हॅना आरेण्ट आणि हुकुमाची ताबेदारी (Obedience To Authority)

लेखातले विश्लेषण आवडले. विचारप्रवर्तक.

फारच विचारप्रवर्तक लेख. धन्यवाद!

चित्रपटाची ओळख आणि त्याला धरून केलेले Obedience To Authority या कल्पनेचे विवेचन माहितीपूर्ण आहे. आवडले. हाती सापडलेल्या चोराला चान्स मिळेल त्याने फटके देण्यापासून ते आजकालच्या Internet vigilantism पर्यंतच्या सामूहिक उन्मादांची मुळेही यापेक्षा थोड्या वेगळ्या पण shared responsibility मुळे परिणामांची जबाबदारी नसल्याच्या भावनेनेच होत असावी असे वाटले. खरोखरच विचारप्रवर्तक अश्या लेखाबद्दल धन्यवाद.

फारच सुंदर लेख. खास करुन तुम्ही त्या प्रयोगाबद्दल लिहीले आहे ते वाचुन खुपच धक्का बसला. इतक्या कमी लोकांनी प्रयोग थांबवला ह्यावर विश्वास बसत नाही अजुनही. समजा माझ्याकडे पर्यायच नाहीये तर कदाचित मी हे असे होणे समजु शकते. पण आपण केवळ एका प्रयोगाचा भाग आहोत आणि तो नाही जरी पुर्ण झाला तरी काही बिघडत नाही हे माहिती असताना लोकांनी असं का केलं असेल? मला जगात शक्यतो संवेदनाशील माणसं जास्त आहेत असं वाटायचं. तुम्ही दिलेलं जातीव्यवस्थेचं उदाहरणही अगदी योग्य आहे. त्यातही अनेकांना कुणावर तरी अन्याय होत आहे, माणसांना यातना होत आहेत हे प्रत्यक्ष पहावं लागलं असेलच, तरीही मूकसंमती असल्याप्रमाणे समाज शांत होता. अर्थात त्यातही आपल्यालाच वाळीत टाकलं जाईल ही भीती असेलच. अशी कोणतीही भीती मनात नसतानाही त्या प्रयोगात मात्र लोकांनी माघार का घेतली नसेल?

अवांतर - आजच एक बातमी वाचली की अमेरिकेत एका मुलीला (वय १७) तिच्या मित्राला आत्महत्येला प्रवृत्त केल्याबद्दल शिक्षा झाली आहे. ह्यात त्या मुलीने मित्राला केलेले मेसेजेस सुद्धा दिलेत. ते वाचताना असाच धक्का बसतो कारण त्यात आधी ती त्याला आत्महत्या करु नकोस असं म्हणते, पण पुढे जाऊन तिच त्याला स्वत:ला संपव म्हणुन अक्षरशः मागे लागते. आधी काही दिवस तो बिचकला. तेव्हा ती त्याच्यावर भयंकर वैतागली. तुझ्याच्याने काही होऊच शकत नाही हे ही म्हणाली. मग त्याला आई-वडीलांची काळजी वाटायला लागली तर तिने त्याला हे ही पटवुन दिले की कसे ते ह्यातुन बाहेर पडतीलच आणि ती स्वतः त्यांना मदत करेल. शेवटच्या दिवशी तर त्याला "केलीस तर आत्ता ताबडतोब आत्महत्या कर, उद्या काही तुझ्याचाने होणार नाही" असे म्हणुन आत्महत्या करायला "पाठवले."

तिला काय मिळणार होते असे करुन?

वर वर अत्यंत साधी दिसणारी माणसं आहेत ही.. ते जास्त भयानक आहे...

मिल्ग्राम ह्याने निष्कर्ष काढला कि माणूस लाखो वर्षापासून उत्क्रान्त होता असताना समूहाच्या नेत्याची आज्ञा पाळणे हा त्याचा सहजभाव (instinct) बनला आहे. समूहाच्या नेत्याचे( alpha male) न ऐकणे, समूहातून वेगळे होणे, बहिष्कृत होणे म्हणजे मृत्यू हे समीकरण पिढ्यानपिढ्या भिनले आहे, पुढे ही असुरक्षिततेची, समुहात सामावून घेतले जाण्याची भावना इतकी प्रबळ होते कि त्यापुढे क्रूर वर्तन, स्वत:च्या सदसद्विवेकाशी प्रतारणा, स्वजातीयांतल्या दुबळ्या घटकांवर अत्याचार करतना त्याला काही वाटत नाही.

