प्राचीन भारतः नासिक लेणी (पांडवलेणी): भाग १

फोटो मस्त. देवीलेण्याचा चांगलाच आलाय !

हे सर्व बघावंसं वाटतंय. सोबतच्या माहितीमुळे परिपूर्ण लेख झालाय. आणि हे एक "क्रमशः" जे पाहून किती बरं वाटलं सांगता येत नाही!

.

>>>>पायथ्याला दादासाहेब फाळके स्मारक आणि स्तूप उभारला आहे
ते एक मोठं गार्डन आहे तिथे. तिथुन ईतक्या जवळ आहे का ही पांडवलेणी?
मुंबईवरुन नाशिकला जाताना उजव्या हाताला अंबड( एमायडीसी) नंतर आहे तेच का?

धन्यवाद.

माझे थोडे विस्कळित विचार. नहापण आणि गौतमीपुत्र सातकर्णी हे समकालीन होते का याबद्दल थोडा संशय आहे. पण सातकर्णीने नाहपण किंवा त्याच्या जावयाकडून म्हणजे ऋषभदत्ताकडून बरेच राज्य मिळवले होते असे नक्की. मौर्यांनंतर उदयाला आलेल्या या घराण्याने मौर्यांच्या नाण्यांवरचे टेकड्यांसारखे चिन्ह स्विकारलेले दिसते.

गौतमीपुत्राचे नाव गौतमीपुत्र का असावे? तेच वसिष्ठीपुत्र श्री पुलुमावी या नावाचे. ही घराणी मातृसत्ताक असावी असे नाही. पण राण्यांची नावे नद्यांना दिली गेली असतील का? किंवा उलटेही असू शकते. गौतमी हे नाशिकच्या प्रसिद्ध गोदावरीचे नाव आहे (किंवा तिच्या एखाद्या उपनदीचे) आणि तसेच वसिष्ठी हे चिपळूणजवळील नदीचे नाव आहे. अर्थात ही नावे कधीपासून प्रचलित आहेत कल्पना नाही, पण सातवाहनांच्या राज्यामधील नद्यांची नावे त्यांच्या घराण्यातून आली असतील का असा एक प्रश्न पडला. ( ह्या ठिकाणाहून राज्य करणार्‍या राजांनी नद्यांची नावे मातेसमान स्विकारलेली असू शकतात का? )

सातवाहनांच्या राण्यांपैकी नागनिका आणि गौतमी या दोघींची नावे प्रसिद्ध आहेतच.

सातवाहनांशिवाय महाराष्ट्राचा इतिहास पूर्ण होणार नाही. पण आपल्याला फार थोडे माहिती असते एवढेच वाटते. जे धागेदोरे लागतात ते तत्कालिन समाजपद्धतीवर जेमतेमच प्रकाश टाकतात, एकसलग, एकसंध चित्र उभे करू शकत नाहीत असे वाटते. त्यासाठी तत्कालिन साहित्यही वाचावे लागेल असे वाटते.

वल्ली रॉक्स

मस्तच फोटू....
:)

माहिती देखील सुरेख

छान फोटोसहीत माहीती.

पुढच्या भागात जमल्यास, पांडवलेण्याच्या डोंगरावरुन दिसणार्‍या नाशिक शहराच्या फोटोचा सामावेश करावा. अतिशय सुंदर दृश्य दिसते.

(अवांतरः कृपया नासिक ऐवजी नाशिक असा उल्लेख करावा)

पुर्वकल्पना दिली असून सुध्दा न बोलावल्याबद्दल वल्लीचा निषेध.. :stare:

अंकाई टंकाईला जाणार होतास ना, गेला नाहीस काय?

एकदम झकास.

छान जागा आहे रे.

मुंबई नाशिक प्रवासात प्रत्येक वेळी पाटी पाहिली. डोंगरही पाहिला पण गेलो कधी नाही. मिस केलं असं वाटतंय.

स्फिंक्सचं दर्शन आणि उल्लेख स्तिमित करणारा आहे. पूर्वीच्या काळी इजिप्तशी काय कनेक्शन असेल आपल्या कल्पनेपलीकडचं आहे सगळं. पुढच्या भागाची वाट पाहतोय.

