एका सासूबाईची करुण कहाणी.

वनप्रस्थाश्रमाचे रिग्वेदिक नाव आहे अंतिगृह, म्हणजे शेजाऱ्या सारखे राहणे. निवृत्त झाल्यानंतर वयोवृध्दांनी मुख्य घर तरुणांच्या स्वाधीन करून आपण बाजूला राहणे. इथे जंगलांत जाऊन राहणे अपेक्षित नव्हते. वानप्रस्थाश्रम त्या तुलनेने आधुनिक संकल्पना आहे.

अनेक वानप्रस्थ जंगलात म्हणजे मुख्य नगरापासून दूर राहत पण ह्याचा अर्थ झाडाखाली झोपायचे असे नाही. समवयस्क लोकांना घेऊन जंगलांत आश्रम बांधून राहायचे. थोडक्यांत सध्या रिटायरमेंट कम्युनिटी आहेत त्या पद्धतीने.

गांधारी, विदुर, धृतराष्ट्र आणि कुंती ह्यांनी वानप्रस्थाश्रम स्वीकारला आणि ते बरोबर राहत असत आणि एका वणव्यांत त्यांचा सर्वांचा एकत्रित मृत्यू झाला.

ट्रेकिंग च्या निमित्ताने भलभलत्या ठिकाणी राहिलोय. देवळे, ओसरी, गुहा वगैरे तर नेहमीच, पण कधी बस्/रेल्वे स्टेशन सुद्धा.
कधी कधी जंगलात राहणेही फार वेगळा सुखदायी अनुभव असू शकतो. थोडक्यात माणसाच्या मनाला जिथे शांतता मिळेल तिथे रहावे--जन्म दो दिसांची वस्ती, कोठेतरी करावी असे रामदास स्वामी म्हणतात.

प्राचीन काळचे 'वानप्रस्थाश्रम' नेमके कसे असावे ?

भारतरत्न पां. वा. काणे ह्यांच्या धर्मशास्त्राचा इतिहास ह्या अजोड ग्रंथात ह्याविषयी विस्ताराने माहिती आली आहे.

वानप्रस्थ म्हणजे वनामध्ये राहणारा तापस अथवा मुनि. वानप्रस्थ आणि वनप्रस्थ हे दोन्ही समानार्थी शब्द आहेत. वैखानस हे वानप्रस्थाचे प्राचीन नाव असावे. ऋग्वेदातील काही सूक्तांचे ऋषि वानप्रस्थ होते. वानप्रस्थांचे नियम ज्यात दिले आहेत असा वैखानसशास्त्र नावाचा एक ग्रंथ प्राचीन काळी अस्तित्वात असावा. जो वैखानस शास्त्रातील नियमांना अनुसरून वागतो तो वैखानस वानप्रस्थो वैखानसशास्त्रसमुदाचारः अशी व्याख्या बौधायनाने दिली आहे. संपत्तीच्या मागे लागण्यापेक्षा संपत्तीचा संचय करण्याची इच्छा न करणे हे अधिक चांगले असे वैखानसाचे मत असल्याचे महाभारतात म्हटले आहे. वैखानस हा तिसरा आश्रम असल्याचे वेदान्त सूत्रावरील भाष्यात श्री शंकराचार्यानी म्हटले आहे. शूद्राव्यतिरिक्त सर्वांना वानप्रस्थ होता येते.

बौधायनसूत्रा मध्ये वानप्रस्थांचे निरनिराळे सूक्ष्म भेद वर्णन केले आहेत. त्यांत पचमानक (शिजविलेले अन्न आणि पक्व फले भक्षण करणारा) आणि अपचमानक (तसे न करणारा) असे दोन प्रमुख भेद सांगून पुढे त्यांचे सर्वारण्यक, वैतुषिक इत्यादि अनेक पोटभेद सांगितले आहेत. बृहत्पराशराने वैखानस, उदुंबर, वालखिल्य आणि वनवासी असे चार भेद सांगितले आहेत. वैखानस सूत्रात सपत्नीक आणि अपत्नीक असे दोन प्रकार सांगून त्यांचे औदुंबर, वालखिल्य इत्यादि पोटभेद सांगितले आहेत. रामायणात वालखिल्य, अश्मकुट्टक इत्यादि तापसांची नावे दिली आहेत.