समूह चांगला असेल तर ठीक (उदा. जनहितार्थ काम करणाऱ्या लोकांचा समूह) पण समूहाची प्रेरणा वाईट असेल तर ते एकट्यादुकट्या वाईट माणसापेक्षा जास्त हानिकारक ठरते. म्हणूनच जेवढे शक्य होईल तेवढे एखाद्या समुहापासून दूर राहिले पाहिजे, म्हणजे स्वत:ला एकाच समूहात जास्त गुंतवू नका. मग हे समूह धर्माधारित असोत, जातीधारीत किंवा राजकीय किंवा अजून कोणते ..

असा विचार कधी केला नव्हता, खरं तर असं काही असतं हेच माहिती नव्हतं.
आनंदयात्री यांनी वर लिहिल्याप्रमाणे
सामूहिक उन्मादांची मुळेही यापेक्षा थोड्या वेगळ्या पण shared responsibility मुळे परिणामांची जबाबदारी नसल्याच्या भावनेनेच होत असावी असे वाटले

बोकाभाऊंच्या 'अंधारक्षण' या मालिकेची आठवण झाली. दुसऱ्या महायुद्धातील अत्याचार करणाऱ्या लोकांच्या मुलाखतींचा स्वैर अनुवाद होता. हुकुमाचे ताबेदार हा एक भाग त्यात होताच, पण असं आठवतं की ज्यांच्यावर अत्याचार करायचे आहेत, ते लोक आपल्या वंशापेक्षा अतिशय तुच्छ आहेत, असा काहीसा यातील बऱ्याच जणांचा ठाम विश्वास होता. ब्रेन वॉशिंग म्हणा..

चित्रपट पहावाच लागेल...
अप्रतिम लेख, आवडला आहे व लिंक शेअर करतोय.

....थोडे ओळखीचे वाटते हे?

हे वाचताना अनेक प्रसंग, बातम्या डोळ्या समोरुन तरळून गेल्या.

आपण यंत्रमानव बनवण्यात आपले श्रम उगाच वाया घालवतो आहे. त्याची खरोखर काही गरज नाही असे लेख वाचल्यावर विशेषतः त्या प्रयोगाचे निश्र्कर्ष वाचल्यावर वाटले.

सध्या ऑनलाईन गेम मधे सुरु असलेला "ब्लु व्हेल" हा देखील याच प्रकारचा खेळ असावा असे वाटले. या मधे खेळाडुला आत्महत्या करण्यासाठी प्रवृत्त केले जाते असे वाचण्यात आले आहे.

पैजारबुवा,

काही राजकीय पक्षां मधे , "हाय कमांड" च्या आज्ञा पाळल्या जातात, कींवा , "त्यांची" मर्जी असणे हीच जीवनाची इती कर्तव्यता आहे असे समजणे, त्यात धन्यता मानणे तो साधारण हाच प्रकार असावा .

याविषयी ‘अाजचा सुधारक’ मध्ये दोन भागात अतिशय विस्तृत माहिती वाचली होती, त्याची अाठवण झाली. वर अत्रे म्हणतात ते पटले. कोणत्याही समूहाचा भाग होणे, शरण जाणे हे माणूसपणाचा शेवट करू शकते. चांगल्या परिक्षणाबरोबरच विचारप्रवर्तक लेखाबद्दल धन्यवाद.

उत्तम लेख.

आदित्य कोरडे,

उत्तम लेख. त्यात वर्णिलेली परिस्थिती रोचक आहे. भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी इंग्रजांविरुद्ध घातपाती कृत्ये केली होती. विशेषत: क्रांतिसिंह नाना पाटलांनी सातारा भागात प्रतिसरकार स्थापन केलं होतं तिथे संशयितांची सर्रास मुंडकी उडवली जायची. इथेही हुकुमाच्या ताबेदारीचा नियम लागू करावा काय?

आ.न.,
-गा.पै.

आपल्याला जे पटते तेच करण्यास अतोनात धैर्य लागते. अर्थात अशीही माणसे होऊन गेली आहेत. अशाच एका माणसासाठी "हॅक्सॉ रिज'' हा मेल गिबसन यांचा चित्रपट जरूर बघावा

रोचक माहीती.

