भारतीयांचे अपमानास्पद पराभव !! प्रकरण -१ खडकीची लढाई

भाग -१
भारताला वर्षानुवर्षांचा युद्धेतिहास आहे. या लढायांची यादी अगदी मागे खेचत नेली तर पुराणात वर्णिलेल्या देव दैत्य संग्रामापासून सुरु होईल आणि राम रावण युद्ध , भारतीय महायुद्ध , झेलम चे युद्ध वगैरे प्रवास करत करत १९९९ साली झालेल्या कारगिल युध्दपाशी येऊन थांबेल .यातील काही लढाया अंतर्गत आहेत तर अनेक परकीय शत्रूं विरुद्ध लढलेल्या आहेत .काही लढायातील विजय अभिमानाने मान उंचावणारे आहेत तर अनेक लढयातील पराभव हे शरमेने मान खाली घालायला लावणारे आहेत. या लेख मालेद्वारे आपण भारतीयांना अशा शरमेने मान खाली घालणाऱ्या लढायांची चर्चा कारणार आहोत . आज आपण मराठेशाही बुडवणाऱ्या खडकीच्या लढाईची चर्चा करणार आहोत.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्थापलेल्या मराठा साम्राज्याचा अंत ज्या लढाईत झाला ती लढाई म्हणजे खडकीची लढाई ही होय. ही लढाई ५ नोव्हेंबर १८१७ रोजी पुण्याजवळ (खरेतर हल्लीच्या पुण्यात !) खडकीत पेशवे बाजीराव रघुनाथ भट आणि ईस्ट इंडिया कंपनीच्या सैन्यामध्ये झाली .१७६१ साली पानिपतावर जसे तुमुल युद्ध होऊन जशी प्रचंड प्राणहानी झाली त्या मानाने या खडकीच्या लढाईत झालेली प्राणहानी अतिशय नगण्य म्हणावी लागेल . पण तिकडे पानिपतावर झालेल्या प्रचंड हानी नंतर सुद्धा मराठा साम्राज्य नेटाने उभे राहते आणि इकडे मात्र खडकी (आणि मग येरवडा ) मध्ये मराठ्यांचा निर्णायक पराभव न होताच पेशवाई कशी बुडते हे वरकरणी समजून घेण्यास अवघड वाटते. यासाठी आपल्याला १८१७च्या आधी काही दशके मागे इतिहासात डोकवावे लागेल. एक गोष्ट मी नमूद करू इच्छितो की वाचकांना आजवर ज्ञात असलेल्या इतिहासास कलाटणी देणारे काही वाचावयास मिळेल या अपेक्षेने जर कोणी हा लेख वाचेल तर मात्र त्याची घोर निराशा होईल . मी कोणतेही नवीन संशोधन मांडणार नाहीये . या लढाईच्या संबंधाने सध्या उपलब्ध असलेल्या विश्वसनीय साधनाचे संकलन करून ती सर्व माहिती मी इथे मुद्देसूदपणे मांडण्याचा यत्न करीत आहे याची वाचकांनी नोंद घ्यावी.

