श्रीगणेश लेखमाला ७ : अनुभवांची शिदोरी

'अ गुड फील्डवर्कर विल मॅरी इंटू द कम्यूनिटी ही/शी इज वर्किंग विथ, दॅट्स द ऑन्ली वे टु मेक देम ट्रस्ट यू' फील्डवर्कवरच्या व्याख्यानात अंदमानी भाषांवर परिश्रमपूर्वक काम केलेल्या बाईंनी मिश्कीलपणे म्हटलं आणि आमच्या हॉलमध्ये खसखस पिकली. पण फील्डवर्करमध्ये आपल्या कॉलेबरेटर समाजाबद्दल किती आत्मीयता असली पाहिजे, हा मॅडमनी त्यांच्या एकूणच व्याख्यानात सांगितलेला मुद्दा, तो मात्र मनात पक्का ठसला.

फील्डवर्क म्हणजे काय, याची काही व्याख्या करण्याइतका माझा अजिबातच अनुभव नाही. प्रत्येक क्षेत्राची काम करण्याची पद्धत वेगळी, त्यामुळे ही व्याख्या क्षेत्रानुसार बदलत असावी. भाषाशास्त्राच्या क्षेत्रातील फील्डवर्कबद्दल मात्र टनभर सांगण्यासारख्या माहितीतल्या मी ऐकलेल्या मणभर माहितीतली मला समजू शकलेली कणभर माहिती इथे मांडायचा प्रयत्न करते. पण त्याआधी मी भाषाशास्त्रात का आले, आणि त्यातही फील्डवर्कबद्दल मला एवढं आकर्षण का निर्माण झालं त्याबद्दल थोडंसं.

भाषांची आवड लहानपणापासून होतीच, त्यामुळे आर्ट्सला जाणं हे आधीपासून ठरलेलं होतं. दहावीला एकूण चांगले गुण व त्यातही गणितात चांगले गुण असल्याने मला परावृत्त करायचे समाजाने यथाशक्ती प्रयत्न केले. आई-बाबांना माझ्या निर्णयक्षमतेबद्दल खात्री असल्यामुळे मी व्यवस्थित आर्ट्स अभ्यासक्रमात दाखल झाले. इतिहास ज्या पद्धतीने शिकवला जातो ती पद्धत मला मुळीच आवडायची नाही. म्हणून इतिहासाला पर्याय म्हणून लॉजिक घेतलं. तिथेच लॉजिक शिकता शिकता कदाचित मला नेमकं काय आवडतं हे समजायला सुरुवात झाली. मी आर्ट्समध्ये खूश होते, पण गोव्यात मला हवं तसं वातावरण नव्हतं, म्हणून मी बी.ए. करायला पुण्यात फर्ग्युसनला हजर झाले. फर्ग्युसनचं वातावरण वेगळंच होतं. तिथे इंग्लिश आणि त्याचसोबत टिमवितून संस्कृत विषय शिकता शिकता मला साहित्य आवडतं, पण त्याची चिरफाड करण्यापेक्षा मला शब्द आणि व्याकरणाच्या फिलॉसॉफीत रमायला जास्त आवडतं, हे लक्षात आलं. संस्कृतमध्ये न्याय आणि मीमांसा यांच्याबद्दल आमचे शिक्षक शिकवायचे, तेव्हा मला त्यात शाकुंतल शिकण्यापेक्षा जास्त रस वाटायचा. आणि इंग्लिशमध्ये वर्डस्वर्थ कितीही आवडला, तरी फोनेटिक्सवाल्या तासाची वाट जास्त बघितली जायची. इतकं असून मला प्रत्यक्ष लिंग्विस्टिक्सबद्दल सेकंड इयरपर्यंत काहीच माहीत नव्हतं. जेव्हा माहिती झाली, तेव्हा मी माझ्या शिक्षकांना विचारलं. जवळपास सगळ्यांचा प्रश्न, "हे करून तू काय करणार?" हा होता. जॉब मिळण्याच्या संधी खूप कमी आणि इंग्लिश आणि संस्कृत हे दोन्ही पर्याय उपलब्ध असताना मी असा निर्णय का घेतेय याची काळजी माझ्या शिक्षकांना होती. पण ज्याला लोक विरोध करतात, त्यातून बर्‍याचदा समाधान मिळतं हे आर्ट्सच्या वेळी लक्षात आलेलं होतं कदाचित, म्हणून माझा निर्णय अजून पक्का झाला.. :)

