"महाराष्ट्र केसरी" स्पर्धेच्या सुरुवातीचा इतिहास......

धन्यवाद तुमचे ! थोडी (?) अवांतर माहिती (मला मिळाली ती ) प्रदर्शित करतोय -
कुस्ती हे महाराष्ट्राला लाभलेलं एक दैवी देणं आहे. जणू महाराष्ट्राच्या मातीलाच कुस्तीचा सुगंध आहे. कुस्तीला महाराष्ट्राने मोठ्या श्रद्धेनेच जपलेले आहे , फुलवलेही आहे . या साहसी आणि मनगटातील रग आणि ताकद, शरीराची चपळ हालचाल आणि डावावर प्रतिडाव टाकताना ज्याचा शीघ्र वापर करावा लागतो ती अचूक युक्ती किंवा निर्णयक्षमता यामुळेच या धाडसी आणि मर्दानी क्रीडाप्रकाराला राजाश्रय मिळाला. महाराष्ट्रामध्ये विशेषतः सांगली, कोल्हापूर ला कुस्तीची पंढरी म्हणून संबोधतात. मात्र अलीकडे कोल्हापूर सांगलीबरोबरच, पुणे, सोलापूर, विदर्भ,मुंबई इथेही याचा वारसा समर्थपणे चालवलेला पाहायला मिळतो.
कुस्ती ही साधारण दोन प्रकारामध्ये मुक्यत्वे खेळल्या जातात म्यट वरील आणि लाल मातीतील ! परंतु कुस्ती आणि तांबडी माती याचं एक अतूट नातं आहे. (कुस्ती वर "जीवा शिवाची बैलजोड... " हे हृदयनाथ मंगेशकर यांनी गायलेले उत्कृष्ट गीत ज्यामध्ये होते तो "तांबडी माती" हा चित्रपट ही निघाला होता.) पूर्वी चे मल्ल बहुतांश तांबड्या मातीमध्ये कुस्ती खेळत. सांगली जिल्ह्यामध्ये विटा पासून पुढे गेले कि लेंगरे जवळच तामखडी नावाचं गाव आहे. या गावाची (लाल) माती ही कुस्तीसाठी विशेषकरून वापरली जात. (अजून कुठची असेल तर ज्ञानामध्ये भर टाकावी ही विनंती)
डाव :-
या खेळात अनेक डाव असतात.उदा. निकाल, धोबी मारणे, एकचाक, ठेप लावणे, घुटना, कलाजंग, ढाक, मोळी, आतील व बाहेरील टांग, एकेरी पट, दुहेरी पट, गदालोट, इ.
निकाल..
निकाल हा उभ्या स्थितीत करायचा डाव आहे.निकाल हे नाव एवढ्यासाठी दिले आहे कि हा डाव मारला कि प्रतिस्पर्धी बरोबर पाठीवर पडतो..म्हणून लगेच निकाल लागतो.
निकाल डावात परत एक दोन डावाचे उपप्रकार असतात ते असे कि निकाल उचलून पुठ्ठी मारत येते.निकाल दाखवून मागे जात येते..!! निकाल या डावाला तशी तोड हि एकाच आहे..ती पण खूप सावध असलेल्या पैलवानाला .करता येते.ति अशी कि प्रतिस्पर्धी ज्यावेळी निकाल काढायला घुसेल त्यावेळी अगदी क्षणात बाहेरची टांग लावता येते.फिरवून प्रतिस्पर्धी पाठीवर पडतो…!!
तर हा झाला निकाल व निकालाची तोड ..!!
धोबी मारणे किंवा धोबी-पछाड
प्रतिस्पर्ध्याच्या एका हाताच्या दंडाला आपल्या एका हाताने मजबूत धरावे,त्याला पूर्ण ताकतीने मागे रेटावे. मनुष्याचा सहजगुण असतो कि मागे रेटले कि तो पुढे रेटत असतो,नेमक्या याच गोष्टीचा उपयोग करून त्याच्याच ताकतीवर त्याला चित करणे हे धोबी डावाचे साध्य होय.
