येल्ला आणि तीच्या दासी

असंख्य देव देवींच्या गजबजाटात आणखी एक नाव म्हणजे येल्लम्माचे, मुख्यत्वे दक्षिण भारतात प्रस्थ असलेली महाराष्ट्राच्या सीमेपार बेळगाव जिल्ह्याच्या सौंदत्ती येथे मुख्य ठाणे असलेली देवता. दक्षिणेतील मरीआई प्रमाणेच आजारातून बरे करणे, मुलगा होणे अशा प्रकारच्या काम्यव्रतांना पावणारी देवता म्हणून ह्या देवतेचे दक्षिणेत प्रस्थ मोठे आहे. वर्षाचे उत्पन्न ११ कोटी म्हणजे बर्‍यापैकी असावे.

दक्षिण भारतात येल्लमाच्या बर्‍याच दंतकथा प्रचलीत आहेत पण यातील बहुतांश दंतकथांचे थोड्या फार फरकाने सार म्हणजे परशुरामाची आई रेणुका हिला पुन्हा जीवंत करण्यापुर्वी रेणुका आणि येल्लम्माच्या चेहर्‍यांची जमदग्नी अथवा परशुरामाकडून अनवधानाने अदलाबदल केली गेली. आजच्या काळात आपण एखाद्या व्यक्तीचे मुंडके परत लावून परत जिवंत केले जाणे अशा चमत्कारांवर विश्वास ठेऊ शकत नाही.

छायाचित्र सौजन्य By Manjunath Doddamani Gajendragad , via Wikimedia Commons

महाराष्ट्रात आजच्या काळात किमान अभिजन वर्गात तरी या देवतेचे फारसे प्रचलन राहीलेले नसावे. पण उत्तर महाराष्ट्राचा अपवाद वगळता सर्वभागात एल/येल पासून असणारी गावे-दरी-टेकड्या उर्वरीत महाराष्ट्र ते खाली तामीळनाडूपर्यंत मोठ्या प्रमाणात दिसतात. येल्ला हा शब्द येतो कुठून याचे द्रविडीभाषातही नेमके रेकॉर्ड उपलब्ध नसावे. सर्व गाव अथवा स्थल नामे येल्ला या देवतेच्या नावावरुन आल्याचा एकमेव तर्क बांधण्यातील मुख्य अडचण म्हणजे एलाची हे नाम वेलदोड्याच्या वनस्पती तर येला हे नाव 'हिरडा'सम वनौषधी वनस्पतीसाठी मराठीत वापरले गेले असल्याची नोंद मोल्सवर्थात आढळते. अ‍ॅलोवेरा मधील अ‍ॅलो ह्या शब्दाची वनस्पती नामाची व्युत्पत्ती मुलतः द्रवीडी भाषेतून असल्याचे मानले जाते. 'आले' ह्या वनस्पतीचाही औषधी उपयोग होतो. स्थलनामांचे मोठ्या प्रमाणावर प्रचलन वनस्पतीं नामांवरुनही झाल्याचे दिसून येते जसे की वड आहे अथवा पळस आहे. त्याच प्रमाणे एला अथवा येला पासून चालू होणार्‍या ग्राम नामांचे प्रचलन येला या वनस्पती वरुन झाले असू शकते का ? अजून एका शक्यतेचा मनात विचार येतो तो म्हणजे येला वर्गीय वनस्पतीत औषधी गुणधर्म असल्यामुळे ह्या वनस्पतीचे आजार देवता मानले गेले आणि काळाच्या ओघात पर्सोनीफीकेशन होऊन देवी रुपात पूजन केले जाउ लागले. परशुरामाकडून रेणूकेवर आघात झाल्या नंतर घाव भरुन यावा म्हणून येला नामक औषधी वनस्पती
वापरली जाऊन पुढे इतर दंतकथा प्रचलीत झाल्या असू शकतील का ? शेवटी हे सर्व कयासच.

