कर्मयोग : दि ऑप्शन नॉट टू वर्क !

सर,

फलाकांक्षेच्या हेतूनं कर्म पराङमुखता नको असं सांगतोयं

फलाकांक्षेच्या हेतूने कर्म पराङ्गमुखता!! ही कल्पना मुळ श्लोकात मला दिसत नाही. माझ्या दृष्टीने श्लोकाच्या दुसर्‍या ओळीत येणारी दोन्ही वाक्य वेगवेगळी आहेत. फलाकांक्षा नको हे वेगळं वाक्य आहे, आणि अकर्मणि बद्दल आवड बाळगू नकोस हे वेगळं वाक्य आहे. काम न करण्यात फलाकांक्षा असेल, तर तेव्हा काम न करणे म्हणजेच काम करणे होइल.

मुद्दाम वेगळं सांगितलंय कारण, कामावर अधिकार आहे, फळावर नाही तर काम करूच कशाला असं वाटू नये म्हणून.

काम सुरु करण्यापूर्वी ते न करण्याचा विकल्प असणं याबद्दल तो बोलत नाही

"काम सुरु करण्यापूर्वी" हे शब्द आपण काही विशेष अर्थाने वापरत आहात असं वाटतंय. कारण असे शब्द श्लोकात नाहीतच. त्यामुळे ही चर्चा कुठे चालली आहे हे मला कळत नाहि आहे.

शिवाय तुम्ही प्रतिसादात म्हटल्याप्रमाणे, कामाच्या आवडी-निवडीबद्दलचा श्लोकात काहीच उल्लेख नाही.

हे वाक्य थोडें गुंतागुंतीचं झालंय...आपल्याला असं म्हणायचंय का मी प्रतिसादात कामाच्या आवडी निवडीबद्दल जे बोललो ते श्लोकात नाहीये? कारण मुळात श्लोकात काय किंवा भाषांतर करताना मी काय कामाच्या आवडी निवडीबद्दल काहीच बोललेलो नाही.

काम न करण्याच्या शक्यतेच्या आवडून न घेण्याबद्दल श्लोकात मुळातच उल्लेख आहेत, एवढेच मी म्हणलो.

नमस्कार विटेकर बुवा ,

तसे तर सोपे काहीच नाही

आपल्या मताचा आदर आहे. पण मला जितके काही आकलन झाले त्यानुसार तर भक्तीयोगच सर्वात सोप्पा आहे. हरि मुखे म्हणा हरि मुखे म्हणा पुण्याची गणना कोण करी किंव्वा नाम घेता उठा उठी वगैरे अभंग आठवतात.

फक्त एकच प्रोब्लेम आहे की लोकं नवविधा भक्तीतल्या सातव्या , दास्यभक्ती च्या पुढे जायलाच तयार नसतात ! लोकांना सख्य आणि आत्मनिवेदन हे अशक्य आहे अशी काही धारणा करुन दास्यात रहाणे सोप्पे वाटते. पण मग त्यांच्यात आणि सेमेटिक धर्मात फरक काय राहिला ? सख्य आणि आत्मनिवेदन जमले नाही तर समर्थ म्हणतात तसे - भोळी भक्ती भोळा भाव कैचा पाविजे देवाधिदेव || किंवा संक्षी म्हणतात तसे - व्यक्ती मुक्त होण्याच्या ऐवजी गुंतण्याची शक्यताच जास्त.' हेच खरे ठरेल !!
अगदी दास्यभक्तीचा आदर्श आपला मारुतीरायाही म्हणाला आहे की - -'देहबुध्द्या तु दासोSहं जीवबुध्द्या त्वदंशकः| आत्मबुध्द्या त्वमेवाहमिति मे निश्चिता मति:|| पण लोकं त्याच्याकडे रीतसर दुर्लक्ष करतात असे आजवर पाहण्यात आलेले आहे.

