विकासाची भारतीय संकल्पना..२

आधीच्या भागाची लिंक पण दिलीत तर उत्तम..

रोजच्या वापरातली उदाहरणे देत लिहिलेला लेख आवडला. पुढील लेखाच्या प्रतीक्षेत!

आत्म्याचे सुख हे कमी कष्टात अधिक मात्रेत सुख ( सुखाचे फल ) देणारे आहे.
एक प्रश्न पडतो. कमी कष्टात असेल तर राजा विश्वामित्राचा ब्रह्मर्षि विश्वामित्र बनताना त्याला एवढे कष्ट का पडले ?

वाचत आहे पु भा प्र.

रोचक.
फक्त 'भारतीय' म्हणताना एक गोष्ट आहे की एक (किंवा त्याहून जास्त) भारतीय विचारप्रणाली हा विचार (किंवा हे विचार) सांगते. पण विचार प्रत्यक्षात आणण्याचा वकूब फार कमी माणसांत नेहमीच राहिलेला आहे. भारतीय 'विचार' आणि भारतीय 'व्यवहार' यात अन्य समाजांप्रमाणे नेहमीच अंतर राहिले आहे. अर्थात त्यामुळे विचारांचे मूल्य कमी होत नाही हे आहेच.

सुख हे मनाची जाणीव आहे. आत्म्याचे सुख ही सर्वोच्च व अत्यन्त सूश्क्म जाणीव असल्याने मन निर्वीकार आणि निर्वीकल्प करण्यासाठी मानसीक कष्ट हे त्याच प्रमाणात घ्यावे लागतात.....
अर्थात प्रत्येकाच्या मनोबला प्रमाणे...

'मूल्ये' ही समाज, काल, सुबत्ता यांच्याप्रमाने बदलत आली आहेत. आजच्या समाजासाठी कालची मूल्ये स्वीकारार्ह असतीलच असे नाही.
आत्मिक सुखात काय मोडते याविषयी वाचायला आवडेल.

लेख आवडला. पण पाश्चात्यान्नी शोध लावलेल्या विजेवर चालणार्‍या पाश्चात्यानी शोधलेल्या क्याम्पुटरसमोर बसून पाश्चात्यान्नी शोधलेल्या शर्ट प्यान्टीत अंग घालून हा लेख वाचणं म्हणजे माझा तो शिंचा अंतरात्मा तळमळला.

हाच लेख भूर्जपत्रावर लिहून गवताने शाकारलेल्या झोपडीत शेणाने सारवलेल्या जमिनीवर लाल मुटका नेसून बसून वाचावं म्हटलं तर किती लोक तयार होतील?

पण लेख मात्र छान आहे.

पूर्तेच्छा व सर्वेच्छांचे गुणोत्तर ही सुखाची व्याख्या तितकीशी 'पूर्ण' नाही. कारण -
१. माणसाच्या इच्छा इतक्या जास्त असतात कि असा खरोखरीचा भागाकार काढला तर प्रत्येक माणूस 'वैफल्यग्रस्त आहे' असे निघेल.
२. माणूस सुज्ञ आणि प्राजंळ असेल तर माझ्या सुखविषयक इच्छा करण्याची माझी क्षमता सिमित आहे हे मान्य करेल.
३. सुख हे जाणिव असे पर्यंत असते, स्मृती असेपर्यंत नाही. म्हणजे २% जास्त बोनस मिळाल्याचे पत्र मिळाल्यानंतरचे ४० एकक सुख हे तत्काल लहान भावाला गुडघ्याला लागले असा फोन आला तर ० एकक होते.
४. सर्व इच्छांची सुखप्रदानाची क्षमता समान नसते. आपल्या सूत्रात न्यूमरेटर मधे जोडला जाणारा 'घर बांधून झाल्याचा' इच्छेचा १ आणि लघवीला जागा मिळाल्याचा १ यांचे मूल्य समान आहे. इच्छांची संख्याच नव्हे तर तीव्रता, महत्त्व इ महत्त्वाचे आहे.
५. हे सूत्र कमी सुखी कि जास्त हे सांगते पण सुखी कि दुखी हे सांगत नाही. म्हणजे हे उत्तर माझ्या केसमधे ०.३४ आणि गोम्याच्या केसमधे ०.५६ असेल तरी गोम्या साला दु:खीच असू शकतो आणि मी सुखी असू शकतो. स्वतःला सुखी म्हणायची थ्रेशोल्ड कूठून चालू करायची ही व्यक्तिसापेक्ष बाब पण सुखाच्या व्याख्येत महत्त्वाची आहे.
चारपैकी दोन इच्छा पूर्ण झालेले लोक समान सुखी नसतात.
६. निरीच्छ माणसाच्या सुखाची व्याख्या करता येत नाही.
७. इतर

बाय द वे, एकात्म म्हणजे काय? त्याचे कितीही संधी आणि समास केले तरी सुख शब्दाशेजारी हा शब्द विशेषण म्हणून मला नीट समजून घेता येत नाहीय.