लिंग्विस्टिक्स ऑफर करणार्‍या बर्‍याच नावाजलेल्या युनिव्हर्सिटीज आहेत. पण त्यांचा अभ्यासक्रम मला अपीलिंग वाटला नाही. डेक्कन कॉलेजला आले, आणि इथे लावलेले डायलेक्ट मॅप बघितले, विभागाचा इतिहास बघितला, आणि वाटलं - हे काहीतरी आपलं आहे. इथे मुलाखत दिली, पास झाले, आणि मग मला जरा हवेतून खाली येऊन प्रॅक्टिकल गोष्टींचा विचार करायचं भान आलं. घरी गेल्यावर बाबांना म्हटलं, "करू ना लिंग्विस्टिक्स?" "मेहनत करायची तयारी असेल तर नक्की कर, उगाच टाइमपास करण्यासाठीचा तो विषय नाही, हे लक्षात ठेव." आपले आई-वडील आपल्याला किती चांगलं ओळखतात याचं आणखी एक प्रत्यंतर! पण असा पाठिंबा मिळाल्यावर मी माझ्या निर्णयावर अजून ठाम झाले.

इथला अभ्यासक्रम सोपा नव्हता. आर्ट्स करून आलेल्यांना बर्‍याच गोष्टी सुरुवातीला झेपत पण नाहीत. माझ्या बॅचमधले जवळपास सगळे लोक गळून गेले. बर्‍याचदा क्लासमध्ये मला एकटीला शिक्षक शिकवायचे! पण ती सेशन्स खरं तर खूप छान वाटायची मला. सगळ्या शिक्षकांनी एकटीला शिकवण्याचा बिलकुल कंटाळा न करता भरभरून ज्ञान दिलं. माझ्या एक मॅडम क्लासमध्ये आल्यावर मला एकटीला बघितलं, की म्हणायच्या "ओह, सो इट इज द प्रायवेट ट्यूशन डे टुडे.."

या लेक्चर्समधूनच फील्डवर्कबद्दल माझं कुतूहल वाढलं. एक तर आमच्या कॉलेजला फील्डवर्कची तगडी परंपरा आहे, आणि दुसरं हे सगळे शिक्षक स्वतः फील्डवर्कर आहेत. भारतातील चारही प्रमुख भाषाकुळांवर आणि अंदमानी व 'लँग्वेज आयसोलेट' निहालीवर काम केलेल्या शिक्षकांनी मला शिकवलं, हे माझं भाग्यच आहे. या सगळ्याचा प्रभाव म्हणून मी माझा एम.ए.चा प्रकल्पही फील्डवर्क बेस्ड निवडला. आणि फील्डवर्क या गोष्टीच्या प्रेमातच पडले. एम.ए. होताना व झाल्यानंतर मी स्पेलचेकर, पीओएस टॅगिंग, भाषांतर अशा सध्याच्या आमच्या क्षेत्रातल्या 'हॅपनिंग' गोष्टीही करून बघितल्या. पण जीव फील्डवर्कमध्येच अजूनतरी अडकलेला आहे. अजून मी या क्षेत्रात खूप नवखी असल्याने माझं जे काम झालंय ते अनेक मोठ्या प्रोजेक्ट्सचा भाग म्हणून झालेलं आहे. त्याचे तपशील देणं हे त्यामुळे मला शक्य नाही. पण जेवढं शक्य आहे, तेवढं इथे मी सांगायचा प्रयत्न करते.

