आस्तिक-नास्तिक, श्रद्धा-अंधश्रद्धा, इ इ इ मानवी संकल्पनांवर होणारे वादविवाद

आपल्यापैकी कुणीही 'शहानिशा केलेली नाही. ना तुम्ही ना मी. आणि यानावालाजीही असे म्हणत नाहीत की ते शहानिशा करण्यासाठी गेले होते.


मी तेच म्हणतोय. यनावालांसारखे विचारवंत नास्तिक आणि आमच्यासारखे विचारशक्ती कुंठीत झालेले असे दोघेही जीवनातील ९९.९९% गोष्टींची शहानिशा न करता त्या खर्‍याच आहेत यावर श्रद्धा/विश्वास ठेवतात. त्यांच्यात आणि आमच्यात फरक नाही.

पेक्षा पोलीस ठाण्यात नोंदी उपलब्ध असतात त्यामुळे त्या सत्याला वजन प्राप्त झाले. त्यामुळे यानावालाजी म्हणतात त्याप्रमाणे त्यांनी ते सत्य मानले. आणि शेवटी विश्वास कुठेतरी ठेवावा लागतो असे आपलेही म्हणणे आहे. मग म.टा. वर विश्वास ठेवून बातमी लिहिली तर यामध्ये आक्षेप असण्याचे फारसे कारण दिसत नाही. त्यांचा म.टा. वर विश्वास आहे. कुणी इंडिअन एक्स्प्रेस / लोकसत्ता यावर विश्वास ठेवील कुणी आउट लुक / इंडिया टूडे वर विश्वास ठेवेल कुणी ऑर्गनायझर / पांचजन्य यावर विश्वास ठेवेल...


मुळात ही घटना सत्य आहे का नाही हे यनावालांनी तपासले आहे काय? ते तपासले असेल तरच "सत्याला वजन प्राप्त झाले" या शब्दांना अर्थ प्राप्त होतो. या घटनेच्या पोलिस ठाण्यातील नोंदी त्यांनी स्वतः ठाण्यात जाऊन तपासल्या आहेत का? समजा तिथे नोंदी असल्या तरी त्या नोंदी खर्‍या आहेत याची त्यांना १००% खात्री आहे का? जर ते मटातील बातमी खरी आहे यावर कोणतीही शहानिशा न करता डोळे झाकून विश्वास ठेवू शकतात तर संत परमेश्वरी स्वरूपाच्या अनुभवाचे ग्रंथातून वर्णन करतात त्यावर विश्वास ठेवण्याला का आक्षेप असावा? म्हणजे जे मटातील बातमीवर शहानिशा न करता डोळे झाकून विश्वास ठेवतात त्यांची विचारशक्ती जागृत आणि जे संतांच्या ग्रंथातील सांगण्यावर डोळे झाकून विश्वास ठेवतात त्यांची विचारशक्ती कुंठीत झालेली अशी विभागणी आहे का? जसा कुणी इंडिअन एक्स्प्रेस / लोकसत्ता यावर विश्वास ठेवील कुणी आउट लुक / इंडिया टूडे वर विश्वास ठेवेल कुणी ऑर्गनायझर / पांचजन्य यावर विश्वास ठेवेल . . . तसाच कोणी भक्तिमार्गी संत ज्ञानेश्वरांवर विश्वास ठेवेल तर कोणी योगमार्गी परमहंस योगानंदांवर विश्वास ठेवेल तर कोणी ज्ञानमार्गी जे. कृष्णमूर्ती यांच्यावर विश्वास ठेवेल.

या बातमीतील मंदार वैद्य नामक व्यक्ती मध्यमवयीन व्यावसायिक आहे. नावावरून ब्राह्मण वाटतात. म्हणजेच सुशिक्षित असणार....
मी, म, टा, ची नमूद बातमी अंतरजालावर वाचली तसेच आपण सुचविल्यानुसार यानावालाजींचा लेख पुन्हा वाचला... त्यात कुठेही ब्राह्मण असा उल्लेख नाही. कदाचित हा जाती उल्लेख यानावालाजींच्या लेखात आहे असा सत्यापलाप आपणाकडून होत आहे का? किंवा आपण स्वत:च ही जाणीवपूर्वक माहिती दिली असे म्हटल्यास त्याचा लेखाशी काही संबंध आहे का?