मराठे इंग्रज संबंध :-

मराठे इंग्रज संबंध हे कायमच किचकट आणि गुंतागुंतीचे राहिले आहेत. (इथे इंग्रज म्हणजे ईस्ट इंडिया कंपनी आणि त्यांचे अधिकारी असा अर्थ अभिप्रेत आहे ). न. चि. केळकर यांचे " इंग्रज व मराठे " हे पुस्तक तर संपूर्ण याच विषयाला वाहिलेले आहे ते अभ्यासूंनी जरूर वाचावे. मराठ्यांच्या बाबतीत इंग्रजांचे धोरण कायमच "तोंडावर भाव आणि मनात डाव " असे राहिले आहे . खुद्द छ. शिवाजी राजांच्या काळात मराठ्यांचा इंग्रजांशी प्रथम प्रत्यक्ष झगडा हा सुरत स्वारीच्या वेळी झाला असे म्हणता येईल . अर्थात त्याआधीही इंग्रजांनी मराठ्यांच्या कुरापती काढल्याचं होत्या . खांदेरीच्या प्रकरणात तर मराठे आणि इंग्रज यांच्यात आरमारी युद्धच पेटले होते. संभाजी राजांच्या कालात एलिफंटा बेटाच्या तटबंदीच्या संबंधाने इंग्रजांशी त्यांची कुरबुर झाली पण ती तिथेच थांबली . छ . राजाराम यांचा इंग्रजांशी फार संबंध आलेला दिसत नाही . पुढे छ . शाहू च्या काळात मराठे इंग्रज संबंध हे मुख्यत्वे आंग्रे इंग्रज संबंध असे म्हणावे लागेल. पुढे तुळाजी प्रकरणात इंग्रजांना मराठ्यांच्या प्रत्यक्ष राजकारणात भाग घेण्याची संधी नानासाहेब पेशवयाने उपलब्ध करून दिली . पुढे पानिपतच्या पराभवानंतर नानासाहेब वारले आणि थोरले माधवराव पेशवे झाले. या पेशव्याचा काळात इंग्रजांनी मराठ्यांच्या राजकारणात चंचू प्रवेश करण्याचा अनेकदा प्रयत्न केला पण तो यशस्वी झाला नाही . माधवरावांच्या मृत्यूनंतर राघोबा दादाने ती संधी इंग्रजास उपलब्ध करून दिली आणि त्यावरून इंग्रज मराठा संघर्ष उभा राहिला . यास पहिले इंग्रज मराठा युद्ध असे संबोधले जाते . हे युद्ध मराठ्यांनी जिंकले असा सर्व साधारण गैर समज आहे . प्रत्यक्षात या युद्धाचा निकाल "अनिर्णित " आहे . (आता यावर वेगळी चर्चा होईल पण आता नको). पुढे सवाई माधवराव यांच्या मृत्यूनंतर झालेल्या सुंदोपसुंदी मध्ये रघुनाथ पुत्र बाजीराव दुसरे (ज्यांना आपण यापुढे रावबाजी म्हणून संबोधणार आहोत ) ते पेशवे झाले. या रावबाजीचा राज्य कारभाराचा सुरुवातीचा काळ अनेक भानगडींनी भरलेला आहे आणि ती चर्चा मोठी आहे . थोडक्यात सांगायचे तर विठोजी होळकराच्या प्रकरणात रावबाजीचे यशवंतराव होळकरांशी वाकडे आले . हडपसर येथे पेशवे -शिंदे यांच्या संयुक्त सैन्याचा यशवंतरावांनी पराभव केला . पेशवाई टिकवण्यासाठी रावबाजीने इंग्रजांशी सुरत येथे वसईचा तह केला (१८०२ं). त्याबदल्यात इंग्रजांनी रावबाजीला पेशवाईवर पुनश्च बसवले आणि त्याच्या संरक्षणाची जबाबदारी स्वतःवर घेतली . यातून पुढे इंग्रज - रावबाजी विरुद्ध होळकर-शिंदे युद्ध पेटले आणि इंग्रज - रावबाजी पक्षाचा यात विजय झाला. यासच दुसरे इंग्रज मराठा युद्ध म्हणतात . हे युद्ध म्हणजे मराठेशाहीच्या अंताची नांदी होती .