एकचाक
प्रतिस्पर्धी खाली बसल्यावर त्याच्या एका पायाचा मेटा उचलून आपले दोन्ही हात ,एक हात प्रतिस्पर्ध्याच्या कमरेच्या वरून आणि एक खालून अशा पध्दतीने घालून ,संपूर्ण ग्रीप आपल्या छातीशी मजबूत धरून पूर्ण श्वास घेवून ज्या बाजूला धरले असेल त्या बाजूला आपल्या कमरेला झुकवून प्रतिस्पर्ध्याला संपूर्ण ताकदीनिशी फेकून द्यावे
ठेप लावणे.
मनुष्याचा गुरुत्वमध्य हालवून त्याचा समतोल बिघडवून त्याला जमिनीवर पाडणे हे या डावाचे साध्य होय. एकेरी पट काढल्यानंतर प्रतिस्पर्ध्याचा गुरुत्व दुसर्या पायावर जातो,आणि तो एका पायावर शरीराचा भार तोलतो ,अशावेळी हा डाव करावा.!! एकेरी पट काढून एक पाय हाताने वर उचलावा,अशावेळी प्रतिस्पर्धी दुसर्या पायावर शरीराचा भर तोलतो ,अश्यावेळी आपल्या पायाने त्याच्या पायाच्या पंजाच्या जर वर जोराने आपल्या पायाचा पंजा मारावा ..ज्याला ठेप मारणे असे म्हणतात.
अश्याने प्रतिस्पर्ध्याचा तोल जावून तो जमिनीवर आदळतो.
ढाक
समोरासमोर कुस्ती सुरु असताना ,प्रतिस्पर्ध्याचा दंड आपल्या एका हाताने धरावा ,दुसरा हात त्याच्या मानेला घालून मान आवळावी ,आणि क्षणात आपली कंबर त्याच्या कंबरेला लावावी आणि जोरात त्याला आपल्या अंगावर खेचावे आणि कमरेत वाकावे.
घुटना
प्रतिस्पर्धी खाली धरून आला कि आपल्या पायाच्या गुडघ्याने त्याच्या मानेवर जोरात दाबावे ,समांतर त्याच्या लांघेला धरून पाठीमागून उचलावे ,जितका गुडघ्याचा दाब अधिक,प्रतिस्पर्ध्याचा विरोध तितकाच कमी होतो ,आणि एक क्षण असा येतो कि त्याचा विरोध नष्ट होवून ,तो मागून उचलला जातो .
तोड :- या डावाची तोड म्हणजे मुळात घुटना ठेवून न देणे होय ,समज त्याने घुताना दिलाच तर हाताने तो वारंवार काढून घेणे . पाय पुढे करून बसने , फिरणे हि या डावाची तोड होय
पोकळ घिस्सा
प्रतिस्पर्धी खाली धरून आणला असता त्याच्या लांघेत आतल्या बाजूस आपला हात घालून लंघ बोटाने घट्ट धरावी लंघ,क्षणात पुढच्या बाजूस झुकून ,त्याचा हात ,ज्यावर ज्याचा बोजा पडला असेल तो हात आपल्या हाताने ढकलून ,आतील हाताने प्रतिस्पर्ध्यास पुढे रेटून फिरवावे.
एकचाक
प्रतिस्पर्धी खाली बसल्यावर त्याच्या एका पायाचा मेटा उचलून आपले दोन्ही हात ,एक हात प्रतिस्पर्ध्याच्या कमरेच्या वरून आणि एक खालून अशा पध्दतीने घालून ,संपूर्ण ग्रीप आपल्या छातीशी मजबूत धरून पूर्ण श्वास घेवून ज्या बाजूला धरले असेल त्या बाजूला आपल्या कमरेला झुकवून प्रतिस्पर्ध्याला संपूर्ण ताकदीनिशी फेकून द्यावे

1) पै. गणपतराव खेडकर ( मुळ गाव -जुनेखेड ता.वाळवा जी. सांगली ) साल – १९६४ आणि १९६५. १९६४ सालच्या “महाराष्ट्र केसरी” च्या तिसऱ्या अधिवेशनाचे यजमानपद अमरावतीला मिळाले होते. इतिहास प्रथमच विदुतझोताताच्या प्रकाशात आणि आंतरराष्ट्रीय गादिवर हे सामने हे या अधिवेशनाचे वैशिष्ट्य होते. २६ जिल्ह्यातील एकूण ४१६ मल्लानी या अधिवेशनात सहभाग घेतला होता.अंतिम सामन्यात सोलापूरचे तीपन्ना बिराजदार आणि कोल्हापूरच्या गंगावेस तालमीचे गणपतराव खेडकर हे आलेले होते. आणि झालेल्या या झुन्झीत अवघ्या ४ थ्या मिनिटाला गणपतराव खेडकर यांनी सोलापूरच्या तिपन्ना बिराजदार यांना असमान दाखवून तिसऱ्या गदेवर सांगलीचे नाव कोरले. सांगलीला आलेली हि तिसरी गदा होय. कोल्हापुरात आणि जुनेखेडात जल्लोष साजरा झाला. १९६५ साली झालेल्या महाराष्ट्र केसरी च्या चौथ्या सामन्यात हे सामने नाशिक मुक्कामी झाले होते. या सामन्यात सुद्धा निविर्वाद वर्चस्व राखत गणपतराव खेडकर यांनी सलग दोनदा ”महाराष्ट्र केसरी” होवून विक्रम केला. कोल्हापुर आणि सांगलीचे नाव संपूर्ण महाराष्ट्रभर झाले.
