कर्मयोग : दि ऑप्शन नॉट टू वर्क !

खरं सांगायचं तर , लेख काही झेपला नाही. तस्मात आपला पास .

"पहिली गोष्ट, काम न करण्याचा विकल्प उपलब्ध असतांना सुरु केलेलं काम कायम सृजनात्मक असतं. हा विकल्प म्हणजे मनाची समजूत असेल तर उपयोग नाही. वास्तविकात तुम्हाला केंव्हाही काम बंद करता यायला हवं ."

काम बंद!

आध्यात्मात `निष्काम कर्मयोग' किंवा ` फलापेक्षारहित कर्मयोग ' सांगितला जातो . थोडक्यात , पैशाकडे न बघता निव्वळ कामाचा आनंद घ्या हा तो राजमार्ग ! पण हा प्रकार जितका जोरात राबवाल तितका मानसिक दुफळी निर्माण करतो . कारण एकतर काम आवडत नसलं तरी पगाराच्या आशेनं, वेतन आयोगाकडे नजर लावून , प्रमोशनची स्वप्न पाहात ; पब्लिक सकाळी उठल्यापासून कामाचा गाडा ओढत असतं. त्यात आता ` कोणतीही अपेक्षा न करता' ही सगळी झकमारी करायची म्हणजे अवघड होऊन बसतं .

लगे रहो..

अवांतर - आपल्याला कामापासून मुक्ती नसल्यामुळे आज पण कामच करत आहे. तस्मात पास.

प्रतिसाद दिला असता, पण सध्या काम बंद असल्याने देऊ शकत नाही.

मला पण स्वयंपाकाचं काम बंद करायचंय. घरातले दु दु लोक रोज उठून हॉटेलचं खायला तयार नाहीत!

थोड कळतय अस वाटेपर्यंत आमची गाडी रुळावरुन घसरली..

मी हे वाचलं का भास होत आहे. घंटा काय कळलं नाही.

जगण्याच्याtतीन बेसिक गरजा अन्न, वायफाय अन मिपा हे कुणी तहहयात द्यायला तयार असेल तर आम्ही : नॉट टू वर्क: हा ऑप्शन स्वीकारायला तयार आहोत.i

अशा कामात मग वेळ आणि पैसा दोन्ही दुय्यम होतात . कामाची ऐच्छिकताच, कामाचा इतका आनंद देऊन जाते की फलप्राप्ती बोनस ठरते.

अहाहाहाहा. परफेक्ट विवेकजी.
अगदी इथलेच उदाहरण द्यायचे म्हणजे आपल्या मिपाचे बॅनर करायचे असते. रात्री हपिसातून यायलाच दहा अकरा वाजलेले असतात. एखाद दुसरे रिमाइंडर आलेले असते पण तगादा नसतो. पैसा हा म्याटर तर नसतोच. अगदी नाही केले तरी कुणी बोलणारे नसते. मनापासून करायच्या इच्छेने काम चालू करतो. अगदी पटकन होउन जाते हो. आपल्या त्या ज्ञानेश्वर माऊलींच्या संजीवन सोहळ्याचे बॅनर हो. माझे मलाच इतके आवडले की बस्स. शिवाय नंतर दाद मिळते ती तुम्ही म्हणता तशी बोनसच की.
तुम्च्या लेखातले सगळे काही कळले नाही मला पण जेवढे रिलेट करता आले ते भावले.
धन्यवाद.

कालच एक २०-२२ वर्षांचा उमदा तरुण भेटला. आपली ओळख देतांना बोलला मी ड्रायवर आहे आणि मला माझ्या कामाची कसलीही लाज वाटत नाही.

त्याच्या बॉसनेही अपरोक्ष त्याचे अनेक गुण सांगितले, उदा. सीटबेल्ट लावणे, गाडी सोडून कुठेही न जाणे, थोडक्यात इतर ड्रायवर जे अवगुण करतात त्यापेक्षा वेगळा आहे म्हणून.

त्याचे काम हेच त्याची मजा आहे आणी ते तो पुरेपुर उपभोगतो.

याचा अर्थ आपण कामच करणार नाही असा होत नाही. आपण आपल्या मर्जीनं काम करु. आणि जेंव्हा करु तेंव्हा इतकं समरसून करु की फलाकांक्षा आणि वेळ यांचा काही रिलेवंसच राहाणार नाही.

मग कर्मन्यवाधिकारस्ते.....च झाले कि.....

बरररररअरररर

या सर्व चक्रातुन मी गेलॉ आहे. नोकरी सोडण्यापुर्वी अनेक वर्षे इच्छा नसताना कामावर गेलो आहे मग केवळ जबाबदारीचा पगार मिळतो म्हणुन शिव्या खाल्या आहेत. हाताखालच्या माणसाने चुक केली पण तो साहेबांचा माणुस किंवा केवळ ज्युनीयर म्हणुन त्याला सोडुन मला " फायर करतो " अश्या धमक्या मिळाल्या आहेत.

