श्रीविठ्ठल : मला उमगलेला

हिंदु धर्मात वेळोवेळी एक नवी आवृत्ती येत असल्याचा हा एक दाखला मानता येइल.
जेंव्हा जेंव्हा या धर्मात कर्मठपणा वाढीस लागतो तेंव्हा एक नवी आवृत्ती जन्माला येउन लोक त्या नव्या आवृत्तीच्या मार्गे आराधना करुन आपली श्रद्धा अन विश्वास अढळ राखायचा प्रय्त्न करतात. वारकरी समाज हा ही एक नवी आवृत्तीच हिंदुत्वाची. मुळात देवाने, सर्व वर्ण हे एकाच घरात जन्मले असल्याचा दाखला दिल्याने उगाचच वाढणारा कर्मठपणा नाकारण्यासाठी नव्या मार्गाने देवाला आराधने हाच एक उपाय उरतो.
वारकरी पंथ ध्यानादी उपासनांच्या ऐवजी नित्यकर्मे उरकत असताना देवाचा साक्षात्कार घडल्याचे दाखवितो. मी देवाला भेटण्याऐवजी देवाला मला भेटावेसे वाटते हा सुद्धा एक नवाच दृष्टीकोण या पंथाने आणला.
शरदसर फार छान झालाय लेख अन तुम्ही तरी निदान विस्तारभय पाळु नये अशी विनंती.

अतिशय उत्तम लेख.

पुन्हा एकदा सुंदर लेख.

फारच सुंदर लेख. एका नविन दृष्टिकोनातून केलेले विवेचन खूप भावले.

खरं तर हिंदु धर्म यासाठीच इतर सर्व धर्मांपेक्षा वेगळा आहे. त्याच्यात प्रत्येकाला आपला वेगळा विचार मांडण्याची संधी मिळालेली आहे. अर्थात याला प्रस्थापितांचा विरोध होत नव्हता/नाही असे नाही... किंबहुना अश्या बदलात प्रस्थापितांच्या हितसंबधांना धोका पोहोचत असल्याने असा विरोध झाला नसता तर तेच जगावेगळे आणि आश्चर्यकारक झाले असते. पण हितसंबंधांना धोका पोहोचतो म्हणून (अ) जाळणे / ठार करणे किंवा (ब) आपला विचार जबरदस्तीने अथवा युद्धाने पसरवणे असे उपाय "संघटीत रित्या" तरी प्रस्थापितांकडून झाले नाहीत. आणि याचे कारण त्यांना तसे करावे वाटलेच नसेल असे आजिबात वाटत नाही, तर समाजाच्या मनात अश्या करणीने अपेक्षित परिणामाच्या विरुद्ध विचार उत्पन्न होतील आणि आपलेच आसन डळमळीत होईल ही भिती होती असेच वाटते. त्यामुळे "वाळीत टाकणे" अथवा "धर्मभ्रष्ट करणे" याच्या पलिकडे या उपायांची मजल जावून "मारून टा़कणे" इथपर्यंत गेली नाही. थोडक्यात धर्माकरताही अधर्मी वागणे हिंदू समाजाच्या पचनी पडत नाही (कृपया हे विधान हजारो वर्षांच्या इतिहासाच्या कॅनव्हासवर बघावे... खाप पंचायत, इ. च्या विशिष्टा उदाहरणावर नाही).

याचा परिणाम असा की एकाच धर्मात भिन्न किंवा अगदी परस्पर विरोधी वाटणार्‍याही अनेक शाखा एकाच वेळेला बर्‍याचश्या समजूतीने नांदल्या. रामाच्या काळातही (जेव्हा हिंदु धर्म सर्वमान्य असावा) चार्वाकाचे अनुयाई होते आणि रामाला त्यांची काळजी होती असे म्हणतात !