भाषाशास्त्राबद्दल बर्‍याच जणांना कुतूहल असतं, जाणून घेण्याची इच्छा असते, पण तेवढेच गैरसमजही असतात, कारण अन्य संशोधनात्मक विषयांप्रमाणेच इथलेही संशोधक प्रत्येक गोष्ट जगापर्यंत पोहोचवू शकत नाहीत. एक म्हणजे भाषा हा विषय राजकीयदृष्ट्या आणि भावनिकदृष्ट्या संवेदनशील असतो. आणि दुसरं म्हणजे तो आपल्या नेहमीच्या वापरातला भाग असल्यामुळे स्वतःच्या भावना आणि स्वतःची पर्सेप्शन्स कोणत्याही मुद्द्यावर लादून आणि अनेक खुस्पटं काढून संशोधनात्मक गोष्टी नाकारणं, हे स्वघोषित भाषातज्ज्ञांना सोपं जातं. त्यात पुन्हा एखादं संशोधन पूर्ण अवस्थेला येईपर्यंत त्यातील माहिती उघड न करता येणं, कॉपीराइट्स वगैरे प्रश्न असल्यामुळे 'सकाळचा चहा पिता पिता पेपरमधला भाषाशास्त्रावरचा लेख वाचू' ही शक्यता अगदीच नगण्य बनून जाते. त्यामुळे हा विषय तसा रिसर्च पेपर्समध्येच अडकलेला दिसला, तरी त्याला एक खास मानवी अंग आहे. भाषा म्हटली की बोलणं आलं, आणि बोलणं आलं, की माणूस आलाच. अगदी अशिक्षित, खेडवळ माणसापासून ते अति-शिक्षित प्रत्येकाला दुसर्‍या माणसांशी जोडणारी मानवी भाषा कशी एकाच प्रकारे नियमबद्ध असते, हे समजणंही थक्क करून टाकतं. या नियमांचा, त्यांच्या परिणामांचा, त्यांच्यावर परिणाम होणार्‍या गोष्टींचा धांडोळा घेणं हे कोणत्याही भाषाशास्त्रज्ञाला आकृष्ट करतंच. हा धांडोळा घेण्याच्या पद्धतींचा आवाका खूप मोठा असला, तरी त्यातील 'फील्डवर्क'ची पद्धत मात्र एखाद्या संशोधकाला त्याच्या ग्रंथालयातून अगदी थेट भाषा वापरणार्‍या माणसांमध्ये आणून सोडते. त्या माणसांमधलाच एक बनल्याशिवाय त्याला हुलकावणी देणारी भाषेची गुपितं उकलत नाहीत. अशा या 'थेट जनमानसात' आणणार्‍या पद्धतीबद्दलचे माझ्या शिक्षकांचे ऐकलेले अनुभव आणि माझे स्वतःचे तुटपुंजे अनुभव आठवत हा लेख लिहायचा प्रयत्न करत आहे.

एक भाषाशास्त्रज्ञ फील्डवर्क का करतो? याचं उत्तर 'भाषेच्या अंतरंगाची उकल करण्यासाठी' इथपासून ते 'नसती खाज असते म्हणून' या रेंजमध्ये कोणतंही असलं तरी त्याला तुम्ही प्रामाणिक म्हणू शकता. एक तर भरभक्कम फंडिंग असल्याशिवाय किंवा खरोखर प्रामाणिकपणा असल्याशिवाय कुणीही उन्हातान्हाचं तळपत लोकांच्या घरांमध्ये फिरत नाही. आणि भरभक्कम फंडिंग हे तुम्ही स्वतः संशोधनक्षेत्रातील भरभक्कम व्यक्ती असल्याशिवाय मिळत नाही आणि असा भरभक्कमपणा येईपर्यंत तुम्हाला प्रामाणिक बनावंच लागतं. तर मुद्दा हा, की खरोखर जीव ओतून काम करायची इच्छा असल्याशिवाय हे काम करणे जमत नाही.