जबराच रे, इथे एकदा फक्त फोटो काढण्यासाठी जाउ या, माझ्या एका मित्राने परवाच फुजीचा ३ डि कॅमेरा घेतला आहे, त्याला पकडतो एकदा,

बाकी वल्ली यांनी काढलेले फोटो आणि माहिती जबरदस्तच. अतिशय धन्यवाद.

छान.

मस्त फटू... आवडले !!

मस्त रे वल्ली....!

मस्त........!!!

वल्ली द ग्रेट ...

फोटो तर नेहमीप्रमाणे सुंदर आहेच.. पण प्रत्येक गोष्टीचा येव्हडा बारीक आभ्यास करणे म्हणजे ग्रेटच..
मस्त एकदम..
पुढील भागाच्या प्रतिक्षेत

वल्ली महाराज की जय हो.... खरोखर क्लासिक वर्णन आणी फोटूही,,,

पण पांडव लेणी का म्हणतात ?

महाराष्ट्रामधे काहिही अवघड किंवा कोरीव मंदीर किन्वा गुंफा दिसली कि हे पांडवांनी केली असा म्हणण्याची पद्धत आहे , असे अनुभवास आले आहे

फारा वर्षांपुर्वी नाशिकला जाताना ही लेणी पाहिली होती.
पण तुम्ही दिलेली माहिती तेव्हा माहित नव्हती.
धन्यवाद. :)

अजोनतरी नाशकाला पाय नाही लागलेत.....
बरंच काही आहे नाशकात पाहण्यासारखे.....
ही माहिती न्यानात फारच मोठी भर पाडुन गेली....

अवांतर :: मांगी-तुंगी या सटाणा तालुक्यातील पर्वतांविषयी काही ऐकलंय का?

अतिशय माहितीपूर्ण लेख. पुभाप्र.

नाशिकच्या पाण्डवलेण्याची फोटोंसहित ओळख आवडली.

एकदा जाऊन यावं म्हणतो.....

धन्यवाद!

:-)

सुंदर लेख.. प्रवासवर्णनाबरोबर, ऐतीहासीक माहीती म्हणजे सोनेपे सुहागा..

ही लेणी पाहीली आहेत पण त्यामागचा इतिहास माहीत नव्हता. छान माहीती.
खवचटपणे नाही तर गंभीरपणे विचारते की तुम्ही देत असलेल्या माहीतीचा सोर्स काय? नै म्हणजे कीतपत विश्वास ठेवायचा म्हणुन. कृपया रागाउ नये.

सचित्र माहिती देणारा लेख आवडला.
१. आंध्रा नदी, आंध्र तलाव, आंदरमावळ असा उल्लेख असलेला एक प्रतिसाद इतरत्र वाचला आहे. त्यात उल्लेखित संशोधनावरून आंध्रभृत्य हे नाव मुळात पुण्याजवळील एका भूभागावरून आले आहे असे वाटते.सातवाहनांच्या इतिहासाची ती चर्चा महत्त्वाची आहे.
२.

सातवाहन राजे ब्राह्मण असून कट्टर वैदिक धर्माचे पुरस्कर्ते होते. गौतमीपुत्र सातकर्णी स्वत:ला येथील शिलालेखात 'ब्राह्मणनस' म्हणवतो. क्षत्रियांचे निर्दालन केल्याने त्याला 'खतियनिर्दालक' असेही येथे म्हटले आहे.

-याचा काही संदर्भ मिळू शकेल काय?

श्री. वल्लि, आपण मिपावरील ब-याच अभ्यासक मेंबरापैकी एक आहात याचि आज खात्री पटली.

छान. माहितीपूर्ण लेखन. नाश्काला इतक्या वेळेस गेलो पण आम्हाला सालं कोणी पांडवलेणी फिरून दाखवली नाही. अर्थात आपल्या लेखनाने तीही इच्छा पूर्ण झाली. पुढील भागात अधिक माहिती येईलच.

”ब्राह्मणनस’ उल्लेख असलेला शिलालेखाचा फोटो काढलाय का ? मला केवळ उत्सूकता म्हणून बघायचा आहे.

