भरपूर गल्ला मिळवून दिला. एरवी एवढा 'संस्कृती-विध्वंसक' पिच्चर आलाय हे त्या थेटरच्या डोअरकीपरलाही कळले नसते.