प्रयोगातून माघर न घेणार्‍या लोकांबद्दल पिराताईंनी विचारलेल्या प्रश्नाचाही शोध घेणे आवश्यक आहे.

आदित्य कोरडे यांची मांडणी नेहमीच अभ्यासू आणि अतिशय मुद्देसूद असते, पण सध्याला ते बाजूला ठेऊ. लेखात मनुष्याच्या ज्या विचारहिनतेवर भाष्य झालं आहे तोच परिणाम या लेखानं देखिल साधला आहे कि काय अशी (आणि माझ्याच खालिल मुद्द्यांतल्या विरोधातली!) कबुली देऊन मी टिका करायला चालू करतो.
===============================
जवळजवळ प्रत्येक व्यक्तिला सामाजिक, राजकीय व्यवस्थेच्या आणि स्वतःच्या रिलेटिव शक्तीचं आकलन असतं. व्यवस्थेतल्या त्रुटी, उणिवा जाणवत असतात. व्यवस्थेकडून होणार्‍या कायदेशीर आणि कायदाबाह्य गुन्ह्यांची, अन्यायांची आणि क्रौयांची कल्पना असते. हे सगळं त्याचं प्रत्यक्ष अनुभवविश्व असतं. काही प्रमाणात कधी कधी व्यक्ति अशा पापांचा लाभार्थी देखिल असते. पण याचा अर्थ कितपत खेचता येतो?
व्यक्ति सहसा जे समाजमान्य आहे ते करतो. सैनिक शत्रूचे मुडदे पाडतो ते याच तत्त्वावर. हे क्रूर आहेच पण शत्रू ही संकल्पनाच अर्थहीन आहे का? मग शत्रू ही संकल्पना हाताळणारा तो अल्फा मेल आणि त्याचे ऐकणारे ते सैनिक हे बुद्धिभ्रष्ट, बुद्धिहिन, विवेकहिन आहेत असे म्हणावे का? ज्यावेळेस दोन अत्यंत प्रोफेशनल फौजांचे युद्ध होत असेल तेव्हाही?
मनुष्य हा समाजशील, समाजप्रेमी प्राणी आहे कि व्यवस्थाप्रेमी? मूळात व्यवस्था आणि समाज एकमेकांपासून वेगळे काढायचे कसे? म्हणजे व्यवस्थेशी निष्ठ न राहता समाजावर प्रेम कसे करायचे? मनुष्याचा विवेक ही अत्यंत सुंदर गोष्ट आहे. तो नेहमी जागृत असतो. याला अनंत कारणांनी बरेच लोक अपवाद निघतात मात्र अख्ख्या मानवजातीवर विवेकहिनतेचा सर्रास आरोप होऊ शकत नाही.
====================================
मनुष्याचा विवेक हायजॅक करता येतो. आणि अगदी मास स्केलवर देखिल करता येतो. हॅना म्हणते कि हा माणूस ज्यूंचा द्वेष करत नाही. बरोबर आहे. कसा करेल. जे मनुष्यच नाहीत त्यांचा द्वेष कसा आणि का करायचा? इतिहास असा आहे कि आज आपण होमो सेपियन ही स्पेसिज हे अंतिम वर्गीकरण मानतो. तेव्हा वंश हे नवाविष्कृत शास्त्रीय अंतिम वर्गीकरण होते. आणि ज्यूंचा वंश संपण्याच्या लायकीचा होता. (इतर अन्यही बरेच वंश संपवले गेले पण त्याचा इतका ब्रभा झाला नाही. आपण जो धर्म विवेकहिनता आणतो असा जाता जाता अस्पष्ट उल्लेख केला आहे, तो या सर्व वंशांना ख्रिश्चन बनवू म्हणत असे.) ज्यू स्त्रीयांवर बलात्कार देखिल करायचे नाहीत वा संमतीने संबंध ठेवायचे नाहीत (अन्य युरोपियन स्त्रीयांवर चालतील) अशी त्या काळात जर्मन सरकारची अधिकृत निती होती. तो एकूण प्रकारच विज्ञानाने डोके हायजॅक केल्याचा काळ होता. हार्वर्डमधे कवटीची मापे घेऊन (आणि मुलाखत न घेता) प्रवेश देणारी शास्त्रीय मंडळी असेल तर दुसरं काय होणार? दिग्दर्शकाने चित्रपटाच्या एक अत्यंत महत्त्वाच्या अंगाचा अभ्यासच केलेला नाही आणि मानसशास्त्रीय निष्कर्ष काढले आहेत.