-दिलीप बिरुटे

खूप छान फोटो आणि वर्णन. धन्यवाद !! पुंन्हा एकदा जुन्या आठवणी जाग्या झल्या. कॉलेजला असतांना मी माझ्या ग्रुपसोबत अनेकदा येथे जायचे हा आमचा आवडता स्पॉट होता. पायर्या चढतांना उजव्या बाजूला एका आजीची टपरी आहे तिथे खूप छान बटाटेवाडे मिळायचे (आता बरीच वर्ष जाने नाही त्यामुळे आता तिथे ती टपरी आहे कि नाही माहित नाही) आणि आमच्या ग्रुपचा प्रत्येकाचा वाढदिवस आम्ही तिथेच साजरे करायचो खूप मज्जा यायची. त्यावेळी बौद्ध विहार झलेले नव्हते छान वनराई होती. आता मात्र चित्र पूर्ण बदलले आहे. छान बौद्ध विहार आहे, दादा साहेब फाळके स्मारक आहे ते खूप सुंदर आहे. काही पुरातन अवजारे तेथे ठेवण्यात आलेली आहे तसेच जुन्या फिल्म इंडस्ट्रीचे छान छान फोटो पाहण्यास मिळतात. पांडव लेणीच्या बाजूलाच नेहरू गार्डन आहे ते देखील खूपच सुंदर आहे.

तसेच नाशिक मध्ये बघण्यासारखी खूप छान छान ठिकाणे आहेत. त्यात प्रामुख्याने त्र्यंबकला जातांना अंजनेरी, गुरुपीठ प्रकल्प (श्री स्वामी समर्थ - दिंडोरी प्रणीत), पुढे ब्रम्हागिरी, सोमेश्वर, सीतागुंफा, पंचवटी, काळाराम मंदिर, असे स्पॉट आहेत.

कधी मिपाकारांपैकी कुणी गेलीच नाशिकला तर या ठिकाणांना नक्कीच भेट द्या.

चांगला लेख,चांगली माहिती,सुंदर फोटु आणि मस्त प्रतिसाद... :)

सुंदर माहिती, छायाचित्रे.
खरंतर हा माझ्या आवडीचा विषय नाही पण प्रतिसाद आणि उपप्रतिसाद अगदी मुद्देसूद आहेत.
चर्चा वाचताना गुंगून गेले होते.
अगदी छान!
पांडवलेण्यांना भेट दिली होती पण तेंव्हा मी यत्ता चौथीत होते. आता काही आठवत नाही.
फोटोंमध्ये लेण्यांची स्वच्छता राखली असल्याचे दिसते.

वल्ली, चित्राताई आणि बिरुटे सर,

खूप दिवसांनी मिपावर आलो आणि आपली वरील चर्चा वाचून मधल्या एक्-दोन वर्षांत मिपावर न आल्याने काय गमावले असेल या विचाराने चटका लागून गेला. आपल्या गहन अभ्यासातून इथे चर्चारुप प्रसाद दिल्याबद्दल आभार!

मस्त मस्त! वल्लीभाऊ अ‍ॅट हिज बेस्ट!

वल्ली..

तुझा हा लेख खालील ठिकाणी चोप्य पस्ते.. किंवा चौर्य पस्ते करण्यात आलेला दिसत आहे..

http://keshavrajwaghmare.blogspot.com/2011/11/blog-post_02.html

वल्लीच्या नादाने दगड-मातीत सौंदर्य, कला, ते सातवाहन, ते सिमुक, ते क्षत्रप ते अमुक ते धमुक असा शोधायचा ज्यांना ज्यांना नाद लागला असेल त्यापैकी आम्ही एक. रविवारी नाश्काला गेलो. वाट्सपचा एक अ‍ॅक्टीव्ह गृप आहे. गप्पा आणि भटकंतीचा नाद असलेला. दोन चार धार्मिक, दोन चार लैच नास्तिक दोन चार धड इकडे नै अन तिकडे नै अशा सर्वांचा नाश्काला जायचा बेत ठरला. त्र्यंबकेश्वर, नवीन गजानन महाराजांचं एक सुंदर मंदिर. मग नेहमीचे काळाराम, गोराराम, तपोवन, कपालेश्वर, सिता गुंफा, असे करत एकदाचे पांडव लेणीला पोहोचलो. मस्त एका बाजूला लेणी तर एका बाजुला नुसतं चाफ्यांच्या फुलांचा सडा.