2) पै. दिनानाथ सिंग - १९६६ साली मुबई मुक्कामी महाराष्ट्र केसरीचे मैदान भरले होते. जन्मभूमी महाराष्ट्र नसलेल्या काही मल्लांनी महाराष्ट्र केसरीजिंकून नाव अमर केले त्यापैकी आदराने एका कुस्ती भिष्म्चार्याचे नाव घेवू वाटते ते म्हणजे ‘दिनानाथ सिंग ” यांचे. दिनानाथ सिंग हे मुळचे वाराणसी चे. बालपणीच ते विडलांच्या व्यवसायामुळे मंबुईत आले. महाराष्ट्रतील लोकांनी त्यांच्यावर एवढे प्रेम केले कि ते कधी परकीय राज्यातून आलेत असे वाटूही दिले दिले नाही. पुढे त्यांनी महाराष्ट्रचे पलैवान म्हणून भारतात प्रतिनिधित्व केले. मंबुईचे प्रतिनिधित्व करत दिनानाथ सिंग अंतिम सामन्यात आले होते. आणि कोल्हापूरचे चंबा मुतनाळ यांच्या विरुद्ध हा अंतिम सामना होणार होता. शेवटी गुणावर दिनानाथ सिंग ”महाराष्ट्र केसरी” चे दावेदार झाले
3) पै. हरिश्चंद्र बिराजदार (लातूर) साल – १९६९ साली लातूर मुक्कामी हे महाराष्ट्र केसरीचे १४ वे अधिवेशन होते. या गदेसाठी साऱ्या महाराष्ट्रातून एकाच नावाची चर्चा होती. दादु चौगुले कोल्हापूर. ताकतीने आणि अनुभवाने दादु मामानी अल्पवधीतच नाव कमावले होते. दादु मामा अंतिम सामन्यात पोहचले. मात्र प्रतिस्पर्धी कोण याची चर्चा सुरु झाली. आणि नवल घडले ,एका सडपातळ बांध्याच्या नवख्या मल्लाने धडाधड आक्रमक कुस्त्या करत परेशुराम सागावकर,संभाजी पवार यासारख्या दिग्गज पैलवानांना पराभूत करत अंतिम सामन्या प्रवेश मिळवला. तो नवखा होता डबल महाराष्ट्र केसरी गणपतराव खेडकर यांचा पठठा आणि मुळचा लातूर चा असणारा पैलवान हरिश्चंद्र बिराजदार मामा. सगळ्यांचे लक्ष्य अंतिम सामन्याकडे लागले होते. हि झंजु अटीतातीची आणि मान अपमानाची होती. दादु मामा पेक्षा हरिश्चंद्र बिराजदार हे अतिशय लहान आणि अनभुव पण कमी. अंतिम सामन्यात आक्रमक झंजु देत गुणावर हरिश्चंद्र बिराजदार यांनी महाराष्ट्र केसरीची ची गदा प्रथमच मराठवायाला मिळवून दिली .
4) पै. दादू मामा चौगुले (अर्जुनवाड कोल्हापूर) – हे सुद्धा दोन वेळचे साल – १९७० आणि १९७१ महाराष्ट्र केसरी किताब मिळवणारे मल्ल आहेत.