अनेकदा संपूर्णजात अशा मशिनेशन्सला बळी पडते. पण हे बळी पडणं झालं. फसवलं जाणं झालं. मूळ विवेक मरणं नव्हे.
आई बाळाच्या अंगात तिच्या प्रत्यक्ष सुई टोचलं जाणं सहन करते, पण ते क्रौय कसं होईल? इंजेक्शन हे काहीतरी चांगलं आहे हा इतका दृढ (आणि खरा देखिल) समज आहे कि ती ते होऊ देते. तिला इम्म्यूनिटीमधलं स्वतःला फार काही कळत नाही. सर्वसाधारणपणे लोक करतात ते योग्यच असावं असं ती मानते. योग्यतेच्या आग्रहाचा
मनुष्याचा पिंड मजबूत असतो.
सार्‍या मानुष्यिक व्यवस्था अंततः माणसाच्या जागृत आणि न फसलेल्या किंवा भोळसटपणामुळे हायजॅक झालेल्या किंवा किमान उद्दिष्टापुरता मनातल्या मनात शुद्ध असलेल्या विवेकाच्या सेवेसाठी राबत असतात. कोण्या एका कालखंडात व्यवस्थांचा कणा असलेल्या ईश्वर आणि धर्म या संकल्पना अचानक टाकून देऊन नवी व्यवस्था आणायच्या गोंधळाच्या काळात असे हायजॅकींगचे प्रकार जास्त झाले तर विवेकपालनाच्या जागी व्यवस्थापालन ही मनुष्याची आंतरिक उर्मी आहे असे होत नाही.
============================================
असले मानसशास्त्रीय निष्कर्ष काढायची झालेली घाई वा असले उठपटांग निष्कर्ष अजून एक बाब हायलाईट करून जाते. ती म्हणजे मूळात मानवात ईश्वरदत्त असं काही सौंदर्य वा चांगुलपण वा माणुसकी नाही असं नव्या व्यवस्थेचं गृहितक. मग एक उत्क्रांत रेणूसंच, संगणक म्हणून काहीही अनुमान बांधा. धाग्यात उत्क्रांतीचा उल्लेख केला आहे. अहो, उत्क्रांती हे सिडोसायन्स आहे, तिचं उपयोजन इतक्यात आपल्याच मानसिकतेचा अभ्यास करून मोकळं व्हावं असं करायला अजून अवकाश आहे.
============================================
धाग्यातला प्रयोग आणि त्याचं अनुमान देखिल हास्यास्पद आहे. कोणत्या कायद्यानुसार प्रयोगातले "शिक्षित" प्राध्यापक विद्यार्थी मेला तर सुटणार होते? कोणत्याही खेळामधे प्रायोजक स्वत:च्या मर्जीप्रमाणे काहीही रिस्क्स घेऊ शकत नाही. अन्य खेळाडू (प्रोफेसर) कोणी (विद्यार्थि) मेला तर सह आरोपी होणारच. विद्यार्थ्यांना (एका अज्ञात महान उद्दिष्टिसाठी केलेल्या) प्रयोगाचेवेळि तात्कालिक त्रास द्यायचा का नाही इतकंच त्यांना ठरवायचं असेल. बहुतेक अर्ध्या प्रोफेसर्सना तर बटन दाबायच्या आणि किंचाळायच्या वेळांच्या फरकामुळेच आनंद आला असेल. उत्तर चुकलं तर वाढत्या क्रमानं शॉक देऊन आपलं मार्केट नष्ट करायला प्रोफेसर्स इतके मूर्ख आहेत?