मी कोणताही सत्यापलाप केलेला नाही. मंदार वैद्य हे ब्राह्मण आहेत किंवा यनावालांनी तसे लिहिले आहे असे मी म्हटलेले नाही. ते नावावरून ब्राह्मण वाटतात असे मी लिहिले आहे. लेखाशी नसला तरी या तथाकथित घटनेशी याचा निश्चित संबंध आहे. ब्राह्मण मंडळी बहुतांशी सुशिक्षित असतात व ते देवऋषी, मांत्रिक, तांत्रिक इ. च्या क्वचितच नादाला लागतात. निदान माझ्या पाहण्यात असा ब्राह्मण नाही. त्यामुळे हे मंदार वैद्य पैशाचा पाऊस पाडण्याचा दावा करणार्‍या मांत्रिकाच्या नादी लागतील यावर विश्वास ठेवणे अवघड आहे. हे समजा या माणसाच्या नादाने फसले नसते तर कमी पैशात सोन्याची बिस्किटे देतो किंवा कमी किंमतीत डॉलर्स देतो किंवा नायजेरियन फ्रॉड अशा प्रकारच्या माणसांच्या नादाला लागून निश्चितच फसले असते कारण त्यांच्या फसवणुकीमागे आध्यात्मिक श्रद्धा नसून फक्त कमी पैशात किंवा कोणत्यातरी अतार्किक मार्गाने धन मिळविणे हा स्वार्थ आहे. अशा माणसाच्या फसवणुकीची कहाणी सांगून त्यानिमित्ताने श्रद्धावंतांना झोडपून काढणे या गोष्टीला आक्षेप आहे.

पण बुद्धिवादी यनावालांनी मात्र या बातमीवर डोळे झाकून विश्वास ठेवला कारण तसा विश्वास ठेवणे त्यांना सोयीचे होते.
होय. पण यानावालाजीनी कुठेही असे म्हटले नाही की त्यांची म.टा. वर श्रद्धा आहे. किंवा तुम्ही देखील म्हणत नाहीत. तो विश्वासच आहे. शिवाय एखाद्या अधिक कुतूहल असणाऱ्या व्यक्तीला याचा पडताळा घ्यावयाचा झाल्यास पोलीस ठाणे किंवा श्री. मंदार यांची भेट घेऊन खात्री करता येईल.

श्रद्धा आणि विश्वास हे दोन्ही एकच आहेत. त्यासाठी उगाच शब्दच्छल करण्यात अर्थ नाही. मटात बातमी आली म्हणजे ती खरीच असली पाहिजे ही मनोवृत्ती आणि निस्वार्थी संत परमेश्वरी अनुभवाविषयी जे सांगतात ते खरेच असले पाहिजे, या दोन्हीतील पहिला प्रकार म्हणजे विश्वास आणि दुसरा म्हणजे श्रद्धा अशी विभागणी असते का? दोन्ही गोष्टींना श्रद्धा किंवा विश्वास असे काहीही म्हणता येईल कारण दोन्ही गोष्टी स्वतः पडताळून न पाहता त्या खर्‍या आहेत असे मानले आहे.

आपण ज्यांना आपले आईवडील मानतो ते केवळ विश्वासावरच का तेच...
हेच मला म्हणायचे आहे... श्रद्धा शब्दाऐवजी विश्वास शब्द आपण जो वापरात आहात तो मला योग्य वाटला. कारण श्रद्धा या अमूर्त कल्पना /संकल्पना यांच्याशी संबंधित आहेत तर विश्वास या मूर्त कल्पना आणि जिवंत माणसांशी संबंधित आहेत.

श्रद्धा किंवा विश्वास हे दोन्ही समानार्थी शब्द आहेत. दोन्ही शब्द मूर्त आणि अमूर्त अशा दोन्ही कल्पना/संकल्पनेशी संबंधित आहेत.

शिवाय आईवडील हे विश्वासानेच मानावे! एखाद्या अनाथ व्यक्तीला भावी जीवनात कळाले की त्याचे हे जैविक आई-वडील नाहीत तर काहीजण शोध घेतील तर काहीजण आहे त्याच पालकांना आईवडील मानतील. आपण ज्या महाकाव्यांना प्रमाण मानतो त्याची उदाहरणे घेऊ... महाभारतातील चित्रवीर्य-विचित्रवीर्य या नियोगातील संतती आहेत. खुद्द कर्ण हा जन्मदात्री-दाताकडे वाढला नाही. कर्णाने कुणाला आई-वडील मानले! भगवान श्रीकृष्णांचे पालन तर माता यशोदाने केले. जिथे चित्रवीर्य-विचित्रवीर्य पासून ते भगवान श्रीकृष्ण यांनी आपल्या पालकांना (ज्यांनी पालन केले ते पालक...)अव्हेरले नाही तेंव्हा आपल्यासारख्या पामरांची काय कथा!
जैविक आई-वडील यांचा शोध घेणे हे महत्त्वाचे मला वाटत नाही त्यापेक्षा ज्याने आपला प्रतिपाळ केला ते पालक महत्त्वाचे. असा काही शोध घेणे बऱ्यापैकी क्षुल्लक आहे, असे माझे मत आहे. आता 'नकोशी' म्हणून नवजात स्त्री बालकाला टाकून दिलेल्या मुलींनी मोठे झाल्यावर काय करावयाचे!