शेवटी जेव्हा जबाबदार्‍या संपल्या तेव्हा मी स्वतःशीच झगडा करुन एक निर्णय घेतला की नोकरी करणार नाही आणि ज्यात आनंद आहे तेच काम करेन. नाही मिळाले तर ते गप्प बसीन. परीणाम असा आहे की नोकरी इतके पैसे मी व्यवसायात मिळवतो आणि आनंदी सुध्दा आहे.

चला दोन तीन पुढच्या रांगेतल्या चेल्यांना कळलंय.शेवटच्या रांगेपर्यंत पोहोचवाहो दोन टिंब आणि शोमनसाहेब.

वरील प्रतिसादांवरुन मला समजलेला अर्थ असा कि

तुम्ही करत असलेले काम पुर्ण निष्ठेने, मनापासुन करा मग तुम्हाला त्यातुन आनंद मिळेल आणि तो इतका उच्चः दर्जाचा असेल कि इतर पैसा वगैरे गोष्टी तेव्हड्या महत्वाच्या राहणार नाहीत.

अर्थात याच्याशी सहमत आहे. पण मग हे `गेटींग अॅडजेस्टेड टू द सिच्युएशन ' यापेक्षा वेगळे कसे ?

'If you love what you do, you won't have to work for a day in your life.'

तुम्ही जे काम करता त्यात तुम्हाला आनंद असेल, तर तुम्ही त्या कामाकडे कम्पलशन म्हणून नाही तर आनंदाचे साधन म्हणून पाहू शकता आणि ते मनापासून एन्जॉय करत पूर्ण करू शकता.

अर्थात बरेचदा असं असू शकतं की तुम्ही जिथे काम करता, तेथील तुमचे काम ही तुम्हाला आनंद देणारी एकमेव गोष्ट असते, बाकी सगळा उजेड असतो. अशावेळेस परिस्थिती कॉम्प्लीकेटेड होऊ शकते आणि तुम्ही त्या कामाविषयी, ऑफिसविषयी आणि इन जनरलही डीमॉरलाईझ होऊ शकता.

कामातील समाधान, आनंद आणि इतर बाह्य गोष्टीही जेव्हा एखाद्याला सर्वार्थाने अनुरूप अशा मिळतील तेव्हा तो माणूस खर्‍या अर्थाने सुदैवी म्हणावा लागेल.

एकुणात काय ,
काम नसलं कि असलं काही सुचायला लागतं ,
आनंद है , आनंद हि आनंद है

लेख आवडला. गेली अनेक वर्षे काहीही न करण्याचा पर्याय उपलब्ध असूनही मी नाना उद्योग करत आलेलो आहे, त्यामुळे लेख भावला. अर्थात अश्या प्रकारे काम करण्यात नेहमीच निखळ आनंद असत नाही. मनासारखे काम न जमणे, करताना काहीही सुचेनासे होणे यातून तात्कालीन अस्वस्थता उद्भवते, परंतु सरतेशेवटी सर्व सुरळीत झाले, की मग मात्र त्या अडचणीही आवश्यकच होत्या, याची प्रचिती येते, कारण अश्या अडचणीतूनच नवीन दिशा सापडत असते.

कारण एकतर काम आवडत नसलं तरी पगाराच्या आशेनं, वेतन आयोगाकडे नजर लावून , प्रमोशनची स्वप्न पाहात ;
वेतन आयोग म्हणजे काय, माझ्या चार ओळी
चातक को मेघों की आस
बाबू को पे कमीशन की बाट
गरजा मेघ न बरसा पानी
आई रिपोर्ट न मिली चवन्नी
तरीही निष्काम भावनेने काम करतोच बाबू

लेख झेपला नाही. पुर्वी संक्षींचे लेख झेपायचे नाहित आता विठांचे झेपत नाहित. वैचारिक बैठक वाढवायची गरज आहे असे दिसते.

फक्त इतकेच असते तर ----गोंधळ /समजणे वाढेल का कमी होईल !!

कामाच्या बाबतीत एक सार्वत्रिक गैरसमज असाये की मनाजोगतं काम नाही त्यामुळे मजा येत नाही . या गैरसमजामुळे फार मोठा अनर्थ ओढवला आहे. पण काम तर सर्वस्वी न्यूट्रल आहे. ते पूर्णपणे व्यक्ती निरपेक्ष आहे. त्यामुळे कामाच्याबाबतीत, ते करणार्‍याचा दृष्टीकोनच कायम निर्णायक आहे .
थोडक्यात , एकदा का मनानं ठरवलंकी आपण करत असलेल्या कामात काही मजा नाही की जीवनाचा बाजा वाजलाच म्हणून समजा . मग त्या कामात व्यतीत केलेला वेळ आणि त्यातून मिळणारा पैसा, फारसा आनंद देऊ शकत नाहीत .

