'ड' जीवनसत्व : उपयुक्तता आणि वादग्रस्तता (पूर्वार्ध)

शरीराच्या पोषणासाठी आपण आहारातून विविध पोषण-घटक दररोज घेत असतो. त्यापैकी कर्बोदके, मेद व प्रथिने ही मोठ्या प्रमाणात (ग्रॅममध्ये) लागतात. याउलट काही पोषण-घटक हे अल्प प्रमाणात (मिलिग्रॅम किंवा मायक्रोग्रॅम) जरुरीचे असतात. अशा सूक्ष्म पोषणद्रव्यांमध्ये जीवनसत्वांचा(Vitamins) समावेश होतो. आजपर्यंत एकूण १३ जीवनसत्वे माहित आहेत. त्यांना ‘अ’, ‘ब’, ‘क’, ‘ड’ अशी एकाक्षरी नावे का दिली असावीत याचे वाचकांना कुतूहल असते. गेल्या १-२ शतकांत जेव्हा त्यांचा टप्प्याटप्प्याने शोध लागला, तेव्हा त्या प्रत्येकाचे रासायनिक सूत्र निश्चित माहित नव्हते. त्यामुळे त्यांना शोधक्रमाने अ, ब, क अशी नावे दिली गेली. नंतर त्या प्रत्येकाचे सूत्र माहित झाले व त्यानुसार प्रत्येकाला त्याचे अधिकृत नाव मिळालेले आहे. तरीसुद्धा जनमानसात आणि वैद्यकविश्वात त्यांची ऐतिहासिक एकाक्षरी नावे आजही प्रचलित आहेत.

या लेखात आपण ‘ड’ जीवनसत्वाचा (Cholecalciferol) विचार करणार आहोत. हाडांच्या बळकटीसाठी ते अगदी आवश्यक. ते आपल्या शरीरातही तयार होते, ही त्याची अजून एक ओळख. त्याचे उत्पादन, कार्य आणि त्याच्या अभावाने होणारे आजार यांचे विवेचन पुढे येईल. हाडांच्या दुबळेपणाव्यतिरिक्त इतर काही गंभीर आजारांचा प्रतिबंध ‘ड’ करू शकते का, हा गेल्या २० वर्षांत खूप चार्विचर्वण झालेला विषय आहे. त्याचाही आढावा शेवटी घेईन.

शरीरातील उत्पादन:
आपल्या त्वचेमध्ये काही प्रमाणात कोलेस्टेरॉल असते. जेव्हा उघड्या त्वचेवर सूर्यकिरण पडतात तेव्हा त्यातील ‘नीलातीत’ (UV-B) किरणांची या कोलेस्टेरॉलवर प्रक्रिया होते. त्यातून ‘ड’ तयार होते. ते रक्तात शोषले गेल्यावर पुढे यकृत व नंतर मूत्रपिंडात पाठवले जाते. तिथे त्यावर अधिक प्रक्रिया होऊन परिपक्व ‘ड’ (active D) तयार होते.

जर ‘ड’ इतक्या सहज शरीरात तयार होते तर मग आपल्याला आहारात त्याची काळजी करायची गरज नाही, असे वाटेल. पण, हा मामला इतका सोपा नाही. ते त्वचेत तयार होण्याची जी प्रक्रिया आहे ती बऱ्याच घटकांवर अवलंबून आहे. ते असे आहेत:

त्वचेचा रंग: जगभरातील लोकांच्या त्वचेच्या रंगात पांढराफटक पासून ते अगदी पूर्ण काळा अशा अनेक छटा दिसतात. त्वचेमध्ये जेवढे melanin रंगद्रव्य जास्त, तेवढा तिचा रंग अधिक काळा होतो. हे रंगद्रव्य ‘ड’ च्या उत्पादनात अडथळा आणते. त्यामुळे ‘ड’ कृष्णवर्णीयांमध्ये कमी प्रमाणात तयार होते.

वय: वाढत्या वयाबरोबर ही प्रक्रिया मंदावत जाते. त्यामुळे वृद्धांमध्ये ‘ड’ कमी तयार होते.

हवामान: हिवाळ्यापेक्षा उन्हाळ्यात ही प्रक्रिया अधिक होते. त्यामुळे उन्हाळा संपताना सर्वात जास्त ‘ड’ त्वचेत तयार झालेले असते.

पोशाख आणि व्यवसाय: ‘ड’ भरपूर तयार होण्यासाठी त्वचेचा जास्तीत जास्त भाग उघडा असायला हवा. त्यावर सकाळी १० ते दुपारी ३ पर्यंतचे उन किमान २० मिनिटे पडणे आवश्यक असते. या वेळेतील उन्हात नीलातीत किरणांचे प्रमाण सर्वाधिक असते.

यासंदर्भात पांढरपेशे आणि श्रमजीवींची तुलना रोचक आहे. पांढरपेशे या वेळांत बरेचसे शरीर कपड्यांनी झाकून कामाच्या खोल्यांमध्ये बसून असतात. त्यात जर तिथल्या खिडक्या पूर्ण बंद केल्या असतील, तर काचेतून येणारे सूर्यकिरण उपयुक्त नसतात. त्यात भर म्हणून जर खोलीच्या आतून पूर्ण पडदे लावलेले असतील तर मग थेट प्रकाशाचा संपर्कच तुटतो. याउलट एखादा बांधकाम मजूर या वेळांत बऱ्यापैकी उघड्या अंगाने उन्हात घाम गाळतो. अर्थातच त्याच्या त्वचेत ‘ड’ भरपूर तयार होते.
या विवेचनातून लक्षात येईल की वृद्धाश्रमात जखडलेले लोक आणि परदानशीन स्त्रियांत ‘ड’ चा अभाव अधिक दिसतो.

वरील सर्व घटकांचा विचार करता हे लक्षात येते की शरीरात तयार होणारे ‘ड’ आपल्याला पुरेसे नसते. त्यामुळे काही प्रमाणात ते आहारातून घ्यावे लागते.

आहार आणि ‘ड’ ची उपलब्धता:
ते मुख्यतः प्राणीजन्य पदार्थांत आढळते. तेलयुक्त मासे (salmon, mackerel), बटर आणि चीज हे त्याचे मुख्य स्त्रोत. तरीही या नैसर्गिक पदार्थांत जेवढे ‘ड’ असते ते आपल्या गरजेपेक्षा कमीच असते. म्हणून प्रगत देशांत दूध व इतर काही खाद्यांमध्ये कृत्रिम ‘ड’ घालून त्यांचे पोषणमूल्य वाढवलेले असते.

शरीरातील कार्य:
परिपक्व ‘ड’ (active D) हे पेशींत एखाद्या हॉर्मोनप्रमाणे काम करते. लहान आतडे, हाडे आणि मूत्रपिंड अशा तीन ठिकाणी त्याचे काम चालते. त्याचे सर्वात महत्वाचे काम म्हणजे आहारातील कॅल्शियम आतड्यांमध्ये व्यवस्थित शोषून घेणे. आपल्या रक्तातील कॅल्शियमची पातळी स्थिर ठेवण्यात त्याचा मोठा वाटा आहे. (क्रमशः)
*******************************
पूर्वप्रसिद्धी : दै. सकाळ, पुणे .