आता हा प्रामाणिकपणा असून भागत नाही. तुम्ही लोकांची भाषा ऐकायला जाणार म्हणजे तुम्ही मुळात लोकांना भेटणार. आता लोक कशा कशा प्रकारचे असतात हो.. काही काही आदिवासी थेट बाणांनी स्वागत करतात. काही शहरी लोक तुम्हाला दारातही उभं करून घेत नाहीत. 'फाडफाड इंग्लिश बोलता येऊनही आमच्या भाषेचा अभ्यास करणारे' म्हणजे तुम्हाला मूर्खच समजलं जाणार याची तर शंभर टक्के खात्री बाळगूनच जायचं. बरं, तुम्ही शोधायला काय जाता, तर त्यांची भाषा. भाषा म्हणजे संस्कृतीची किल्ली असते. ही किल्ली कुठच्या अनोळखी माणसाच्या हातात कुणी का म्हणून द्यावी, हे उत्तर प्रत्येक नवीन समाजासाठी वेगळं असू शकतं. त्यापलीकडे भाषेबद्दलचे त्या त्या समाजाचे समज-गैरसमज, न्यूनगंड-अहंगंड, सगळ्या गोष्टींचा तुमच्याशी संबंध येतोच. आता उदाहरणार्थ महाराष्ट्रातच म्हणाल, तर लोकांना हे परीक्षा घ्यायला आलेले मास्तर वाटतात आणि त्यातल्यात्यात त्यांच्या प्रमाणभाषेच्या संकल्पनेच्या जवळपास जाणारं बोलणं सुरू होतं. त्यांना त्यांच्या मूळभाषेवर आणणं पण त्यांना त्याचा न्यूनगंड वाटू न देणं ही तुमची कसरत. गावात तर खासकरून लोकांना बोलतं करायलाच तुमचे दिवसचे दिवस जाऊ शकतात. एवढं करून ते तुम्हाला हवं तसं बोलणार थोडंच. तुम्हाला भूतकाळ हवा असला म्हणून तुम्ही त्यांना जुन्या गोष्टी सांगायला लावा, ते हमखास वर्तमानात बोलणार. फील्डवर्कची सेशन्स हा एक खरोखर विनोदी सोहळा असतो, हे सगळ्यांच्याच अनुभवाचं सत्य. ज्या गावात केलेल्या कामाच्या जोरावर तुम्हाला अकॅडेमिक्समध्ये मोठी पोस्ट असते त्या प्रत्यक्ष गावात 'रिसर्चवाली बाई' असलं काहीतरी बिरूद मिरवावं लागतं. 'पीयच्डी' झाल्यावर पण अभ्यास का करायचा? या प्रश्नाचं समाधानकारक उत्तर अस्तित्वात नसल्यामुळे तुम्ही आयुष्यभर पीयच्डीच करत राहायची असते!