इथे वसईच्या तहाची कलमे लक्षात घेणे आवश्यक आहे :-
या तहाद्वारे पेशव्याने सहा बटालियनची (६००० सैनिक ) फौज स्विकारली. यात कायमस्वरूपी देशी पायदळाचा समावेश होता आणि त्याला युरोपियन तोफखान्याची व इतर शस्त्रास्त्रांची जोड होती. हे सारे सैन्य पेशव्याच्या मुलुखात कायमस्वरूपी राहणार होते.
या फौजेच्या खर्चासाठी वार्षिक सव्वीस लाख रूपये उत्पन्नाचे जिल्हे कंपनीला तोडून देण्यात आले होते.
या तहाद्वारे पेशव्याने त्याचे सुरतवरील सर्व अधिकार सोडून दिले.
कंपनी व बडोद्याचे गायकवाड यांच्यात जे करारमदार झाले त्यांना पेशव्याने मान्यता दिली.
पेशव्याचे गायकवाड व निजामाशी जे वाद होते ते सर्व मध्यस्थीसाठी कंपनीकडे सोपविले.
इतर सत्तांशी भविष्यात ब्रिटिशांच्या पूर्वपरवानगीशिवाय युद्ध किंवा तह न करण्याचे पेशव्याने मान्य केले.
या तहामुळे पेशवा हा इंग्रजांचे हातचे बाहुले बनला . प्रत्येक बारीक सारीक गोष्टीत इंग्रज नाक खुपसू लागले. आता साधारण १८१० ते १८१५ या काळातील परिस्थितीचा आढावा घेऊया . इ .स १८०२ च्या वसईच्या तहाने रावबाजी इंग्रजांचा मांडलिक झाला होता. १८०५ पर्यंत शिंदे , भोसले , होळकर हे ही इंग्रजांकडून पराभूत पाऊन इंग्रजी तहात बांधले गेले होते. सातारकर व करवीरकर छत्रपती यांची स्वतःची विशेष ताकत नव्हतीच . एकुणात आता इंग्रजां विरुद्ध १७७३ प्रमाणे मराठ्यांच्या एकजुटीची कोणतीही शक्यता उरली नव्हती. शिवाय पटवर्धन , पानसे , निपाणकर वगैरे सरदारांशी पेशव्याचे काही न काही खटके उडालेच होते. या सरदारांकडून रावबाजी सतत कोणत्या न कोणत्या कारणाने खंडण्या उकळत असे. शेवटी वैतागून या जहागीरदारानी इंग्रजांकडे दाद मागितली . मग इंग्रजांनी १८१२ साली एक नवीन व्यवस्था अमलात आणली . त्यानुसार या जहागिरदारांनी पेशव्याचा मान राखावा , आपल्याकडील अतिरिक्त मुलुख सोडून द्यावा वगैरे गोष्टी पाळण्याचे बंधन त्यांच्यावर आले. उलट इंग्रजांच्या परवानगी शिवाय या जहागिरदारांचे मुलुख पेशव्याने जप्त करून नयेत से बंधन पेशव्यावर आले. विशेष म्हणजे या जहागीदारां बरोबर स्वतंत्र करार मदार करण्याची मुभा हि इंग्रजांनी घेतली . आता जवळपास सर्वच मराठा सरदारांच्या चाव्या इंग्रजांच्या हातात पडल्या .बहुदा १८१२ च्या नंतरच रावबाजीच्या मनात इंग्रजांशी दोन हात करून स्वतास मुक्त करून घ्यायचे विचार सुरु झाले असावेत.