मागे एका चर्चेत मी एकनाथ महाराजांचा एका अभंगाचा संदर्भ दिला होता तेव्हा आपण म्हणाला होता की " आपण कोण , एकनाथ महाराज कोण , आपली लेव्हल काय त्यांची लेव्हल काय " वगैरे वगैरे !
वस्तुतः आपण आणि एकनाथ महाराज भिन्न नाहीच , भिन्न आहोत असे जे काही वाटते तो संदेह आहे ! आणि संदेह हेचि अज्ञान | नि:शेष तुटला तेचि ज्ञान | नि:संदेहि समान | होय आपैसे ||

राम कर्ता" हा भाव दृढ व्हायला हवा

आणि त्यापुढे जाऊन राम दुसरा तिसरा कोणी नसुन मीच आहे हा भावही दृढ झाला तरच भक्ती मार्गात यश आहे अन्यथा नव्हे !!

दास्यभक्तीत सारे कर्म देवाला अर्पण करायचा अभ्यास करावा , पुढे सख्य भक्तीत तो आपला मित्रच आहे ह्याचा अभ्यास करावा आणि पुढे आत्मनिवेदनात ज्याला आपण देव देव म्हणतो तो दुसरा तिसरा कोणी नसुन आपणच आहोत असे 'जाणले' की झाले , मग जे काही कर्म कराल ते बंधनकारक नाही ... आणि मग तुमच्याकडे असेल ऑप्शन नॉट टू वर्क !!
( एकदा ही नवमी साधली कि पुढ्चे दशमी चे विसर्जन आणि एकादशीची ज्ञानोत्तर प्रेमलक्षणा भक्ती हे ऑप्शनल आहे ! जिथे कर्माशी संबंध तुटला तो माणुस पुढे काहीही करो त्याला ते बंधनकारक नाही कारण त्या माणसाकडे ऑप्शन आहे काम करण्याचा किंवा न करण्याचा {कारण अ‍ॅक्चुअल मध्ये तो काहीच करत नाहीये !!!} -
योगरतो वा भोगरतो वा संगरतो वा संगविहीनः। यस्य ब्रह्मणि रमते चित्तं नन्दति नन्दति नन्दति एव ॥19॥ !)

असो. आपल्या मताचा आदर आहेच.

अवांतर प्रतिसादाबद्दल क्षमस्व संक्षी सर

कळावे. लोभ असावा

आपला विनम्र
प्रगो

व्वा!!

येस्स! हलके घेतल्याबद्दल धन्यवाद.

पण हे सर्व शरीरशास्त्राशीच संबंधीत आहे एव्हढं नक्की.
बाकी `दि ऑप्शन नॉट टू वर्क'या बेसिक विचारांवर विचारलेल्या प्रश्नाला इग्नोर करण्यात आलं आहे. असो.

खरे म्हणजे मी ऑप्शन नॉट टू वर्क याबाबत बोलणार नव्हतो. पण माझे निरीक्षण व अनुभव यानुसार,

१) एखादे काम करत असताना, अंगीकृत कामाशी काहीही संबंध नसलेले विचार मनात येत आहेत हेच मुळी आपल्या लक्षात येत नाही. कारण आपण विचारांबरोबर वाहत जात असतो.
२) यासाठी विचारांवर जागृत राहून लक्ष ठेवण्याची कला साधायला लागते. ही कला थोडीफार साधायला लागल्यावर मग हळूहळू आपल्या मनात आत्ता या क्षणी कोणते विचार येत आहेत हे जाणवणे जमायला लागते.
३) यानंतरच नकारात्मक विचार जे कामाचा ताण तणाव वाढवतात किंवा कामाबद्दल नावड निर्माण करतात असे विचार मनात आल्या आल्या ते धरणे मग ते थांबवणे / थोपवणे शक्य होऊ शकते किंवा त्यादृष्टीने प्रयत्न करणे जमू लागते.
४) हाच विचारांचा प्रवाह सकारात्मक मार्गाने वळवता येणे ही त्यानंतरची पुढची पायरी होय. ही पायरी फार महत्त्वाची असते. कारण विचार थोपवले तरी परत कधीतरी अनुकूलता प्राप्त होताच उसळी मारून हजर होतात. पण ते वळविण्याची कला साधायला लागल्यावर मात्र ही भिती कमी कमी होत जाते.
५) मग मात्र आपण व काम येवढेच शिल्लक राहते. कामातील समरसता हळूहळू वाढत जाते आणि कधीतरी आपण काम करत नसून आपणाकडून काम होतेय याचा अनुभव येतो. कामापासून आपण पूर्णपणे भिन्न झालेलो असतो. हेच ऑप्शन नॉट टू वर्क