फील्डवर जाताना तुम्हाला नक्की काय माहीत करून घ्यायचं आहे ते तुमच्या डोक्यात क्लियर असणं अत्यावश्यक असतं(म्हणे). प्रत्यक्षात तुम्हाला मदत करण्याच्या लोकांच्या उत्सुकतेमुळे आणि तुमच्या संकल्पना अजून पक्क्या न झाल्यामुळे भल्या प्रचंड प्रमाणात डेटा मिळतो, आणि हाती फारच कमी लागतं, हा अननुभवी नवशिक्या फील्डवर्करचे नेहमीचा अनुभव. तुम्हाला ध्वनिशास्त्राचा अभ्यास करायचा असेल, तर एका प्रकारचे प्रश्न, वाक्यरचना जाणून घ्यायची असेल तर दुसर्‍या प्रकारचे इ. सगळ्या गोष्टी बघाव्या लागतात. या सगळ्यांच्या प्रमाण प्रश्नावल्या खूप कमी आहेत, आणि असल्या तरी तुमच्या भाषेनुसार त्यांना प्रचंड बदलून घ्यावं लागतं. तुमचा इन्फॉर्मंट/कॉलेबरेटर म्हणजे माहिती देणारी व्यक्ती - हे अगदी सुरुवातीला पण किमान ३ असतात, पुरुष/महिला, वृद्ध/तरुण, अशा प्रकारे वर्गीकरण केलेले असतात. यांच्याशी तुम्ही कुठच्या भाषेत संवाद साधणार, या संवादाच्या भाषेत तुम्हाला हवी असलेली संरचना नेमकी कशी काढून घेणार याचा प्रचंड अभ्यास केलेला आवश्यक असतो. (तो झालेला नसतो हा अ.न.फी.ने.अ.) इतकं करून प्रत्यक्ष तिथे काय घडेल याबद्दल तुम्ही पूर्ण अंधारात असता. हे कॉलेबरेटर्स सापडण्यापासून, त्यांची तयारी असण्यापासून ते त्यांच्या आवाज रेकॉर्डिंगमध्ये क्लियर येणं, रेकॉर्डिंग चालू असताना त्यांनी तंबाखू न खाणं इ. काळज्यांपर्यंत काहीही तुमच्यासमोर उभं ठाकू शकतं. प्रश्नावल्या लोकांना खूप कंटाळवाण्या वाटू शकतात. त्या तशा वाटू न देता, त्यांना सतत बोलण्यात गुंतवून ठेवून त्यांना आपल्याला हव्या त्याच पद्धतीने बोलायला लावणं ही अनुभवाचीच गोष्ट आहे. नॅरेटिव्जमधून आम्हाला नॅचरल स्पीच डेटा मिळतो. त्यासाठी चित्रं, काही व्हिडियोज दाखवून त्यांना त्यांचं वर्णन वगैरे करायला लावणं ही एक पद्धत झाली. पण तिच्यासोबतीने तुमच्याकडे अनेक पर्याय तयार असावे लागतात. माहिती देण्यासाठी अर्थात लोक बांधील नसतात, त्यांना कंटाळा आला तर ते उडवाउडवी खूप करू शकतात. एकदा एका गावात आम्ही खूप तयारीने गेलो आणि तिथल्या सहावीतल्या दोन मुलांशी मला बोलायचं होतं. चित्रं, व्हिडियोज सगळ्यांच्या त्यांना कंटाळा आला. माझा वेळ संपत होता आणि ती मुलं कंटाळत होती. अशा वेळी नुकताच झालेला क्रिकेट वर्ल्डकप कामी आला. त्याच्यावरून त्यांच्या गल्ली क्रिकेटवर विषय आणल्यावर एकदाची ती मुलं बोलती झाली. एकदा तुम्हाला विषय सापडला की मग पाहिजे त्या गोष्टी वदवून घेता आल्याच पाहिजेत. त्या मुलांनी मला त्यांच्या सगळ्यात चांगल्या झालेल्या मॅच (भूतकाळ), त्यांची आपापसातली राजकारणं (तो मला म्हणाला, मी त्याला म्हणालो अशी वाक्यं), कोण कुणापेक्षा चांगलं खेळतं (डिग्रीज ऑफ कंपॅरिझन) अशी अनेक स्ट्रक्चर्स रंगवून सांगितली! अर्थात अनुभवी फील्डवर्कर्सना हे प्रश्न हँडल करणं चांगलं जमतं, आमचं ठेचकाळणं अजून चालू आहे. :) कागदावरच्या 'रिसर्च एथिक्स'प्रमाणे तुम्ही त्यांना सगळं सांगणं आणि त्यांच्या सह्या वगैरेही घेणं अपेक्षित असतं. हे एथिक्स कुठच्या मर्यादेपर्यंत पाळायचे हे प्रत्यक्ष परिस्थितीवरूनच ठरवावं लागतं.

फील्डवर्क ही तुमच्यासाठी एक अनुभवांची शिदोरी होऊन जाते. माझा ज्या गावांशी संबंधही नाही, त्या गावांमध्ये मला सर्दी आहे म्हणून आल्याचा चहा करून देणारी एक ताई, सासरी होणारा छळ कुणाला सांगता येत नाही म्हणून माझ्यासमोर भडाभडा बोलून दाखवणारी मुलगी, अंधार पडला म्हणून मला गाडीपर्यंत सोडायला येणारा एक दादा, या लोकांचे चेहरे मी विसरून गेलेय, पण माणुसकीचं असं दर्शन घडवणार्‍या फील्डवर्कचं आकर्षण मात्र अशा गोष्टींनी वाढवून ठेवलंय. त्यांची रंगीबेरंगी आयुष्यं त्यांच्या भाषेच्या माध्यमातून जगता येतात, याशिवाय थ्रिलिंग दुसरं काय असू शकतं बरं?