अहमदाबादच्या वसुलीवरून रावबजीचे गायकवाड याच्याशी मतभेद होते. त्या व इतर काही व्यवहारातून पेशवा गायकवाडांकडे सुमारे अर्धा कोट रुपये मागत होता . त्या संबंधाने बोलणी करण्यासाठी गायकवाड यांकडून गंगाधर शास्त्री हा माणूस पुण्यास आला होता. हा इंग्रजांचा खास इसम होता आणि इंग्रजांच्या संरक्षणाखाली होता . या गंगाधर शास्त्र्याचा २७ जुलै १८१५ रोजी पंढरपूर येथे खून झाला . यामागे पेशव्याचा खास माणूस त्रिम्बकजी डेंगळे व खुद्द पेशवा आहे अशी इंग्रजांची खात्री होती. पण रावबाजी ला थेट आरोपी न ठरवता इंग्रजांनी त्याच्या कडे त्रिंबकजीला ताब्यात देण्याची मागणी केली . रावबाजीने बरीच चाल ढकल करून पहिली . इंग्रज ऐकेनात तेव्हा तो युद्धाची भाषा करू लागला. मग एल्पिस्टन ने शिरूर वरून इंग्रजी फौज मागवली . मग मात्र पेशव्याचे धाबे दणाणले व त्रिम्बक जी ला इंग्रजी हातात सोपवण्यात आले. पण १८१६ मध्ये ठाण्याच्या तुरुंगातून त्रिम्बकजी पळाला . त्यामागेही पेशवाच आहे अशी इंग्रजांची खात्री होती . पुन्हा इंग्रजांनी रावबाजी कडे त्रिम्बकजी साठी तगादा लावला. यानंतर इंग्रजांशी रावबाजीचे संबंध उत्तरोत्तर बिघडत गेले.
मे १८१७ मध्ये इंग्रजांनी रावबाजीस त्रिंबकजीस एका महिन्याच्या आत स्वाधीन करावे आणि त्रिंबकजी स्वाधीन होईपर्यंत सिंहगड , रायगड आणि पुरंदर जामीन म्हणून इंग्रजांचे स्वाधीन करावे अशी तंबी भरली . रावबाजीने पुन्हा टोलवाटोलवी करून पहिली . पण ८ मे १८१७ रोजी एलपीस्टन ने पुणे शहरास वेढा दिला आणि नाकेबंदी केली . मग मात्र पेशव्याने त्रिंबकजीस पकडन्यासाठी जाहीरनामे काढले आणि उपरोक्त तिन्ही किल्ले इंग्रजांच्या स्वाधीन केले. मग एलपीस्टन ने वेढा उठवला .यावेळी इंग्रजांनी रावबाजी बरोबर एक करार केला तो पुणे करार म्हणून ओळखला जातो . (१९३२ साली झालेला पुणे करार वेगळा ) . या कराराद्वारे इंग्रजांनी पेशव्याच्या उरल्या सुरल्या मुसक्याही आवळल्या .
कराराची कलमे खालील प्रमाणे .

पुणे तह - १३ जून १८१७
१. वसईचा तह कायम राहील शिवाय ,
२. पेशव्याने त्रिंबकजीस गंगाधर शास्त्र्याचा खुनी म्हणून मान्य केले आणि त्यास इंग्रजांचे स्वाधीन करण्यास कबुली दिली .
३. त्रिंबकजिस अटक होईपर्यंत त्याचे कुटुंब इंग्रजांच्या ताब्यात राहील .
४.सरदार , दौलतदार यांच्या कडील अकाबारनीस कारकून , वकील यांस पेशव्याने दरबारी ठेऊ नये . काही सवाल जबाब करावयाचे असले तर ते इंग्रजां मार्फत करावे .
५.इंग्रजांशी स्नेह असलेल्या करवीर , सावंतवाडीकर पेशव्याचा काही हक्क सांगू नये .
६. रावबाजीने इंग्रजांचे ५००० स्वर , ३००० पायदळ , तोफखाना यांचा खर्च चालवून ते स्वतः पाशी ठेवावे . त्यासाठी तोडून दिलेल्या ३४ लक्ष मुलुखावर आणि किल्यावर हक्क चालवू नये .
७. अहमद नगर च्या किल्ल्या भोवतालची ४००० हात चौफेर जमीन पेशव्याने इंग्रजांस द्यावी . इंग्रजी छावणीच्या बाजूची कुरणे कही करी द्यावी .
८. इंग्रज तैनाती फौजेपेक्षा कितीही फौज पेशव्याच्या मुलुखात ठेवतील त्यास पेशव्याने हरकत घेऊ नये .

पुण्यात या सर्व घटना घडत असतांना उत्तरेत आणि मध्य भारतात पेंढाऱ्यांचा उपद्रव वाढतच होता . विषयांतराचा दोष पत्करून हे पेंढारी कोण ते पाहू.