मस्त पाय-यांनी चढत रमत गमत लेणीला पोहोचलो. गेल्याबरोबर आपल्याला दहा क्रमांकाची लेणीचं दर्शन होतं. अर्रर्र...लेणीत तर काहीच नाही, असं इथे पाहिल्याबरोबर वाटायला लागतं. पांडव लेणी बघायला जाण्यापूर्वी वल्लीशेठचा हा लेख मोबाईलवर उघडून मग लेणी बघायला पाहिजे. आमच्या दुर्दैवाने मिपा त्या दिवशी बंद होतं. मला वल्ली सारखं निरखून बघता आलं नाही. मला ना शिलालेख दिसले ना ते ग्रीफिन दिसले. मला गौतमबुद्धांच्या मुर्त्या, धम्मचक्र प्रवर्तन मुद्रा, चैत्य, महापरिनिर्वाणाचे शिल्प असे ठळक ठळक ओळखू आले. वल्लीशेठचा लेख वाचल्यावर मग एकेक शिल्पाची ओळख व्हायला लागते. बाकी, ते अवलोकितेश्वर, उषवदत्ता, चक्र, त्रिरत्न, वेगवेगळी प्रतिके, शिलालेख हे फक्त वल्लीला दिसतं. आपण पाहिलं ते नहापान विहार वगैरे हेही वल्लीशेठच्या कृपेने कळतं. बाकी, फोटो टाकतो. माहिती वल्लीशेठच देतील.

पांडव लेणी पाहुन फाळकेस्मारकालाही भेट दिली.सायंकाळी फाळके स्मारकाला प्रचंड गर्दी होते. उद्यान आणि प्रदर्शन पाहण्यासारखं. रात्रीच्या वेळी रंगेबिरंगी संगीत कारंजे. अनेक कुटुंबाच्या चाललेल्या डबापार्टी. एक हायफाय क्लासवाल्यांचं हॉटेलिंग, बाळगोपाळ खेळात रमलेले आणि आपल्याच दुनियेत मशगुल असलेले हातात हात घेऊन आणाभाका घेत असलेले, रुसलेले, तो आणि ती. :)

-दिलीप बिरुटे

जुना लेख वर आणल्याबद्दल सरांना धन्यवाद .फोटोही छान .पर्यटनाचे लेख साठवतो त्यामुळे ते कधीही उघडून वाचता येतात .इकडे २०१२ जानेवारीत गेलेलो .माझ्याकडे विडिओ आहेत ते पाहत बसतो .वल्लीची माहिती नेहमीप्रमाणेच छान .
अंकाई टंकाई ला २००७ मध्ये गेलो होतो .
कसे जावे ?उत्सुकता असल्यास पोस्ट लिहीन .

मस्त छायाचित्रे आणि चित्रा व तुमचे दोघांचेही या अभ्यासपूर्ण चर्चेसाठी मनापासून आभार.

शिलालेखांचे काही फोटो तर काढलेले आहेतच पण दुर्दैवाने मला ब्राह्मी येत नसल्याने हाच तो शिलालेख असे नक्की सांगता येत नाही.

काय सांगता? माझा तर पक्का समज झाला होता की तुम्हांला ही लिपी वाचता येते.

नाणेघाटातल्या गुहेत ही सर्व शिल्पे आहेत/होती पण दुर्दैवाने त्यांचे आज फक्त पायच शिल्लक आहेत. वर लिहिलेल्या शिलालेखांतील नावावरूनच ही शिल्पे नेमकी कोणाची हे ओळखता येते.

बादवे, जयंतरावांच्या नाणेघाटाच्या लेण्यांसंबंधीच्या का कुठल्यातरी धाग्यात मी विचारले हेच विचारले होते. आज या मूर्त्या नष्ट झाल्या आहेत की कुठल्यातरी संग्रहालयात वगैरे असाव्यात? कुणाला काही कल्पना आहे काय? मागे एकदा तिथे झालेल्या एका चर्चेत कुणा ट्रेकरने या मूर्त्या मुंबईला हलवण्यात आल्या असे ठामपणे सांगितले होते.