नाथसंप्रदाय (१)

नाथ संप्रदाय (१)

या एका महत्वाच्या संप्रदायाची माहिती दोन भागांत देत आहे.पहिल्या भागांत संक्षिप्त इतिहास, सिद्धांत, सांप्रदायिक प्रमाणग्रंथ व वेष, उपास्य देवता, पुण्यक्षेत्रे यांची माहिती व दुसर्‍या भागांत शाखाभेद, प्रभाव आणि कार्य यांची माहिती घेऊं.
विविध नावे :
आदिनाथ शिवापासून सुरवात झाली म्हणून नाथसंप्रदाय असे नाव पडले. योगप्रधान असून सिद्धावस्था वा अवधूत अवस्था प्राप्त करणे हे ध्येय असल्याने योगसंप्रदाय, सिद्धसंप्रदाय, अवधूतसंप्रदाय अशी नावेही लाभली आहेत.

इतिहास :
गोरखनाथ हा या संप्रदायाचा प्रवर्तक. आदिनाथ-मत्स्येंद्रनाथ-गोरखनाथ ही गुरूपरंपरा. मत्स्येंद्रनाथ हा कदलीवनातील योगिनीकौल या स्त्रीप्रधान तांत्रिक संप्रदायात अडकला होता. कदलीवन हे हिमालयाच्या पायथ्याशी असावे.(हजारीप्रसाद द्विवेदी) डॉ. ढेरे यांच्या मताप्रमाणे कदलीवन म्हणजे दक्षिणेतील श्रीशैल मल्लिकार्जुनाचा परिसर. हे जास्त योग्य वाटते. गोरखनाथाने तेथे जाऊन आपल्या गुरूला बाहेर काढले व संप्रदायाचा प्रसार भारतभर केला म्हणून गोरखनाथालाच प्रवर्तक म्हटले पाहिजे. दहाव्या-अकराव्या शतकात भारतात बौद्ध धर्माचा पाडाव झाला असला तरी त्यातील तांत्रिक विचारसरणीचा प्रभाव अनेकांवर पडला होता. तंत्रसाधनेचे प्रस्थ वाढून त्यांत अनेक विकृती आल्या होत्या आणि भयानक अनाचार बोकाळला होता. गोरखनाथाने आपल्या असामान्य व्यक्तिमत्वाने त्याला आळा घालायाचा प्रयत्न केला. ज्ञानेश्वरांनी त्याचा गौरव " योगाब्जिनी सरोवरु ! विषयविध्वंसैकवीरु !! " असा केला आहे.

सिद्धांत :
काश्मिरी शैव संप्रदायाचा गाढ परिणाम झाला असल्याने शिव-शक्त्तीच्या एकरूपतेचा विचार या संप्रदायात मांडला जातो. ज्ञानेश्वरांनी अनुभवामृतात याचे सखोल विवरण केले आहे. गोरखनाथाच्या सिद्धसिद्धांतपद्धती या संस्कृत ग्रंथानुसार काही मूलसिद्धांत असे :
(१)शक्तियुक्त शिव : आदिनाथ शिव हे अंतिम सत्य आहे. शिवतत्व शक्तियुक्त आहे. शिव-शक्ति भिन्न नसले तरी शक्तिविना शिव काही करू शकत नाही. तो जेव्हा शक्तियुक्त असतो तेव्हा तो जगताचा प्रकाशक होतो. सिद्धसिद्धांत्पद्धतीतील या विचाराचा मोठा विस्तार ज्ञानेश्वरांनी अनुभवामृतात केला आहे.
(२) पिंड-ब्रह्मांड एकत्व : जे जे ब्रह्मांडात आहे ते ते सर्व पिंडांत आहे हा दुसरा सिद्धांत. एकाकार शिव अनंतशक्तिमान असून निजानंदात मग्न असतांनाही नाना आकारात विलसतो. शंकराचार्यांच्या मते ब्रह्म सत्य व जग मिथ्या आहे. त्याहून हा विचार निराळा आहे.
(३) जीवनमुक्ती : हटयोगाच्या सहाय्याने मिळते. गुरूच्या मार्गदर्शनाखाली शिष्य अमर व पक्व असा देह मिळवतो आणि नंतर त्याला मुक्ती मिळते. यानुळेच नाथसंप्रदायात गुरूला असाधारण महत्व प्राप्त झाले आहे. . गुरू आणि ईश्वर समोर आले तर प्रथम वंदन गुरूला करावयाचे कारण ईश्वर रागावला तर गुरू मदत करेल पण गुरू रागावला तर ईश्वर काहीच करू शकत नाही. महाविष्णूचा अवतार मानले गेलेले ज्ञानेश्वर आपले सर्व कर्तृत्व निवृत्तीनाथांच्या चरणी अर्पण करतात ते यामुळेच. हा गुरूमार्ग आहे.
(४) गोरखनाथाने यमनियमादि अष्टांगयोग वर्णिला आहे पण तो पातंजल योगशास्त्राहून निराळा आहे.कुंडलिनी जागृतीला महत्व असून नाना आसने, बंध, मुद्रा अशा नानाविध यौगिक प्रक्रियांचे सूक्ष्म वर्णन हटयोगप्रदीपिकेत केले आहे.
(५) योग्याच्या आचारवर्णनाचा विचार केला असून कठोर ब्रह्मचर्य, वाक्संयम, आत्मनिष्ठा, मानसिक शुद्धी, सारीरिक शौच, ज्ञाननिष्ठा यावर भर दिला आहे. मद्य व मांससेवनाचा निषेध केला असून मुंडन, उपवास, तीर्थयात्रा, अग्निहोत्र, संन्यास या संप्रदायात निषिद्ध मानल्या आहेत.

प्रमाणग्रंथ :
सिद्धांत आणि साधना सांगणारे अनेक ग्रंथ आहेत. त्यांपैकी सिद्धसिद्धांतपद्धती, गोरक्षपद्धती, हटयोगप्रदीपिका,
गोरक्षसिद्धांतसंग्रह इत्यादि मोठ्या प्रमाणात अभ्यासिले जातात.

उपास्यदेवता :
आदिनाथ शिव ही प्रधान उपास्यदेवता असली तरी शाक्त, कापालिक इ. इतर सांप्रदायिकांचाही समावेश नाथासंप्रदायात झाल्याने काली, अंबा आदि शक्तीची रुपे, भैरव, कालभैरव एकलिंग इत्यादि शिवाची रुपेही पुढे
उपास्य देवता म्हणून स्विकारली गेली.

पुण्यक्षेत्रे :
सुरवातीला तीर्थयात्रेची गरज नाही असे सांगितलेगेले असले तरी तीर्थयात्रा ही भावीकाची गरज असते.प्रयाग, अयोद्ध्या, त्र्यंबकेश्वर, द्रारका, हरद्वार, बद्रीनाथ, पुष्कर, अमरनथ, पशुपतीनाथ ही महत्वाची पुण्यक्षेत्रे मानली जातात.

उरलेली माहिती दुसर्‍या भागात.

शरद