चित्रपटाचा परिचय आणि त्यावरचे विश्लेषण आवडले.

प्रयोगाचा भाग मात्र काही पटला नाही. माझं स्वतःचं अगदी प्रामाणीक मत असं की जर मला माहिती असेल की मी केवळ एका प्रयोगाचा भाग आहे (समूहाच्या नेत्याची आज्ञा नव्हे) आणि माझ्यावर कसलीही जबाबदारी नाही तरी केवळ एका प्रयोगाकरता कोण्या व्यक्तिला मी यातना देवू शकणार नाही. मला वाटतं आपल्या आजूबाजूची बरीचशी लोकं अशीच असावीत. समाजातले बहुतेक गुन्हेदेखील काहितरी कारणावरून होत असतात. मानसीक संतुलन शाबूत असलेले लोक उगाच कोणावरही अत्याचार करत नसावेत.

छान परीक्षण.

"सर्वसामान्य माणसं जर त्यांच्यावर परिणामांची जबाबदारी टाकली नाही तर जो परिणामांची जबाबदारी घेत असेल त्याच्या आज्ञांचे शब्दश: पालन करीत, त्यांचा विवेक, सद्सद विवेक बुद्धी त्याच्या आड येत नसे." हे वाक्य एकदम पटलं. ह्यावरून काही घटना, उदाहरणे आठवली.

१) सती प्रथेच्या काळात सती जाणाऱ्या (?) स्त्रीला, चर (मोठा खड्डा) खणून त्यात चिता पेटवून, चितेवर बसायला लावीत. चर अश्यासाठी की आगीच्या दाहाने होरपळल्यावर देखील तिला चितेवरून बाहेर येता येऊ नये, म्हणून. एव्हढ असूनही जर ती बाहेर यायचा प्रयत्न करू लागली तर मोठमोठे बांबू, काठ्या घेऊन तिला पुन्हा आत ढकलणारे तेथे असंत. बाजूला मोठ मोठे ढोल, नगारे वाजवणारे असंत, का तर तिच्या किंकाळ्या ऐकू यायला नकोत म्हणून. एव्हढी क्रूरता कोण आणि कशी करू शकत असेल ? चितेच्या आसापास त्या दुर्दैवी स्त्रीचे आप्त-स्वकीय असणारंच, मग ते हे सर्व कसे खपवून घेत ? त्यामागचे उत्तर 'मी त्याला जबाबदार नाही' हेच असावे असे मला वाटते. एकदा का 'धर्म, प्रथा, चालीरीती' ह्यांच्या अंगावर जबाबदारी टाकली की आपण नामा निराळे. पुन्हा जर एखाद्या स्त्रीला सती जाण्यास प्रवृत्त नाही केले तर समाज पुरुषांची भीती, समाजातून बहिष्कृत होण्याची भीती. त्यामळे 'मेल अल्फा'च्या इच्छेप्रमाणे त्यांचे वागणे होत असावे.

२) हे एक काही वर्षांपूर्वीचे उदाहरण - मुंबईच्या मालाड रेल्वे स्टेशनवर एका पाकीटमाराला लोकांनी पकडले. त्याची झडती घेऊन देखील त्याच्याकडे काहीही सापडले नाही (पाकीट मारणारा एक असतो जो लगेच त्याच्या साथीदाराकडे ते पाकीट पास ऑन करतो) परंतु त्याला पकडणाऱ्या माणसाची खात्री होती की ह्यानेच पाकीट मारले आहे. लगेच आसपासची सगळीच माणसे त्या पाकीटमारावर तुटून पडली आणि त्याला बेशुद्ध पडेपर्यंत मारलं. तो जमिनीवर पडल्यावर देखील जाणारा येणारा त्याला लाथा मारीत होता मात्र पोलीस आल्यावर तेथे एकजण उभा राहिला नाही. जर तो पाकीटमार मेला असता तर इथे कोणा एकावर त्याचा आळ येण्यासारखा नव्हता त्यामुळे जो तो त्याला मारीत होता. ज्यावेळी जमाव दगडफेक करतो, जाळपोळ किंवा इतर हिंसा करतो त्यावेळी (पकडला गेला नाही तर) कोणा एकावर जबाबदारी येणार नसते. हे एक mob psychologyचे उदाहरण झाले. इथे देखील 'जबाबदारी' हा एक महत्त्वाचा घटक आसतो.

३) हल्ली जी एक राजकीय, सामाजिक आणि धार्मिक विचारधारा चालू आहे, ती जराही पटली नाही तरी त्या विचारधारे विरुध्द बोलण्याची, लिहिण्याची, किंवा कृती करण्याची लोकांची हिम्मत होत नाही. ह्या मागची काही कारणे म्हणजे "मला काय करायचंय ?" ही एक वृत्ती आणि दुसरे म्हणजे स्व:ताची तसेच स्वताच्या कुटुंबाची सुरक्षा आणि सुबत्ता ह्याची काळजी आणि तिसरे म्हणजे "माझ्या ह्या विचारांनी 'अल्फा मेल' ला काय वाटेल?" ही भीती.