हा सगळा डेटा मिळवून परत आल्यावर त्याचं ट्रान्स्क्रिप्शन करणं हे सर्वात महाप्रचंड कंटाळवाणं काम. याचा अंदाज घेऊन डेटा गोळा केला पाहिजे हे शहाणपण रात्र रात्र जागून अखंड चालणार्‍या कथा सेकंदासेकंदाला पॉज करत टंकून काढल्याशिवाय येत नाहीच. या ट्रान्स्क्रिप्शननंतर त्यांचं विश्लेषण. तुम्ही जर नुसतंच भाषेचं डॉक्युमेंटेशन करायला गेला असाल, तर एक एक पापुद्रा उलगडून काढत सगळ्या गोष्टी पाहायच्या आणि तुम्ही एखादी विशिष्ट संरचना मिळेल या अपेक्षेने गेला असाल तर तिचा अभ्यास करायचा. या गोष्टी तुम्ही नेमक्या काय अपेक्षेने गेला होतात त्यावर अवलंबून आहेत. पण फील्डवर्क सारखी मजा या कशातच नाही, हे मी माझ्या प्रचंड तुटपुंज्या अनुभवावरूनसुद्धा नक्की सांगू शकते.

हे विश्लेषण करणं हे मात्र खास भाषाशास्त्राचं काम. आम्ही ज्या भाषेवर काम करत आहोत, तिचा इतिहास, तिच्या भोवतालची राजकीय परिस्थिती, ती कुठच्या भाषाकुळातली आहे, त्या भाषाकुळाची वैशिष्ट्ये काय, हे आम्हाला माहीत असणं आवश्यकच असतं. तुम्ही नेमका काय उद्देश घेऊन गेला होत, त्यावर विश्लेषण अवलंबून असलं, तरी त्या भाषेचं एक सर्वसाधारण व्याकरण बनवावं लागतं. व्याकरण म्हणजे त्या भाषेचा एक ढाचा; हा तुमच्याकडे असला की तिची सर्वसाधारण प्रकृती तुमच्या लक्षात येऊ शकते. हे सर्व करण्यात भाषाशास्त्रातील शिक्षणाची खरी गरज भासते.

आता विषय थोडासा भरकटवून हेसुद्धा सांगितलं पाहिजे की भाषाशास्त्रामधील करियरची व्याप्ती याहीपेक्षा बरीच मोठी आहे. संगणकांना भाषा शिकविण्यापासून ते भाषांच्या विकासाच्या पायर्‍या शोधेपर्यंत या क्षेत्रात बरीच आव्हानं आहेत. कम्प्यूटेशनल लिंग्विस्टिक्स, सायकोलिंग्विस्टिक्स, हिस्टॉरिकल, अगदी फोरेन्सिक लिंग्विस्टिक्स अशीही एक शाखा आहे. भाषांतराच्या थियरीचाही भाषाशास्त्रात अभ्यास होतो, आणि डिक्शनरीच्या शास्त्राचासुद्धा ('लेक्सिकोलॉजी'चासुद्धा) होऊ शकतो. मानवी भाषेच्या जेवढ्या अंगांना भाषा स्पर्श करते, तेवढ्या अंगांसाठी भाषाशास्त्राचा अभ्यास उपयुक्त आहे. यासाठी साहित्यापेक्षा थोड्याशा कोरड्या वाटू शकणार्‍या संकल्पनांमध्ये काही काळ डोकं बुडवावं लागलं, तरी नंतर आयुष्यभर शब्दाशब्दाशी आणि उच्चाराउच्चाराशी खेळत बसण्याचा आनंद काही वेगळाच आहे.