अरुणश्री, प्रतिसाद देण्यापूर्वी तुमचे दोन्ही लेख वाचले.

बिफोर वी गो, एक गोष्ट नक्की, तुमच्याकडे लाईन ऑफ थिंकींग आणि मांडणी दोन्ही आहे. तरीही तुमच्या साडेतीन वर्षाच्या सदस्यावधीत या संकेतस्थळावर आपला हा पहिला संवाद आहे याचं नवल वाटतं.

तुमच्या `पुरोगामीत्वाचा शोध' वर मला काहीही म्हणायच नाही (तो वेगळा विषय आहे).

पहिल्या लेखात (स्वत्वाचा शोध) तुम्ही या तात्पर्याला आला आहात :

....स्वत्वाचा शोध घेणारांना क्षितिजाचा शोध घेणारांत, पढतमूर्खांत, गिनले असते.

थोडक्यात, तुमच्या विचारांचा बेस हा आहे:

परंतु या लेखात भौतिक विश्वाची शास्त्रे वापरून स्वत्वाच्या असण्यावरच प्रश्नचिन्ह उभे केले आहे

यू आर डिनाइंग योरसेल्फ!

याचा परिपाक म्हणून वरच्या प्रतिसादात मांडलेला प्रश्न तुम्हाला सतत पडत राहणार :

बाय द वे, एकात्म म्हणजे काय?

आणि तुम्ही नेहमी हेच विचारत राहणार :

त्याचे कितीही संधी आणि समास केले तरी सुख शब्दाशेजारी हा शब्द विशेषण म्हणून मला नीट समजून घेता येत नाहीय.

कारण स्व एकसंध आहे त्याच्या संधी आणि समास होत नाहीत.

पहिल्या लेखात तुम्ही जे म्हटलंय : "अवकाश नावाची काही गोष्ट आहे की काहीच नसण्याच्या संकल्पनेलाच अवकाश म्हणतात?"

हा खरा प्रश्न आहे! आणि जोपर्यंत अवकाश किंवा स्पेसचा तुम्हाला बोध होत नाही तोपर्यंत एकत्त्वाचा बोध होणार नाही कारण अवकाश हेच एकत्त्व आहे.

विटेकरांनी आमंत्रण दिल्यानं इथे आलो अन्यथा मूळ लेखावर चर्चा करण्यात मला स्वारस्य नाही.

या प्रतिसादाच्या शीर्षकात नमूद केलेलं तुमचं वाक्य अर्धसत्य आहे. सुख जाणीव असेपर्यंत असतं असं नाही. तरजाणीवेचं स्थिरत्व हे सुख आहे.

मनाची किमया अशी आहे की जाणीवेत घडणारी घटना आपल्याला सुख किंवा दु:ख देते असा आपला समज त्यानं करुन दिलाय. आणि ते खरं दु:खाचं कारण आहे. वास्तविकता अशी आहे की आपण स्वतःच सुख आहोत.

फक्त एकत्व साधायचंय, स्वतःची स्वतःशी एकरूपता जाणायची आहे. हा `एकसंध स्व गवसणं' (ज्याला सत्य म्हटलंय) ते सुख आहे.

त्यामुळे जोपर्यंत माणूस जाणीवेत किंवा स्मृतीत सुख शोधतोय (नॉस्टालजिया हे जाणीवेत निर्माण झालेलं स्मृतीसुख आहे).. तोपर्यंत त्याला ते गवसणार नाही. किंवा गवसलं तरी ते निसटून जाईल कारण प्रत्येक घटना कालबद्ध आहे; मग ती स्मृती असो की प्रत्यक्ष घटना.

आणि ज्या क्षणी त्याला स्वत:च्या एकत्त्वाचा बोध होईल तेंव्हा आपण स्वयेच सुख आहोत हे लक्षात येईल.