कामाचे मुख्यत्वे करून दोन प्रकार संभवतात. पहिला म्हणजे ज्यात डोक्याचा वापर फारसा नसतो. कामात टोचतोच पणा असतो. दुसऱ्या प्रकारात मात्र डोक्याचा वापर जास्त व अंगमेहनत कमी असते.
क्रमांक ५ मध्ये दिलेला अनुभव हा पहिल्या प्रकारच्या कामात प्रथम येतो. दुसऱ्या प्रकारच्या कामात हा अनुभव येणे ही खूपच पुढची पायरी आहे.

तुमच्या सिंपल उदाहरणात "व्यवस्थीत झोप, व्यायाम, नाश्ता करुन अभ्यासाला बसा" असे सागत आहात म्हणजे चक्क परिस्थितीच बदला असे सांगताय असेच माझे मत बनले आहे.

अहो, एखादं काम करण्याची गरज/इच्छा/भावना निर्माण होणं हेच मुळी परिस्थिती बदलण्याचं निर्देशक आहे. ज्याला आपण काम करणं म्हणतो, कर्म म्हणतो, ते परिस्थिती बदलण्याव्यतिरीक्त आहे तरी काय?

तरीपण परिस्थिती न बदलता, (म्हणजे झोप घेणे व्यायाम करणे व नाश्ता करणे हे पर्याय उपलब्ध नसताना) अभ्यासात गोडी कशी आणायचे याची शरीरशास्त्रात एखादी प्रोसेस असेल तर ती वाचायला मला आवडेल. असो.

याबद्दल पुर्वी टंकलं आहे. प्राप्त परिस्थितीत काय करायला हवं याचं उत्तर देणारं इंजीन माणसाच्या मनात/मेंदुत नेहेमी उपलब्ध असतं. त्याचा कौल घेणे हा सर्वोत्तम मार्ग. जर आत्ता अभ्यासाची निकड असेल आणि मेंदु शिणला असेल तर ते इंजीन तुम्हाला अर्धा तास पॉवर नॅप घेऊन अभ्यासाला बसायचा कौल देईल (याचा काहि एक सेट फॉर्मुला नाहि. प्रत्येकाची तर्‍हा वेगळी असणार). इन फॅक्ट, ताजंतवानं होऊन अभ्यासाला बसणं हे त्या अभ्यासकर्मातच इन्क्लुडेड असेल. इट्स ऑल अबौट कॉर्डीनेशन बिट्वीन मन अ‍ॅण्ड शरीर.

पण सकारात्मक विचार करून म्हणजेच कामात गोडी आणण्याचा प्रयत्न करून ही मेंदूतील सर्कीट का बरे सेट करता येत नसावीत ते काही कळले नाही. याबाबत माहिती मिळाल्यास आभारी होईन.

हि सकारात्मकता जर प्रामाणीकपणे मनाला पटली, त्यात सत्य/तथ्य वाटलं तर डेफिनेटली मेंदु त्यानुसार काम करेल. किंबहुना, कामाची निकड खरच निर्माण झाली असेल तर त्यात सकारात्मकतेचं तेल ओतण्याची गरजच राहात नाहि. आणि मनाला तशी गरज नसेल वाटत तर लाख सकारात्मक विचार करा, मनाला त्यातला फोलपणा जाणवत राहिल.