जर एखादे दांपत्य हेच आपले आईवडील आहेत हे शास्रीयदृष्ट्या सिद्ध न करता सुद्धा आपण तसे मानतो तर परमेश्वराचे अस्तित्व मानणे म्हणजे विचारशक्ती कुंठीत झाली असे कसे म्हणता येईल? दोन्हीकडे विश्वास/श्रद्धा आहे.

तरीसुद्धा आपण त्या अहवालावर विश्वास ठेवतो ही अंधश्रद्धा नाही का?

विश्वास ठेवून जाणीवपूर्वक किंवा अजाणते फसविल्या गेल्यास फारतर विश्वासघात झाला असे म्हणता येईल. अंधश्रद्धा झाली असे म्हणता येणार नाही.

श्रद्धा म्हणजेच विश्वास व विश्वास म्हणजेच श्रद्धा.

खरेतर संतांनी व्यक्ती आणि ईश्वर यामध्ये कुणीही मध्यस्थ मानू नका असेही सांगूनही अनेकजण धार्मिक विधी करण्यासाठी एखाद्या पुरोहिताला बोलावतात ना! संतांकडून प्रत्येकजण आपल्याला योग्य वाटले ते ते घेतोय.


संतांनी नवविधा भक्ती सांगितली आहे. कर्मकांड हा त्यातलाच एक मार्ग आहे. योगमार्ग, भक्तीमार्ग, श्रवणभक्ती, ज्ञानमार्ग, कर्ममार्ग, वैदिक कर्मकांड अशा कोणत्याही प्रकारे ईश्वरापर्यंत जाता येते.

अगदी खरे! म्हणूनच विश्वास असो की श्रद्धा यांची पडताळणी, चिकित्सा आवश्यकही बनते! श्री. आॅरोबिंदो देखील एकदा म्हणाले की "मी नास्तिक नाही किंवा श्रद्धाळू नाही. श्रद्धा असे काही नसते. याचे कारण मी ईश्वराला मानतो असे नसून ईश्वराला जाणतो. आणि जिथे जाणणे आहे तिथे ज्ञानप्राप्ती आहे. जिथे ज्ञानप्राप्ती आहे तिथे श्रद्धा असत नाही." त्यामुळे मला असे वाटते की श्री. आॅरोबिंदो यांनी देखील श्रद्धेची चिकित्सा करून ज्ञानप्राप्ती करून घेतली असणार.


निश्चितच. श्रद्धावान माणूस संतांच्या सांगण्यावर डोळे झाकून विश्वास ठेवून त्या मार्गाने परमेश्वरी स्वरूपाचा अनुभव मिळविण्याचा प्रयत्न करतो. कदाचित एखाद्याला अनेक वर्षांच्या शोधानंतर वाटेल की परमेश्वर असे काही अस्तित्वातच नाही. परंतु त्याचा हा निष्कर्ष स्वतः शोध घेण्याचा प्रयत्न करून त्यामध्ये आलेल्या अनुभवांवर आधारील असेल. परंतु परमेश्वर असे काही अस्तित्वातच नाही असे स्वतःला नास्तिक समजणारे अगदी ठामपणे मानतात आणि तेसुद्धा शोध न घेता किंवा चिकित्सा न करता. चिकित्सा करून अपयश आल्यावर परमेश्वर असे काही नाही असे श्रद्धावानाने म्हटले तर ते योग्य ठरेल. परंतु स्वतः कोणत्याही प्रकारची चिकित्सा न करता किंवा शोध न घेता असे काही अस्तित्वातच नाही यावर ठाम अंधविश्वास ठेवणे व जे शोध घेत आहेत किंवा चिकित्सा करीत आहेत त्यांना झोडपून काढणे हे मूर्खपणाचे लक्षण आहे.