अत्याचार करणारे आणि त्या अत्याचाराकडे काणाडोळा करणारे हे सारखेच दोषी असतात. थोडक्यात काय तर आदित्यजींने त्यांच्या लेखात मांडलेले मुद्दे हे कालातीत आहेत, हेच खरे.

विचार करणे म्हणजे जे समोर दिसते आहे, ऐकू येते आहे, अनेक लोक सांगता आहेत, नाहीतर वर्तमानपत्रात छापून आलेले आहे, म्हणून ते खरेच आहे असे न मानता दुसरीही एक किंवा अनेक बाजू असेल / असतील ही शक्यता स्वीकारणे. नेमकी हीच गोष्ट खूपशा लोकांना करावयाची नसते. ह्यासाठी अनेक कारणे असतील; मानसिक आलस्य हे त्याचे प्रमुख कारण असावे (असे मला वाटते). विचारातून विचार निघतात. त्यातील बरेच त्रासदायक असू शकतात. त्यातून तात्कालिक हतबलताही येऊ शकते. म्हणून बहुधा माणसे विचार करायचेच सोडून देतात. मी विचार करून काय होणार, फक्त माझे प्रेशर वाढेल, असा सुद्न्य विचार करतात. त्यांचेही काय चूक म्हणा. मग सगळेच सोपे होऊन जाते ना.
हे आदित्य कोरडेंचे परीक्षण आणि एकूणच लिखाण खूप आवडले. फार दिवसांनी काही वेगळे वाचता आले. धन्यवाद, कोरडे. (की कोर्डे असे हवे? माफ करा चुकीचे लिहिले असेल तर.)

परीक्षण आवडले. विचार करायला भाग पाडणारे आहे. अरुण जोशींचा प्रतिसादही मननीय आहे. मात्र झुंडीचा भाग झाल्यावर लोक अतर्क्य, अविश्वसनीय प्रकारे वागतात. आंतरजालावर समोरचा दिसत नसल्याने द मास्कमधल्यासारखी माणसाची विकृत बाजू अधिक ठळकपणे समोर येते याचा अनुभव आहे.

ब्लु व्हेल याबद्दल गेया काही दिवसात वाचून खूप अस्वस्थ व्हायला झाले होते. कोणीतरी अज्ञाताने दिलेल्या आज्ञा स्वतःला इजा पोचवणार्‍या असल्या तरी मुलं कशी ऐकतात हा प्रश्न पडला होता. काही प्रमाणात इथे त्याचे उत्तर आहे असे वाटते.

आज्ञाधारकपणा हा आपल्याकडे मोठा गुण समजला जात असतो, पण या विचाराला सुरुंग लावणारे असे काहीतरी इथे आहे. प्रत्येक ठिकाणी प्रश्न विचारायची सवय स्वतःला आणि मुलांना लावली पाहिजे.

चित्रपटाची ओळख आणि त्यानिमित्ताने केलेलं विचारमंथन आवडलं.
स्वत:ची विचार करण्याची क्षमता शाबूत ठेवण्यात अनेक अडचणी असतात. समाज विविध प्रकारे 'धोपटमार्गा सोडू नको' हे आपल्यावर बिंबवत असतोच.
शिवाय वेगळा विचार करण्याची एक अपरिहार्य किंमत असते - तो विचार वेगळा असला तरी योग्य आहे की अयोग्य हे काळ ठरवत असल्याने अपयशाचीही भीती असते.
तरी अनेक माणसं असा विचार करतात आणि तो किंमत मोजूनही मांडतात हे विशेष आहे.
एकांतिक व्हायचं नाही, समाजाशी नाळ जोडून राहायचं आणि तरीही आपली विचारक्षमता टिकवून ठेवायची ही एक तारेवरची कसरत आहे.

चित्रपट 'पाहण्याच्या यादीत' लिहून घेतला आहे.
या चित्रपटाची ओळख करून दिल्याबद्दल आभार.

माहीतीपर लेख आणी परिक्षण

छान लेख-माहीती

धन्यवाद

परीक्षण आणि विचारमंथन छान . खूप दिवसानी डोक्याला ताप देणारा (विचारप्रवर्तक ) लेख वाचला .