(अ) नास्तीक, (आ) एकाच देवाला मानणारा (आणि तरिसुद्धा दुसर्‍या देवापुढे... कधी कधी तर दुसर्‍या धर्माच्या देवापुढेही... हात जोडण्या काही गैर आहे असे न वाटणारा), (इ) असंख्य देव आहेत यावर विश्वास ठेवणारा आणि (ई) स्वतःला अज्ञेय समजणारा, असे सर्व घटक एकाच काळात किंबहुना एकाच कुटुंबातही बर्‍यापैकी सुखाने नांदू शकणार्‍या धर्माचे एकुलते एक उदाहरण म्हणजे हिंदू धर्म. "अनेकतेत एकता" (Unity in Diversity) चे किंवा "विचार स्वातंत्र्याचे" एवढे ढळढळीत दुसरे उदाहरण मिळाणे कठीण आहे !

सुंदर लेख.

डॉ. ढेरेंचं "श्री विठठल एक महासमन्वय" हे पुस्तक ज्याला ज्याला महाराष्ट्राचं दैवत समजून घ्यायचं त्याने आवर्जून वाचावं असं आहे. आपल्या श्रद्धांना वास्तवाची जाणिव करुन देणारं आणि तरीही सश्रद्धाच्या श्रद्धेला धक्का न पोहोचवणारं पुस्तक आहे हे.

सुरेख लेखन !

शरद सरांचा नेहमीप्रमाणेच आणखीन एक सुंदर लेख.

खूप भरून आल्यासारखे झाले. असो.
बुवा, तुम्ही तरी कमीतकमी असे म्हणू नये की लेख लांबतो. आमच्या सारख्यांना हेच धन. लुटवावे.

खुपच अप्रतिम लेख !!

विठ्ठलावर मराठीमध्ये संत लिखाण जेवढे आहे तेवढे इतर भाषातून असेल असे वाटत नाही.असे असताना आद्य संत कवि ज्ञानेश्वर त्याला 'कानडा हा विठ्ठलू कर्नाटकू' असे म्हणतात त्यावरून त्यांच्या काळात पंढरपूर हे कर्नाटकात होते असे समजते पण उमगत नाही. तसे सध्य्याही पंढरपूर, कर्नाटक व आंध्र प्रदेश यांच्याशी सीमा असलेल्या सोलापूर जिल्ह्यात आहे.

.कर्नाटकातहि या देवाला खूप मानतात आणि आंध्र प्रदेशातही त्याचे भक्तजन आहेत.

.कॉंग्रेस चे प्रवक्ते दिग्विजयसिंग यांची हिंदुत्व विरोधात बोलणारे म्हणून प्रसिद्धी आहे. पण हाच माणूस गेले कैक वर्षे दर आषाढी एकादशीला पंढरपूरला विठ्ठलाच्या दर्शनास जातो हे बर्याच लोकांना माहित नसावे.

लेख खूपच आवडला, भावला आणि पटला देखील. विठ्ठलाचे नाव मोठे करण्यात संतमंडळींचा मोठा वाटा आहे हे सांगण्याची गरज नाही. पण या विठ्ठलाला मोठे करत निव्वळ तत्कालीन गरज म्हणून जो भक्तीसंप्रदाय तयार केला गेला त्याचा कार्यकारणभाव सांगताना, कवी बींनी त्याचे "शांतीमय उत्क्रांती" असे वर्णन केले आहे.

कुठल्याशा एका धाग्यात मी त्यांच्या या "डंका" कवितेतील काही ओळी लिहील्या होत्या. आत्ता खाली संपूर्ण कविता, प्रतिसाद मोठा होत असला तरी धाग्यासंदर्भात असल्याने लिहीत आहे. त्यातील पहीली चार कडवी वाचताना, आजही तेच चालू असल्याची खंत वाटते इतकेच...

तेजाचे तारे तुटले मग मळेची सगळे पिकले !
लागती दुहीच्या आगी राष्ट्राच्या संसाराला;
अति महामूर पूर येते ढोंग्याच्या पावित्र्याला;
खडबडात उडवी जेव्हा कोरडया विधीचा मेळा;
चरकात मान्यवर पिळती
सामान्य मुकी जनता ती ,
लटक्याला मोले येती ,
कौटिल्य स्वैर बोकाळे ! तेजाचे तारे तुटले !!

अचारविचारौघाचा नवनित्य रक्तसंचार
ज्या समाजदेही होता अनिरुद्ध करीत व्यापार
त्या देहा ठायी ठायी घट कसले बंध अपार
कोंडिले स्वार्थकोंड्यात,
जल सडले ते निभ्रांत
तरी धूर्त त्यांस तीर्थत्व
देऊनी नाडती भोळे ! तेजाचे तारे तुटले !!