वानप्रस्थ होण्याचा विहित काल दोन प्रकारानी संभवतो. ब्रह्मचर्याचा अवधि झाल्यावर लागलीच वानप्रस्थ होता येते अथवा गृहस्थाश्रमात काही वर्षे काढल्यानंतर वानप्रस्थ होता येते. वानप्रस्थ केव्हा होता येते ह्याविषयी मनूने असे सांगितले आहे की जेव्हा एकाद्या मनुष्याला आपल्या शरीरावर सुरकुत्या पडण्यासारखी आणि केस पांढरे होण्यासारखी चिन्हे दिसतील आणि तो आपल्या पुत्राचा पुत्र अवलोकन करील तेव्हा त्याने वनाचा आश्रय करावा. ह्या अटीवरून मनुष्याच्या वयाचा केवळ बोध होतो म्हणजे वानप्रस्थ होण्यापूर्वी मनुष्य वृद्ध झालेला असला पाहिजे. ५० वर्षाच्या वयानंतर कोणाही मनुष्याला वनाचा आश्रय करता येतो अशा अर्थाचे एक स्मृतिवचन आहे.

वानप्रस्थासंबंधी अनेक नियम स्मृतींनी आणि धर्मसूत्रांनी सांगितले आहेत. वानप्रस्थाने आपल्या शरीराला हालांची सवय करून कडक तपश्चर्या करावी. आपल्या गावात असताना भक्षण करीत असलेली अन्ने वर्ज्य करावी. शय्येसारखी घरगुती साधने वर्ज्य करावी. पूर्ण ब्रह्मचर्याने राहावे. आत्मसंयमन करावे. निरनिराळ्या उपनिषदांचा अभ्यास करावा. दानशील असावे परंतु दान स्वीकारू नये. इत्यादि नियमांचा त्यांत समावेश होतो. वानप्रस्थ झालेल्या ययाती, धृतराष्ट्र ह्यांच्या सारख्या राजपुरुषांची उदाहरणे महाभारतात दिली आहेत. स्त्रियांना देखील वनात जाता येत असे. पांडूच्या मृत्यूनंतर सत्यवती आपल्या दोन सुनांसह तपश्चर्येकरिता अरण्यात गेली आणि तेथे मरण पावली. श्रीकृष्णाने देहत्याग केल्यावर त्याच्या सत्यभामा प्रभृती स्त्रियांनी तीव्र तपश्चर्या करण्याच्या उद्देशाने वनात प्रवेश केला होता.

वानप्रस्थाला एकाद्या असाध्य रोगाची पीडा होऊन आह्निक कृत्ये नीटपणे पार पाडता येईनासे झाल्यावर अथवा मृत्यु समीप आला असे वाटल्यावर त्याने महाप्रस्थानाला निघावे आणि पाणी आणि वायु भक्षण करून देहपतन होईपर्यत चालावे अथवा जलात अथवा अग्नीमध्ये प्रवेश करावा अथवा कड्यावरून उडी मारावी. सामान्यतः आत्महत्या करणे अथवा आत्महत्येचा प्रयत्न करणे हे कृत्य धर्मशास्त्रकार महापातकांपैकी एक असल्याचे मानतात. तथापि वानप्रस्थाने मृत्युप्राप्तीकरिता महाप्रस्थानाला निघण्यास स्मृतींनी संमती दिली होती. मात्र महाप्रस्थान नंतर वर्ज्य समजले गेले.

उगाच उठून बोंबलत जंगलात वगैरे जाणे मला जमणार नाही.

-- हे तर लईच भारी.

"पन्नाशीनंतर कान आणि साठीनंतर तोंडही बंद ठेवणे हेच मर्म."

या वाक्यासाठी प्रणाम .

अच्छी लाइन है लिखके रखता हूं

पन्नाशीनंतर कान आणि साठीनंतर तोंडही बंद ठेवणे हेच मर्म.

खरी समस्या सासरेबुवांची असते हो. सासूला मुला-सुनेसमोर तोंड बंद ठेवावे लागले की मग ती कसर सासरेबुवांना बोलून भरून काढत असते. सासरेबुवांचे तोंड मुळात जन्मभर बंदच असते. त्यामुळे निदान हवे ते खाण्यासाठीतरी ते उघडता यावे या प्रयत्नात असतात, पण उतारवयात हे खाऊ नका-ते खाऊ नका यामुळे तेही उघडणे कठीण होऊन बसते.
-- एक (बंदतोंड्या) सासरा.