@ विटेकरजी
१. सुखाची संपूर्ण शास्त्रीय व्याख्या अजून बनायची आहे. सध्याला सुख ठरवायची प्रत्येकाची तर्‍हा वेगळी आहे.
२. सुज्ञता, प्राजंळता आणि सुख यांचा संबंध आहे असे मी म्हटले नाही. पूर्ण आणि अपूर्ण इच्छांची संख्या मोजताना प्रांजळ माणूस 'आपले सौख्य कशाकशात आहे' हे नीटसे माहित नसल्याची कबूली देऊ शकतो असे म्हणायचे होते.
३. अन्य मतांशी सहमती.
४. अवांतर - 'आजची भारतीयांची स्थिती' म्हणून आपण जे मुद्दे मांडले आहेत त्यांच्याशी शतशः सहमत आहे. परंतु नंतर आपण स्वतः, मन, बुद्धी, आत्मा अशा चार वेगवेगळ्या बाबींचे सुख वर्णिले आहे. आता मला शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक, आत्मिक अशा वेगवेगळ्या सौख्योर्जा जाणवत नाहीत. सबब शुद्ध मानसिक सुख केवळ मनाला कसे होते, बुद्धिला कसे होत नाही त्याची उदाहरणे द्यावीत. अशा स्पष्टीकरणाच्या अभावी आत्मा या गोष्टीवर विश्वास ठेवायचा कि नाही याबद्दल मत नसलेला माणूस हा लेख विशेष गांभीर्याने वाचणार नाही.
५. शब्दार्थाबद्दल धन्यवाद

@संजयजी -
१. मी सहसा केवळ वाचन करतो. क्वचित लिहितो. आपले लेखन मी वाचत आलो आहे. सहसा मला ते आवडते.
२.

सुख जाणीव असेपर्यंत असतं असं नाही. तरजाणीवेचं स्थिरत्व हे सुख आहे.

मला काय म्हणायचं होतं हे अधिक उचित शब्दांत लिहिलं आहे.
३. स्वत्वाच्या असण्यावरच प्रश्नचिन्ह उभे केले आहे असे लिहिले आहे. विचाराअंती असे निघाले आहे. कर्मणी प्रयोग करून वाक्य वाचावे. जे विचाराअंती सिद्ध झाले तर ते नाकारणार कसे? मला काय स्वतंत्र नसण्याची हौस आहे का?
४. एकात्म सुख म्हणजे 'एका आत्म्याचे सुख', 'आत्म्याचे एक सुख', 'एक आत्मा असलेले सुख' असे अर्थ मी लावत होतो. सर्वसमावेशक सुख हा सोपा अर्थ चांगला आहे.
५. एकत्व माझ्यामते गणिती संकल्पना आहे. त्याचे दोन अस्पेक्ट आहेत. १. ही क्रिया एक होण्याची आहे कि एकसमान होण्याची आहे कि संख्यने एक असण्याची/बनण्याची क्रिया २. काय काय असे 'एक' होणार आहे.

क्षणी त्याला स्वत:च्या एकत्त्वाचा बोध होईल तेंव्हा आपण स्वयेच सुख आहोत हे लक्षात येईल.

असे आपण म्हटले आहे तेव्हा कोणती क्रिया होणार आहे नि कोणाकोणात होणार आहे हे कळले नाही. सबब वाक्य पहिल्या झटक्यात कितीही श्रद्धेने वाचले तरी पटत नाही.

"विवेक विरुद्ध लवचिकता .. असा हा विषय नाही. तर विवेकाने लवचिकता असा आहे. समांतर उदाहरण द्यायचे तर स्वातंत्र्य आणि स्वैराचार. विवेकाने स्वातंत्र्य उपभोगले नाही तर तो स्वैराचार ठरतो. हक्क आणि कर्तव्ये हातात हात घालून येतात. यापैकी फक्त हक्कच घेईन म्हणाल तर ते आपोआप संपून जातीलच.दिलेल्या सवलतीचा अतिरेक कराल तर सवलत लुप्त होईलच."
वर काही सवाल-जबाब झडले आहेत, त्या संदर्भात : 'विवेकहीन लवचिकतेमुळे आपले नुकसान झाले आणि आम्ही फक्त हक्कच लक्षात ठेवले, कर्तव्य विसरलो; आणि हे सर्व पाश्चिमात्यांच्या प्रभावामुळे/अंधानुकरणामुळे झाले' असा काहीसा अर्थ मला लागला, तो चूकही असेल पण कर्तव्यविस्मृती हा पाश्चिमात्यांचा स्वभाव नाही. उलट ते लोक सेक्यूलर कर्तव्यांविषयी अतिशय तत्पर असतात. नागरिकांच्या जबाबदार्‍या, उत्कृष्ट वर्कमनशिप या बाबतीत दक्ष असतात.