पेंढारी -
पेंढारी हे लोक मोगलशाहीच्या पडत्या काळात (औरंगझेबाच्या शेवटच्या २० वर्षात) प्रथम पुढे आले.पेंढारी म्हणजे पूर्ण प्रशिक्षित सैनिक नव्हेत . यांना सरकारकडून पगार नसे, मात्र शत्रूच्या प्रदेशात खंडणी वसूल करताना तिच्यापैकी कांही ठराविक भाग यांना मिळे. मुख्य लढाई नंतर शत्रूची धान्यसामुग्री लुटणे व त्यांच्या देशाची खराबी करणे हे काम यांच्याकडे असे. होळकरी सैन्यात पेंढाऱ्यांचा खूप भर असे . (खुद्द पानिपतावर मल्हारराव हे १०००० पेंढारी सैन्य घेऊन हजर होते .) हे घोडेस्वार असून यांचे घोडे फार चपळ असत. यांच्या वेगवेगळ्या टोळ्या असत व त्यांचे वेगळे नायक ही असत .१८१६ पर्यंत अनेक सरदारांनी , संस्थानिकांनी आपले संरक्षण इंग्रजांकडे सोपवले होते. (याला तैनाती फौजेचा करार म्हणून ओळखले जाते). त्यामुळे त्यांच्या मुळच्या सैन्यातील सैनिकांना एकतर इंग्रजांकडे नोकरी पत्करावी लागे वा या पेंढारी टोळ्यात सामील व्हावे लागे . १८१० च्या दशकात या पेंढाऱ्यांचा पृथक पृथक टोळ्या होत्या व त्यांचा वेगळा नेता असे . (उदा . मीरखान वगैरे ) . त्यांनी मध्यप्रांत, माळवा, गुजराथ, महाराष्ट्र, मद्रास, बिहार वगैरे प्रांतात धुमाकूळ घातला. स्वत:चे स्वातंत्र्य नष्ट झाल्यामुळे रुष्ट झालेले बरेचसे संस्थानिक त्यांना आंतून मदत करीत. इंग्रजांच्या किरकोळ बंदोबस्ताने पेंढारी टेकीस येईनात . म्हणून इंग्रजांनी पेशवे, शिंदे आदी सरदारांकडे मदत मागितली. रावबाजीने या संधीचा उपयोग सैन्य उभारणी साठी करून घेतला . त्याने आतून शिंदे , होळकर , नागपूरकर भोसले ,सातारकर छत्रपती याच्याशी संधान बांधले . फौज उभी करण्यासाठी पैसा पुरवला . बापु गोखले यांनी पटवर्धन , रास्ते , विंचूरकर याच्या मदतीने फौजा उभ्या केल्या . इंग्रजही काही भोळसट नव्हते . या कार्यक्रमाचा अर्थ त्यांच्याही लक्षात आला होता . त्रिम्बकजी वरून पेशवे इंग्रज संबध विकोपास गेले होते. रावबाजी वरपांगी पेंढाऱ्यांचा विरुद्ध फौज उभी करत आहे पण आतून त्यांनाच सामील आहे असा त्यांचा पक्का समज होता .

आता आपण खडकीत झालेल्या लढाईच्या प्रसंगापाशी येऊन पोहोचलो आहोत . पण वरील प्रस्तावना वाचून एवढे नमनालाच घडाभर तेल जाळण्याची काही आवश्यकता होती काय ? असा प्रश्न वाचकांच्या मनात येणे स्वाभाविक आहे . मूळ मुद्दा असा की १७७२ मध्ये ज्या मराठा महामंडळाने एकत्र येऊन इंग्रजांशी मुकाबला केला आणि त्यांस जरी संपूर्ण नेस्तनाबूत जरी नाही केले तरी तुल्यबळ लढत देऊन मराठा साम्राज्य राखले त्या मराठा महामंडळातील शिंदे , होळकर, पेशवे वगैरे आधारस्तंभांची इंग्रजांनी कशी छकलें करून प्रत्येकास वेगवेगळी वेसण घालून आपल्या दावणीस कसे बांधले हे वाचकांनी लक्षात घेणे जरूर आहे.

टीप - संदर्भांची यादी शेवटच्या भागात दिली जाईल .

कौस्तुभ पोंक्षे