सलग दोन धाग्यावर मी हेच लिहतोय!
Inside each of us is a monster; inside each of us is a saint. The real question is which one we nurture the most, which one will smite the other.
- Jodi Picoult

आदित्य कोरडे हे एक अल्फा मेल म्हणता येतील का? तुम्ही एक विचार मांडावा नि सगळ्यांनी तो प्रभावित होऊन मान्य करावा अशी क्षमता असणं म्हणजेच अल्फा मेल असणं ना? या धाग्याच्या, लेखाच्या आणि प्रतिसादांच्या अनुषंगानं जर ते अल्फा मेल नाहीत तर का नाहीत? म्हणजे या केसचा नक्की काय फरक आहे? नेता नि अल्फा मेल यांत काय फरक आहे?
=================
(आदित्य साहेब, तुमचं उगं उदाहरण दिलं आहे.)

अतिशय उत्तम लेख. पूर्णपणे पटला.
समूहाच्या किंवा एखाद्या विचाराच्या (धार्मिक किंवा राजकीय) आहारी जाऊन माणूस आपली सारासार विचार शक्ती हरवून बसू शकतो आणि त्याचे परिणाम किती भयानक असू शकतात हे समोर आले.
आयसिस, बोको हराम, हिजबुल, जैश ए मोहम्मद, तालिबान सारख्या घातपाती दहशतवादी संघटना ह्या अशा एकाच प्रकारच्या विचाराने भारीत झालेल्या असतात. तुलनेत दुर्बल आणि निश:स्त्र लोकांवर अन्याय करणे, त्यांचा जीव घेणे आणि त्यासाठी प्रसंगी प्राणार्पण करणे ह्या संघटनेत काम करणाऱ्या दहशतवाद्यांना गैर वाटत नसावे ते ह्यामुळेच.

यासंदर्भात संशोधन १९६२ नाही तर खूप आधीपासून चालू आहे. एरिक फ्रॉम यांनी यासंदर्भात दुसऱ्या महायुद्धाच्या दरम्यान पुस्तक लिहिले आहे. (fear of freedom). ज्यामध्ये सद्सद्विवेक बुद्धी गहाण ठेवणे याचे मानसशास्त्रीय विश्लेषण केले आहे.

हे पुस्तक नाझीवाद सर्वोच्च बिंदूला असताना लिहिले गेले आहे. फ्रॉम यांना जर्मनी सोडावा लागला. त्यातून त्यांना नाझीवाद का बोकाळतो याचे संशोधन करायला प्रेरणा मिळाली.

याचा अस्सल भारतीय आणि मराठमोळा संदर्भ म्हणजे डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांनी दिलेला इशारा . "माणूस कितीही श्रेष्ठ असला तरी त्याच्या चरणी आपले स्वातंत्र्य गहाण ठेऊ नका."

आपलाच,
अभिजित तांबे

लेख आणि प्रतिसाद आवडले.

===
वरती इच्छामरणचा उल्लेख झाला आहे. तर http://www.dignitas.ch हे jfyi.

नावडती सरकारे आली कि मनुष्य प्राण्याचं वर्तनच मानसशास्त्राच्या चिकित्सेचा भाग बनतो.

खुपच सुंदर लेख आणि विष्लेषण.

#ऑनर किलिंग #खाप #कुलकर्णी-हत्याकांड-कोल्हापुर

पित्याच्या आदेशावरुन आईचे शिर धड़ावेगळे करण्याची कृती समाजात मानसन्मानाचे कारण झाल्यामुळेच की काय,
.
.

समाजात आता, सो कॉल्ड इभ्रातिसाठी, वडिलधारया लोकांना, सख्या मुलीने जातीबाहेर लग्न केले, म्हणून तिला पति सकट ख़तम कर म्हणायाला, भावाला तसे करायला, जरासुद्धा हिचकिचाहट होत नसावी.