जर प्राप्त परिस्थितीत आपली नावड अथवा कामाबद्दलची तक्रार यावरच विचार करत करत काम केल्यास आपल्यालाच त्रास होतो किंवा काम बिघडते.

नक्कीच ते काम बिघडेल. पण जर तक्रार करण्याजोगं काम आपल्या वाट्याला असेल तर ते डेफिनेटली कुठल्यातरी गरजेतुन निर्माण झालं असेल. त्या गरजेला ते काम ड्राइव्ह करु देणं सगळ्यात बेष्ट. काम आवडीचं असो वा गरजेतुन निर्माण झालेलं, त्याच्या परिणामात मन गुंतलं कि कार्यनाश होण्याचे चान्सेस असतातच. त्यापेक्षा "काय करायला हवं" या इंजीनचा सतत कौल घेत राहिल्यास बेस्ट पॉसिबल कर्म देखील साध्य होतं आणि त्याचा त्राचा त्रास देखील होत नाहि.

तसेच आपली होणारी चिडचीड ही आपल्या हातून चुका होण्याची शक्यता वाढ्वते असा जर पूर्वानुभव असेल तर आपणच आपल्या मनाचे समुपदेशन करणे योग्य ठरणार नाही का?

"आपल्या" हातुन चुका होणं, "मनाचं" समुपदेशन करणं... हि मनाची विभागणी मूळातच चुकीची आहे. चिडचीड मनाचीच होते, समुपदेशन सुद्धा मन मनाचच करतं. चिडचिड होण्यामागे शारीरीक कारण म्हणजे वर म्हटल्याप्रमाणे मेंदुचं सर्कीट सेट नसणं. मानसीक कारण म्हणजे मन परिणामात गुंतलं असणं. त्या परिणामात गुंतण्याऐवजी मनाने जर आपल्या "प्राप्त परिस्थितीत काय करायला हवं" या कर्मात गुंतलं तर शरीर-मनाचं नेमकं कॉर्डीनेशन करुन कार्य साध्य करण्याचा प्रॉग्राम मनासमोर आपसुक येतो. देन जस्ट डु इट. त्याचा जो काहि परिणाम होईल त्यावर रिएक्शन म्हणुन परत नवीन प्रोग्राम मनासमोर येतोच. दॅट्स लाइफ.

कामात गोडी घालणे ही फार पुढची गोष्ट झाली हो. त्या अगोदर कामाबद्दलचा कडवटपणा काढणे ही पहिली पायरी पण बरेच जण ओलांडू शकत नाहीत असे माझे निरिक्षण आहे व या निरिक्षणावर आधारित मी माझ्या प्रतिक्रिया दिल्या आहेत.

त्यात काहि वाद नाहि. मी पण माझे निरीक्षणच नोंदोवतो आहे :)

थोडक्यात मुद्दा असा आहे की काम करण्यासाठी जेवढे श्रम व्हायला पाहिजेत तेवढेच झाले पाहिजेत त्यापेक्षा थोडेसे सुध्दा जास्त श्रम झाले नाही पाहिजेत. मग हे शरीरशास्त्राने साधो अथवा ऑप्शन नॉट टू वर्क ने साधो. साधणे महत्वाचे.

मला ते ऑप्शन नॉट टु वर्क म्हणजे नेमकं काय हेच कळलं नाहि. काम करताना त्यात गोडी निर्माण करायला ऑप्शन नॉट टु वर्क नशीबाने उपलब्ध असतं, कि ते निर्माण करावं लागतं हे ही कळलं नाहि. निर्माण करणं म्हणजे अजुन एक कर्म अ‍ॅड झालं. त्यात काहि अध्यात्मीक वगैरे आहे हेही मला पटलं नाहि. हा सगळा शरीर आणि मानसशास्त्राचा प्रांत आहे असं माझं प्रामाणीक मत आहे. धागाकर्त्याला विचारलं तर त्यांनी सरळ प्रश्न इग्नोर केला. असो. आपापली मर्जी.