सामान्य जनांपर्यंत न गेलेला पण कमीतकमी महत्जनांपर्यंत गेलेला या विषयावरचा एक लेख

इकॉनॉमीक टाइम्स
https://economictimes.indiatimes.com/news/economy/finance/frbm-panel-rec...
द हिंदू
http://www.thehindu.com/business/N.K.-Singh-panel-submits-report-on-FRBM...
बिझनेस स्टॅंर्डड
http://www.business-standard.com/article/economy-policy/frbm-panel-sets-...
आर्थिक कार्यविभाग, भारत सरकारची वेबसाईट
http://dea.gov.in/sites/default/files/Volume%201%20FRBM%20Review%20Commi...

शिवाय मिपावर एकाद्या अभ्यासू व्यक्तीने लिहावे असे मलाही वाटते.

प्रश्न २० लाख कोटी रुपये विरुद्ध २८ लाख रुपये असा आहे.

ज्यांना २० लाख कोटीवर काम करावयाचे त्यांना करू द्या पण याचा अर्थ २८ लाखाच्या केसवर काम करू नये असे होत नाही. एखाद व्यक्तीने जर मा. आमटे परिवारातील सदस्यांना विचारले की तुम्ही इतके "मर्यादित" काम का करताय त्यापेक्षा २० लाख कोटी किंवा पाकव्याप्त काश्मीरवर काम का नको. आपल्याला काय वाटत. काय उत्तर असेल! "मर्यादा" ही एखाद्या सबंध कामाला आपण कोणत्या दृष्टीकोनातून पाहतो त्या दृष्टीकोनाची असू शकते. माझ्या दृष्टीने २० लाख कोटीचा संदर्भही तितकाच महत्त्वाचा जितका २८ लक्ष या बातमीचा!

हा आधुनिकतावाद्यांनी केलेला शुद्ध अपप्रचार आहे. अगोदर ९९% मध्यमवर्ग होता. सर्वाना शेती, घर वा व्यवसाय वा नोकरी या सर्व वा काँबिनेशन यांची हमी होती. आधुनिकतेने यातून श्रीमंत व गरीब निर्माण केले. जे अजूनही श्रीमंत वा व्हायचे उरले आहेत त्यांना मिडलक्लास हे नाव दिले.

सरंजामी व्यवस्था इतकी उत्तम होती तर शिवाजी महाराजांनी स्वराज्याची आस का धरली? त्याव्यवस्थेत अतिशय अन्याय घडत होता म्हणूनच ना!
जातीव्यवस्थेचा अभ्यास करतांना आपण वरील उधृत केलेले मत म्हणजे "सर्वाना शेती, घर वा व्यवसाय वा नोकरी या सर्व वा काँबिनेशन यांची हमी होती. " हे मत जातीव्यवस्थेच्या समर्थनार्थ वारंवार वाचनात आले आहे पण मनुष्य जीवन इतके मर्यादित आहे का?.. मनुष्याला घर, अर्थार्जन आवश्यक आहेच पण माणूस म्हणून विकसित होण्याच्या संधीही आवश्यक आहेत. सरंजामी व्यवस्था ही मालक आणि गुलाम यांची व्यवस्था होय! लोकशाही मानवी व्यवस्थेतील दोषरहित नसली तरीही आत्तापर्यंतच्या व्यवस्थेमधील उत्तम व्यवस्था आहे. इथे किमान सामान्य माणसाला मत व्यक्त करण्याचा अधिकारही आहे आणि मनुष्य जीवन सकस करण्याच्या संधीही! सरंजामी व्यवस्थेचे समर्थन हे गुलामगिरीचे समर्थन होय.

आनन्दा जी, देवधर्मावर श्रद्धा असलेल्या लोकांबद्दल अनेक व्यक्तींनी बोलले आहे अगदी ज्ञानदेव आणि तुकोबा पासून म. फुले, राजा राम मोहन रॉय, विवेकानंद, ऑरोबिंदू, गांधीजी, डॉ. आंबेडकर, आगरकर यांच्यापर्यंत... आता फरक हा आहे की वरील सर्व महनीय व्यक्तींनी श्रद्धा आणि कर्मकांड यावर आघात करून नवीन पद्धती, नवा दृष्टीकोन दिला... तो धर्माशी निगडीत होता...(कदाचित काही विचार पुढच्या काळात अधिक सकस किंवा विपरीत होईल...) ...आणि हे करतांनाही कुणीही त्यांचे विचार सुखासुखी स्वीकारले असे झाले नाही. आज सतीप्रथा भयंकर वाटते पण तत्कालीन परिस्थितीत सर्व धार्मिक धुरिणांनी राजा राम मोहन रॉय यांचे जीवन अत्यंत त्रासदायक करून ठेवले होते... त्यांनीही एकप्रकारे सर्वच आस्तीकांवर भाष्य केले आहे. पण आज तेच राजा राम मोहन रॉय विद्वान आणि सुधारक मानल्या जातात.