कर्तव्य आणि श्रेयाची हो दिशाभूल जेव्हां ती,
आंधळा त्याग उपजोनी डोहळे भिकेचे पडती;
अतिरेक पूज्यभावाचे फुंकिती विवेकेज्योती;
मग जुन्या अप्तावाक्याते
भलतिशीच महती येते,
राणीची दासी होते,
बुद्धीचे फुटती डोळे ! तेजाचे तारे तुटले !!

घन तिमिरी घोर अघोरी विक्राळ मसण जागवती;
ती ' परंपरा ' आर्यांची 'संस्कृती' 'शिष्टरूढी' ती;
'धर्मादी' प्रेत झाल्याची बेफाम भुते नाचवती;
ही दंगल जेंव्हा होते
ना कळेची कोठून की ते
येतात बंडवाले ते,
जग हाले स्वागत बोले! तेजाचे तारे तुटले !!

या बड्या बंडवाल्यात, ज्ञानेश्वर माने पहीला
मोठ्यांच्या सिद्धांतांचा घेतला पुरा पडताळा
डांगोरा फोलकटांचा, पिटविला अलम दुनियेला
झुंजोनी देवादैत्या,
अमृता मधे न्हाली जनता
उजळला मराठी माथा
सत्तेचे प्रत्यय आले! तेजाचे तारे तुटले !!

हिमतीने अपुल्या प्रांती उत्क्रांती शांतीमय केली
प्रेमाच्या पायावरती समतेची इमारत रचली
अंगची करामत ज्यांनी, खल्विदा समर्पण केली
आम्ही त्या दिल्जानांचे
साथी ना मेलेल्यांचे
हे डंके झडती त्यांचे
ऐकोत कान असलेले! तेजाचे तारे तुटले !!

सुरेख लेखन शरदसर.

पण विठ्ठल हा कोरा देव असल्याने तुम्हाला त्याच्या कोणत्याही कथा लिहण्यास वाव मिळतो. संतांनी याचा पुरेपुर फायदा घेतला. आज तुम्हाला विठ्ठलाबद्दल जे वाचावयास मिळते ते या संतांनी लिहलेले. जर नामदेवाला वाटले हा विठ्ठल माझा सखा आहे तर मग त्याने खुशाल लिहावे की देव माझी खीर पितो. आणि मग जनीने तरी का मागे रहावे ? तिने या विठाईला वेणीफणी करावयास लावले, पाणी भरावयास लावले व शेण्याही गोळा करण्याचे काम सोपावले.

म्हणजे या सगळ्या कथा आहेत.. खर्‍या गोष्टी नव्हेत.. असे असुनही एवढ्या विठ्ठलभक्तीचे आश्चर्य वाटते एवढेच!!

लेख खूपच आवडला ………… जवाहरलाल रामचंद्र गावडे

विठ्ठल आणि इतर देव , वारी आणि काशीयात्रा यांची तुलना फारच बालिश वाटली..
आपला भक्तिमार्ग श्रेष्ठ सांगताना इतरांची हेटाळणी ते देखिल एकाच धर्मात.. सगळ्या धर्म/पंथ/भक्तीमार्गातला (किंबहुना ते मानणार्‍यांचा) हाच एक मुद्दा खटकतो..

सर, लेख आवडला. नेहमीप्रमाणेच वाचनीय.

-दिलीप बिरुटे

वाचुन विट्ठ्लाची नविन ओळ्ख झाली.

छान लेखन

वेगळ्या दृष्टीकोनातून विठोबा आवडला. अन्य काही प्रतिक्रियाही उत्तम आहेत. "संन्याशाच्या पोराचे" कर्तृत्व पाहिले की दर वेळी नव्याने नतमस्तक व्हावे असे वाटते.

उत्तम लेख आणि सप्रे यांना दिलेला दुसरा प्रतिसाद (यात तुमचे मत स्पष्ट केले आहे म्हणून).

"संन्याशाच्या पोराचे" कर्तृत्व पाहिले की दर वेळी नव्याने नतमस्तक व्हावे असे वाटते.

अगदी असेच.

आवडला..