बर्‍याच सायकॅट्रीस्टसनी यावर `गेटींग अॅडजेस्टेड टू द सिच्युएशन '( किंवा वेल अॅडजस्टेड पर्सनॅलिटी ) हा एकमेव नामी पर्याय शोधला आहे . थोडक्यात , ` आहे त्याच्याशी विनातक्रार जुळवून घ्या , सुखी व्हाल', असा मनाला गप्प करण्याचा उपाय सुचवला आहे

लोक मग ` रिटायरमंट नंतर मजा करू ' अशी मनाची समजूत काढून, स्वतःला नेटानं कामाला जुंपून घेतात . सुट्टीच्या दिवशी जमेल आणि झेपेल तेवढी मजा करतात . सोमवारची नकोनकोशी आठवण मनाला पुढची काही तरी स्वप्न दाखवत सुसह्य करतात.

या विचारसरणीमुळे कामाला गौरव प्राप्त होणं तर दूरच, पैशाला अवाजवी महत्व मिळालंय.

तर काय असेल कामाच्या आनंदाचं रहस्य ?

मुळात कार्य हा अस्तित्वाचा छंद आहे , कंपलशन नाही.

ज्या वेळी काम कंपलशन म्हणून केलं जातं त्यावेळी आपण अस्तित्वापासून वेगळे झाल्यासारखे वाटतो. आपली समग्रता हरवते. आपली सृजनात्मकता लयाला जाते. केवळ फलप्राप्तीच्या आशेनं आपण कामाचं ओझं वाहातो आणि त्यातून कालनिर्मिती होते. हा काल दुहेरी असतो, एकीकडे तो कालावधी संपण्याची इच्छा निर्माण करतो आणि दुसरीकडे काम वेळेत संपवण्याचं टेंशन तयार करतो .

कार्य म्हणजे छंद समजणारी चित्तदशा असलेल्या काम करणार्‍या व्यक्तीला एका क्षणी अचानक उलगडा होतो की काम केवळ शारिरिक आणि मानसिक पातळीवर चालू आहे, आपल्याला त्याची फक्त जाणीव होतेयं.

तुम्ही म्हणता आहात त्यात तथ्य आहे.
अगदीच पैशाची निकड नसली तर असा प्रयोग करून बघायला हरकत नाही म्हणा.

काही अनुभवांनी आलेलं शहाणपणः
- जे [काही] काम आपण पोटापाण्यासाठी करतोय ते आवडो वा न आवडो, ते सोडून दुसरं काही करायला खरोखर कधी कुणी आपल्याला रोखू शकतं, स्वतःशिवाय? नाही. मग असा पर्याय असतांना आपण हेच काम जर करत असू तर आपल्याला काही तक्रार करायची जागा उरते? नाही.
नवरा-बायकोच्या भांडणांसारखा हा प्रकार आहे. गुंता जास्त सोडवण्याचा प्रयत्न करत बसण्यात अर्थ नसतो, तो अधिक गुंतत जातो. पुरेसा वेळ दिला की बर्‍याचवेळा मुळात गुंता नव्हताच असं समजून येतं.
याला मी अ‍ॅडजस्टमेंट म्हणत नाही. न मजबूरी. कारण त्यातून आपल्याला शेवटी दृष्यरूपानं काही न काही फायदा होतोच.
हा सरळ सरळ देवाण-घेवाणीचा मामला आहे.

- जे काही काम आपल्याला मनापासून आवडतं, आनंद देतं, ते करायला खरोखर कधी कुणी आपल्याला रोखू शकतं, स्वतःशिवाय? नाही. मग त्यासाठी जर आपण पुरेसा वेळ काढू शकत नसू तर तो मूळ अडचणीचा मुद्दा झाला, पोटापाण्याचा उद्योग हा मूळ अडचणीचा मुद्दा नाही. तेवढं सोडवलं की काम फत्ते.

- अडचणींवर विचार करत बसलो तर फक्त अडचणीच दिसत राहतात. त्यांना सोडवण्याच्या पर्यायांवर विचार केला तर जगणं बरंच सुखकर होत जातं.

- जसं केवळ एकाच गोष्टीनं दु:ख होत नाही, अनेक गोष्टींनी होऊ शकतं.. तसंच सुखाचंही आहे. मुळात आपण नक्की काय शोधतोय ते महत्त्वाचं - सुख, प्रेम की आनंद. एकात दुसरं गुंतलंय असं वाटेल वरवर.. पण थोडा विचार केला तर गहन होत जातं.

असो. बरंच पाल्हाळ लागलं.
राघव

लोकांना खरंच मुद्दा कळलेला नाही. घोर निराशा.

सोपंय हो. संभाजी विडीला क्युबन सिगार समजून प्यायचंय. ;-)
फुंकणे शाश्वत. धूराचा अवकाश. फिर विडी क्या सिगार क्या.

लोकांना वाटतंय ते विडीच पिऊ नये असं म्हणतायत.