येला या देवता नावाचा विचार करताना इला एल नामक वैदीक आणि सेमेटीक उल्लेख असलेली देवता नामांची शक्यताही लक्षात घ्यावी लागते पण देवता नाम उत्तरेतून आले असेल तर त्या नावाची स्थलनामे उत्तरेतही मोठ्याप्रमाणात आहेत असे दाखवून द्यावे लागेल आणि तो बहुधा वेगळ्या संशोधनाचा विषय असेल.

हि येल्लमा देवता काळाच्या ओघात अजून एका गोष्टीसाठी प्रचलीत झाली ती म्हणजे देवदासी प्रथेसाठी. घरातील एक मुलगी देवी नवसाला पावावी -मुले व्हावीते आजारपणे टळावीत ते आर्थीक अडचणी - म्हणून देवीला दासी म्हणून सोडून देण्याची प्रथा. मुलीचे देवाशी लग्न होणे ठिक येल्लम्मा हि तर देवता तिच्याशी विवाह कसा लागतो हे न उमगलेले कोडे. संत मीरेला देवालाच पती मानायचे आहे प्रजापिता ब्रह्मकुमारी असोत नन असोत अथवा इतर स्त्री सन्यासी त्यांनी इश्वर सेवेत स्वतःला वाहून घेण्यात वावगे काही नाही पण हि देवदासी प्रथा मुलींनी कळत्या वयात घेतलेले निर्णय नव्हेत तर पालकांनी अजाणत्या मुलींवर लादलेले निर्णय. त्यातही बर्‍याच मुली कुटूंबाच्या गरीबीमुळेही वाहील्या जात असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही, या मुली मोठेपणी समाजातील धनडांडग्यांच्या वासनांना बळी पडू लागल्या १९ व्या शतकापासून कुप्रथे विरुद्ध जनजागृती सुरु झाली. बरेच कायदे झाले. बरेच समाज प्रबोधन झाले त्यामुळे कुप्रथेस बराच लगाम पडला.

या धागा लेखाचे लेखन करण्याचे खरे निमीत्त म्हणजे डिएनए या इंग्रजी वृत्तपत्रात १मे ला आलेले योगेश पवार यांचे हे शोधवृत्त. ह्या शोधवृत्तानुसार दुष्काळामुळे बेकायदेशीर असूनही मुली देवदासी म्हणून काही प्रमाणात तरी वाहील्या जात आहेत, भविष्यातील वासना व्यवसायाची सोय म्हणून निर्लज्ज धनदांडगे गुंतवणूक म्हणून पाहू शकतात हे खेदजनक आहे. (विद्या वेंकट यांचे दुसर्‍या कारणाने गेल्या वर्षाभरातील दुसरे वृत्तही बरीच इतर माहिती पुरवते.

एक विचार आला की जर येल्लमा देवस्थानाचे उत्पन्न एवढे मोठे आहे आणि आजही आजारपणे आणि असुरक्षीतता ही महत्वाची कारणे जनसामान्यांसाठी आहेत तर देवस्थांनानी सामान्य जनांसाठी वैद्यकीय, व्यवस्थापन, कौशल्य शीक्षण आणि वैद्यकीय सेवांमध्ये गुंतवणूक करून भक्तगणांना अधिक चांगल्या सुविधा का देऊ नयेत ?

* येला समौच्चारण असणारी स्थलनामे

*येळंब, येळा, येळाबारा, येळगी, येलमवाडी, येळवण जुगाई, येळाणे, येळपणे, येळापूर, येळासे, येळवट, येळावेवाडी, येळावी,
येळवी, येळवण, येलचिल, येल्डा, येलदरा, येळदरी, येळेगाव, येळहाती, येळी
* एलामवाडी, ईळये, एलेचपूर, इळेगाव (थडी), एलिचपूर, एल्कापर, एलकुंदे, एलोरी मिर्झापूर इत्यादी