निष्कर्ष –
सर्वसामान्य माणसं जर त्यांच्यावर परिणामांची जबाबदारी टाकली नाही तर जो परिणामांची जबाबदारी घेत असेल त्याच्या आज्ञांचे शब्दश: पालन करीत

श्रीभगवानुवाच |
कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो, लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्त: |
ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे, येऽवस्थिता: प्रत्यनीकेषु योधा: ||

भगवान बोलले, मीच घडवितो मीच मोडितो, तू जरी शत्रूचा वध नाही केला, तरी त्यांचा अंत पूर्वनियोजित आहे मजकडून,
( इथे "हुकुमाची ताबेदारी तुझी नाहीच, ती तुझी नव्हतीच कधीही" असं तर सजेस्ट होत नाहीये नं ? जाणकारांनी प्रकाश टाकावा )

द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथंच, कर्णं तथान्यानपि योधवीरान् |
मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा, युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान् ||

माझ्याकडून आधीच अंत पावलेले द्रोण भीष्म जयद्रथ, यांचा वध करण्यास तू व्यथित होऊ नकोस.
( इथेही "हुकुमाची ताबेदारी तुझी नाहीच, ती तुझी नव्हतीच कधीही" असं तर सजेस्ट होत नाहीये नं ? जाणकारांनी प्रकाश टाकावा )

निष्कर्ष –
सर्वसामान्य माणसं जर त्यांच्यावर परिणामांची जबाबदारी टाकली नाही तर जो परिणामांची जबाबदारी घेत असेल त्याच्या आज्ञांचे शब्दश: पालन करीत

श्रीभगवानुवाच |
कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो, लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्त: |
ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे, येऽवस्थिता: प्रत्यनीकेषु योधा: ||

भगवान बोलले, मीच घडवितो मीच मोडितो, तू जरी शत्रूचा वध नाही केला, तरी त्यांचा अंत पूर्वनियोजित आहे मजकडून,
( इथे "हुकुमाची ताबेदारी तुझी नाहीच, ती तुझी नव्हतीच कधीही" असं तर सजेस्ट होत नाहीये नं ? जाणकारांनी प्रकाश टाकावा )

द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथंच, कर्णं तथान्यानपि योधवीरान् |
मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा, युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान् ||

माझ्याकडून आधीच अंत पावलेले द्रोण भीष्म जयद्रथ, यांचा वध करण्यास तू व्यथित होऊ नकोस.
( इथेही "हुकुमाची ताबेदारी तुझी नाहीच, ती तुझी नव्हतीच कधीही" असं तर सजेस्ट होत नाहीये नं ? जाणकारांनी प्रकाश टाकावा )

अप्रतिम धागा - विचारप्रवर्तक

प.ग.,

१.

पित्याच्या आदेशावरुन आईचे शिर धड़ावेगळे करण्याची कृती समाजात मानसन्मानाचे कारण झाल्यामुळेच की काय,

पित्राज्ञेचं पालन केल्यावर वर म्हणून मातेस पुन्हा जिवंत करायला सांगितलं होतं परशुरामाने. संजीवनी विद्या अवगत असलेले पुरूष होते त्या काळी. हल्ली ही विद्या लुप्त झाल्याने हत्याकांडे घडतात.

२.

भगवान बोलले, मीच घडवितो मीच मोडितो, तू जरी शत्रूचा वध नाही केला, तरी त्यांचा अंत पूर्वनियोजित आहे मजकडून,
( इथे "हुकुमाची ताबेदारी तुझी नाहीच, ती तुझी नव्हतीच कधीही" असं तर सजेस्ट होत नाहीये नं ? जाणकारांनी प्रकाश टाकावा )

हुकुमाची ताबेदारी? कोण हुकूम सोडतंय? आणि कोणाला हुकूम करतंय? काही कळलं नाही. कृपया अधिक प्रकाश टाकणे.

३.

माझ्याकडून आधीच अंत पावलेले द्रोण भीष्म जयद्रथ, यांचा वध करण्यास तू व्यथित होऊ नकोस.
( इथेही "हुकुमाची ताबेदारी तुझी नाहीच, ती तुझी नव्हतीच कधीही" असं तर सजेस्ट होत नाहीये नं ? जाणकारांनी प्रकाश टाकावा )

हुकुमाची ताबेदारी? कोण हुकूम सोडतंय? आणि कोणाला हुकूम करतंय? काही कळलं नाही. कृपया अधिक प्रकाश टाकणे.

ह्याला समुहाचे वेडेपणा (mass histeria) म्हणतात. हा काही गहन चर्चेचा विषय नाही आहे.

लेख आणि प्रतिसाद आवडले.