मी महाराष्ट्रातील तीन उदाहरणे देतो...
आगरकर - यांनी प्रामुख्याने धर्मसुधारणांवर भर दिला.
महात्मा फुले - धर्मसुधारणा करण्यास अपेक्षित प्रतिसाद न मिळाल्यामुळे यांनी सत्यशोधक धर्माची स्थापना केली.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर - धर्मसुधारणा करण्यास अपेक्षित प्रतिसाद न मिळाल्यामुळे धर्मांतर केले.
वरील तीनही महनीय व्यक्तींनी आपापल्यापरीने धर्माला धर्म/धम्म पर्याय दिला.

जर एखाद्या व्यक्तीला कदाचित या सर्व पर्यायांपैकी नवीन नास्तिकतेचा पर्याय, एक नवीन दृष्टीकोन द्यावा वाटला यात वावगे वाटत नाही. त्यांची मांडणीपद्धत बिनचूक असावी अपेक्षा आहे पण प्रत्येक वेळेस ही मांडणी आपल्या अपेक्षेने व्हावी असे नाही... आणि मला वाटते बऱ्याच वेळेस मांडणी विवादास्पद नसेल तरीही आक्षेप असू शकतो ना!

अंधश्रद्धा जीवनाच्या सर्व क्षेत्रात असताना ....काही सिलेक्टिव्ह

एका जागी धर्म सर्वव्यापी आहे असे म्हटले आहे. यामताशी मी सहमत आहे. पण त्यामुळे कुठल्याही विषयाच्या श्रद्धा/अंधश्रद्धा यांना हाताळतांना पुन्हा देव-धर्माशी संबंध येणारच. मग असे केले तर कुठल्याही क्षेत्रात काहीही चुकीचे घडले तर मग मत प्रदर्शन होणारच नाहीत. कदाचित तुमचेही नाही, माझेही नाही, डॉ. म्हात्रेजीचे वा यनावालाजी यांचेही होणार नाही.

दुसरा मुद्दा असा की व्यक्तीला जीवनकाळाच्या, भूभागाच्या अशा अनेक मर्यादा आहेत. कोणी कुठल्या विषयवार काम करावे किंवा कुठल्या भूभागात काम करावे हा प्रत्येक व्यक्तीचा वैयक्तिक प्रश्न आहे. त्यामुळे जर यानावालाजी हे जर त्यांना योग्य वाटणाऱ्या विषयावर आणि भूभागावर काम करीत असतील तर तो त्यांचा निर्णय आहे. अभय बंग, राणी बंग या जोडप्याला किंवा आमटे परिवारांना एखाद्या ठराविक विषयात किंवा ठराविक भूभागावर काम करावेसे वाटले तर त्यांचा सर्वस्वी निर्णय आहे. यावर मतप्रदर्शनाशिवाय आपल्याकडे पर्याय उरतो, तो म्हणजे आपण एखादे कार्य हातात घेऊन एखाद्या भूभागावर काम करावे. अन्यथा, एखाद्याने स्वीकारलेला विषय ती व्यक्ती आपल्या म्हणण्याने काही थांबवणार नाही...खासकरून ती व्यक्ती जीला विषयांरुप येणाऱ्या अडचणींची खात्री असूनही व्यक्ती आपला मार्ग बदलत नाही.

शेअरबाजाराचे उदाहरण आपण दिले. यावर माझा दृष्टीकोन कायदा आणि विश्वासाचा भंग असा आहे. कदाचित काही जणांचा लोभ, काही जणांचा निष्काळजीपणा काही जणांचा अतिविश्वास याचा शेवट फसवणुकीत झाला.
मुळात श्रद्धा ही संकल्पना देव-धर्म-दिव्य-देवासमान (उदा: मातृ पितृ देवो भव:) अशा बाबींशी निगडीत आहे. शेअरबाजाराच्या उदाहरणाने आपण शेअरबाजाराला देवासमान पातळीवर आणून ठेवतो जे की योग्य आहे असे मला वाटत नाही.