5) पै. लक्ष्मण वडार - १९७२ साली कुस्तीपंढरी कोल्हापूर येथे कुस्त्यांचे महाराष्ट्र मैदान भरले. कोल्हापूरच्या काळाइमाम तालमीचे मल्ल पैलवान ”लक्ष्मण वडार” याना हि कुस्तीपंढरीतील मानाची गदा जिंकण्याचे भाग्य मिळाले . आणि १९७३ साली ‘अकोला’ येथेही झालेल्या सामना जिंकून लक्ष्मण वडार हे सलग दुसऱ्यांदा “महाराष्ट्र केसरी” झाले. अगदी गरीब घराण्यातील लक्ष्मण वडार यांनी केवळ जिद्द,
इच्छाशक्तीच्या जोरावर पैलवानकी केली. चिकाटी ,सातत्य आणि खेळावरची श्रद्धा यावर विजयश्री खेचून आणायचे.
6) पै. युवराज पाटील (कोपर्डे कोल्हापूर) यांना वयाच्या केवळ १६ व्या वर्षी 'महाराष्ट्र केसरी' होण्याचे भाग्य १९७४ साली लाभले होते. सतपाल आणि युवराज यांची कुस्ती इतिहासामध्ये खूप प्रसिद्ध आहे. ज्यावर आमच्या शालेय जीवनामध्ये एक धडा अभ्यासक्रमात होता असे आठवते आहे.
7) अस्लम काझी सोलापूर, अप्पालाल शेख (सोलापूर) हे १९९२ मध्ये, संजय पाटील (आटके, कराड) १९९४ मध्ये, शिवाजी केकन (बीड) १९९५ मध्ये, अशोक शिर्के (नगर) १९९७ मध्ये, विनोद चौगुले (कोल्हापूर) २००० मध्ये, राहुल काळभोर(पुणे) २००१ मध्ये, मुन्नालाल शेख (सोलापूर) २००२ मध्ये, दत्ता गायकवाड (पुणे) २००३ मध्ये, चंद्रहास निमगिरे २००४ मध्ये, सईद चाऊस (बीड) २००५ मध्ये, अमोल बुचडे (पुणे) २००६ मध्ये, चंद्रहार पाटील (भाळवणी, सांगली) २००७ मध्ये, चंद्रहार पाटील (भाळवणी, सांगली) २००८ मध्ये, विजय बनकर (पुणे) २००९ मध्ये इत्यादी आजपर्यंतचे महाराष्ट्र केसरी सन्मानाचे मानकरी आहेत.
या बरोबरच या कुस्ती क्षेत्रात आता महिलाही दाखल होऊ लागल्या आहेत. उदा. पै. चंदगीराम यांची कन्या सोनिका कलिरमन, १०-१५ वर्षापूर्वी असा काळ होता कि भारतात एकही महिला कुस्ती खेळत नव्हती. मात्र वडिलांनी दिलेले प्रोत्साहन आणि कुस्तीवरील श्रद्धा यावरून तिने स्वतःची कुस्ती कारकीर्द घडवली. त्या काळी सरावासाठी महिला नव्हत्या म्हणून वडिलांच्या तालमीतील मुलांसोबत सराव करून तिने आपली प्रगती केली. "भारत केसरी” होण्याचा सन्मान सुध्दा तिने मिळवला. प्रसिध्द निवेदक बुर्ली सांगली चे बापुसाहेब राडे सरांची नात कु.ऐश्वर्या राडे, अलका तोमर, रेश्मा माने यासारख्या महिला मल्ल या क्षेत्रात येउन आपल्या नावाचा ठसा कुस्ती सारख्या क्षेत्रात उमटवीत आहेत.

प्रतिक्रियेबद्दल धन्यवाद !
आवले साहेब ! माझा तुमच्या मावस काकांशी अर्थात वैभव मेडिकल च्या श्री. हेंद्रे (कुंडल) यांच्याशी परिचय आहे. बाकी कुस्तीविषयी माहितीचा धागा मी भविष्यात गावी गेल्यानंतर गावातील जुने मल्ल / पैलवान आणि वस्ताद यांच्याकडून माहिती घेऊन सविस्तर लिहिण्याचा प्रयत्न करीन. बघू जमतंय का ?