५. एकत्व माझ्यामते गणिती संकल्पना आहे. त्याचे दोन अस्पेक्ट आहेत. १. ही क्रिया एक होण्याची आहे कि एकसमान होण्याची आहे कि संख्यने एक असण्याची/बनण्याची क्रिया २. काय काय असे 'एक' होणार आहे.

नाही. एकत्त्व हा अनुभव आहे.

नाऊ ट्राय टू अंडरस्टँड धिस :

`सुख ही जाणीवेची स्थिर अवस्था आहे' हा फंडा आहे. त्यामुळे घटना काहीही असो, ज्या क्षणी जाणीव स्थिर होईल त्या क्षणी व्यक्ती सुखी होईल (खरं तर स्वस्थ होईल). याचा अर्थ सुख घटना किंवा स्मृतीवर अवलंबून नाही.

आता मानवी मनाची किमया अशीये की ते जाणीवेचं स्थिर होणं; प्रसंग, घटना किंवा प्रक्रियेशी जोडतं त्यामुळे आपल्याला वाटतं सुख जाणीवेत आहे.

साधी गोष्ट घ्या. प्रणय हे भूतलावरचं सर्वोच्च शारीरिक सुख आहे. तुम्ही जर कधी प्रणयाचा अत्यंत स्वस्थपणे (म्हणजे उद्याचा दिवस शून्य करुन) उपभोग घेतला तर तुम्हाला असा अनुभव येईल की द प्रोसेस जस्ट कनेक्ट्स द पार्टनर्स टू देमसेल्व्ज! थोडक्यात, प्रणयी युगुलाची (दिवसभराच्या व्यापात) सैरभर झालेली जाणीव स्वतःप्रत येते. हे जाणीवेचं स्वतःप्रत येणं सुख आहे. त्याला जाणीव स्थिर होणं म्हटलंय. यू आर कनेक्टेड टू योरसेल्फ. (ऑर रियली बोथ पार्टनर्स आर कनेक्टेड टू देअरसेल्व्ज). बुद्ध या अवस्थेला शून्यावस्था म्हणतो!

कारण काय? तर वेन वन इज कनेक्टेड टू वन सेल्फ, देअर इज नो सेल्फ!... देअर इज ओन्ली स्पेस. एक स्वास्थ्य, संपूर्ण शांतता असते. त्याला व्यक्तीत्वाचा किंवा अहंकाराचा लय होणं म्हटलंय. बरेच लोक दुसर्‍याला अहंकारी ठरवायच्या नांवाखाली काहीही खपवतात कारण त्यांना स्वतःलाच काही कळलेलं नसतं.

तर ही स्पेस, हे निराकार अवकाश, जे आपलं मूळ रुप आहे ते एकत्त्व आहे. आणि तो स्वतःचा अनुभव होणं सत्य गवसणं आहे.

पण मन सांगतं सुख प्रणयात आहे!

पुढे तर आणखी मजा आहे. मन सुखाची प्रतवारी करतं. प्रणायाच सुख (क्षूद्र), देवभक्तीचं सुख (श्रेष्ठ), नातेसंबंधातली सुखं (आवश्यक), संपत्तीलाभाचं सुख (जगायला अनिवार्य), पर्यटनाचं सुख (नेहमी शक्य नाही पण अधूनमधून हवंच)... आणि कायकाय प्रकार आहेत याची तुम्हाला कल्पना आहेच.

अशाप्रकारे माणूस अनुभवजन्य सुखाच्या मागे लागतो आणि ते कालबद्ध असल्यानं (वरुन काहीही दाखवो) आतून नेहमी अस्वस्थ राहातो .

पण ज्या क्षणी व्यक्तीला स्वत:च्या एकत्त्वाचा बोध होतो तेंव्हा आपण स्वयेच सुख आहोत हे लक्षात येतं. हा सार्‍या अध्यात्माचा मथितार्थ आहे.