"लक्ष्यात घ्या, त्या 28 लाख देणाऱ्या मूर्ख माणसाबद्दल ....आमचा आक्षेप आहे तो त्या 28 लाख देणाऱ्याच्या पंगतीला आम्हाला नेऊन बसवण्याबद्दल.

२८ लाख देणाऱ्या व्यक्तीबाबत फार कमी जणांना सहानुभूती असणार. काहीजण दुसऱ्या कुणाचे श्री. मंदार होऊ नये अशी अनुभूती बाळगुन कार्यरत असतात. कुणी केवळ विचारांचा प्रसार करून कार्यरत असेल, कुणी कायद्याच्या माध्यमाने असेल किंवा कुणी प्रत्यक्ष श्री. मंदार यांच्याजवळ धावून त्यांना सावरण्यासाठी करीत असेल.

मला वाटत तुम्हाला आस्तिकतेच्या नावाने होणाऱ्या काही फसव्या गोष्टीचा राग असावा (उदा: श्री. मंदार यांच्या केसमधील मांत्रिक, आसाराम बापू किंवा राम-रहीम सारखी फसवे लोक इ.)... यनावालाजी सारख्या नास्तिकांचे (जे की देव-धर्म मनात नाहीत असे) बोल दुखावणारे असतील तर याला उत्तम पर्याय हा की स्वत: अस्तीकांनी त्यांना वाटणाऱ्या फसव्या आस्तीकांना आळा बसेल अश्या कार्यास सुरवात करावी. (कदाचित आंपण करतही असणार!)

काय आहे ना डॉक्टरसाहेब, तुमचेच औषध तुम्हाला देण्याचा छोटासा प्रयत्न होता तो. खोले प्रकरणात चूकीला चूक म्हणण्याची धारिष्ट्यं तुम्ही दाखवलं असतं तर इथले तुमचे फ्यान कदाचित चिडले असते. तेव्हा गोलगोल फिरवून आपण ते टाळलंत. असो.

लेबले लावण्यास आपण सुरुवात केली आहे. कोणालाही स्वयंघोषित ठरवणे, पात्रता, प्रामाणिकपणा ठरवणे, इथे काही संबंध नसतांना डावे-उदारमतवादी-अमुत-तमुक असेच असतात वगैरे सरसकटीकरण ही लेबले आपण लावायला सुरुवात केली. आता होतं काय की संतुलित असण्याचा कितीही आव आणला तरी जे आहे ते स्पष्ट दिसतय. खरोखर लोकशाही विचारांचे खंदे पुरस्कर्ते प्रत्येक विचाराचा सन्मान करतात. तसे तर आपल्या एकूण लेखात आणि इथल्या प्रतिसादात अजिबात जाणवले नाही.

तुम्हाला आरसा दाखवण्याचा प्रमाद घडलाय खरा. पण कधीकधी आवश्यक असतं.

लहान तोंडी मोठा घास. माफी असावी. धन्यवाद!

मी या वादात बोलण्याचे कारण सांगतो.

या संपूर्ण यनावाला प्रकरणात खटकलेली गोष्ट आहेत ती अशी की यनावाला हिणवतात ना मग त्यांना आपण हिणवा.... आता याला कितीही सुसंस्कृतपणाचा, उच्चभ्रूपणाचा, आदरसन्मानाचा वगैरे वगैरे मुलामा द्यायचा प्रयत्न केला तरी ते शेवटी ठरले नळावरचे भांडणच. यनावाला आस्तिकांची अक्कल काढतात का तर मग आम्ही त्यांना स्वयंघोषित सुधारक म्हणून त्यांची पात्रता-प्रामाणिकपणा वगैरे काढणार. शेवटी दोन्ही पार्टीज एकमेकांचे चारित्र्यहनन व प्रतिमाहनन करण्यात स्वारस्य ठेवून आहे असे दिसून आले. खर्‍याखुर्‍या चर्चेसारखं काही दिसलं नाही.

परत एकदा धन्यवाद.

इतकेच नव्हे, तर मनुस्मृती भाग १ मध्ये त्यांनी मनुस्मृतीचा धिक्कार करणार्यांचा तीव्र उपहास केला अाहे. तो का? मनुस्मृती हा एक महान ग्रंथ अाहे असे अापण मानता का? अशा प्रश्नांवर त्यांनी मौन बाळगणे, हे दुर्दैवी अाहे.

++११
कुणाच्याच प्रश्नांना समाधानकारक उत्तरे दिली गेली नाहीत. वेगळ्या काढलेल्या धाग्याने संशय अधिक बळावला.