नाथसंप्रदाय (२)

बैरागपंथ भर्तृहरी रत ढोंडा पुष्कर (राजस्थान)
हे तेच भर्तृहरी आहेत काय ? जे उज्जैनचे (अवंतिका नगरी) राजा होते. मी लहानपणी उज्जैनला गेलो असताना भर्तृहरी गुंफा पाहिलेल्या आहेत.
बाकी नाथ संप्रदाय आला की मुख्यता उल्लेख येतो तो म्हणजे शाबरी विद्येचा आणि मंत्रांचा.गोरक्ष नाथांनी शाबरी विद्या प्रचारात आणली.
अनेक वेळा या मंत्रांन मधे फुरो वाचा,इश्वरी वाचा, हनुमान रखवाला इं शब्द येतात. विविध देवतांना प्रसन्न करुन घेउन त्या त्या मंत्रास सहाय्यभूत होण्यासाठी आव्हाहन केल्याने, विवध देवदेवतांची नावे या शाबरी मंत्र विद्येत आढळुन येतात. नवनाथ भक्तिसारात याचा उल्लेख आढळुन येतो.

ध्वजपंथ हनुमान
या वरुन एक गोष्ट आठवली ती म्हणजे मारुती हे विजयाचे प्रतिक आहे. महाभारतात अर्जुनाच्या रथावर (ध्वज पताकेवर) मारुती होता.

१. शंकराचार्यांचा धर्मप्रसार उच्चवर्णीयांच्या पुरता मर्यादित होता.
२. आचार्यमत (अद्वैत/ तथाकथित मायावाद) आणि ज्ञानेशमत (चिद्विलासवाद) हे वेगवेगळे सिद्धान्त आहेत.
- या दोन्ही विधानान्चे सविस्तर खन्डन 'आद्य शन्कराचार्य - वेध एका महावताराचा' (लेखकः स. कृ. देवधर, मेघ:श्याम सावकार) या पुस्तकात आहे.

---
आज दुर्दैवाने पंथाची स्थिती फार चांगली म्हणता येणार नाही.
- 'नाथ', 'स्वामी', 'परमहन्स' वगैरे बिरूदे मिरवणारे भ्रष्ट लोक गोरक्षकालापासून सगळ्याच कालखन्डात होते. एकीकडे नाथपन्थाचे सत्कार्यही अविरतपणे सुरूच आहे. नाशिकचे गजानन महाराज गुप्ते - कविवर्य 'बी' यान्चे बन्धू (१८९२ - १९४६), पावसचे स्वामी स्वरूपानन्द (महानिर्वाण १५/०८/१९७४ रोजी), माचणूरचे बाबा महाराज आर्वीकर (कार्यकाल १९५४ - १९७१) हे अलीकडच्या काळातील महाराष्ट्रात वास्तव्य असलेले थोर सन्त नाथपन्थी होते.

सर, नाथसंप्रदायाचा भाग खूप आटोपता घेतला असे वाटले.
बाकी, अन्य संकेतस्थळावरील एक चर्चा.

-दिलीप बिरुटे

शरद,

तुमचे अनेक धन्यवाद या सुंदर लेखमालेबद्दल.

-पार्टनर

नाथपंथाबाबत आधीपासूनच गूढ वलय आहे असं वाटते. गावातून अंगावर रूद्राक्षाच्या मोठमोठ्या माळाघालून फिरणारे योगी पाहून लहानपणी भिती वाटायची. ते घरोघरी मागायचे नाही. कुणी मध्ये दिलं तर घ्यायचे. असं आठवतं.

पुढे नाथ पंथ आणि शाबरी मंत्रांशी ओळख झाली ती इंदूरच्या श्री भैय्यु महाराजांची भेट झाल्यावर. ते नाथ पंथी आहेत आणि शाबरी मंत्र जाणतात असं त्यांच्या बाबत ऐकलेलं आहे. आधीच्या लेखात सांगीतल्याप्रमाणे भैय्युमहाराजांच्या आश्रमात श्री दत्तप्रभुंचे मोठे महत्व आहे. आणि त्यासोबतच त्यांच्या गुरूंचे सुध्दा आहे. दत्त हे सर्वांचे गुरू आहेत असं हा संप्रदाय मानतो असं ऐकलेलं आहे. ( हे सगळं ऐकीव आहे. कुठे वाचलेलं नाही.)

गेल्या दहा वर्षांपासून अकोला जिल्ह्यातील निमकर्दा( ता. बाळापुर) येथे श्री भैय्युमहाराजांच्या प्रयत्नाने श्री विश्वनाथ शांती शोध आश्रम उभा केला जात आहे. या आश्रमाचे वैशिष्ट्य म्हणजे येथे नाथ संप्रदायासंबंधी सर्व उपलब्ध माहिती गोळा करण्याचा व ती माहिती या विषयावर शोध घेणार्‍या संशोधकांना, उपासकांना पुरवण्याचा त्यांचा संकल्प आहे. काही वर्षांपुर्वी या आश्रमात जाण्याचा योग आला होता तेव्हा बांधकाम सुरू होते. कुणाला अधिक माहिती हवी असल्यास शोधून देता येईल.

तसेच पहिल्या भागात उल्लेख झालेले देवनाथ महाराजांचे संस्थान(अंजनगाव सुर्जी) सुध्दा पाहून आलेलो आहे. आता श्री जितेंद्रनाथ महाराज या आश्रमाची धूरा सांभाळत आहेत. अत्यंत विद्वान आणि तेजस्वी असं व्यक्तीमत्व आहे या महाराजांचं. आश्रम आणि त्यांचे शिष्य यांची आपसातली बांधणी अतिशय मजबुत असल्याचं जाणवतं. माझा मित्र कायम जात असतो. मी केवळ एकदोनदा जाऊ शकलो आहे.

तुमच्या या लेखामुळे केवळ ऐकीव किंवा तुटक माहिती असलेल्या विषयाबद्दल अधिक चांगली आणि सुसंगत माहिती मिळाली.

काही शंका -
१) दत्तप्रभुंची महाराष्ट्राबाहेर कुठे उपासना केली जाते का? (महाराष्ट्राचा सिमा भाग वगळता असं विचारायचं आहे.)
२) योगाच्या सामर्थ्यावर नाथपंथी शरीरावर प्रचंड नियंत्रण मिळवतात असं ऐकलं आहे. याबाबत अधीक माहिती देता येईल का? केवळ हटयोग नव्हे तर त्यापुढेही काही..
३) शाबरी मंत्रांबाबत अधिक सांगता येईल का?
४) नेपाळ व उत्तर प्रदेशात अनेक नाथपंथीयांच्या वेगवेगळ्या कथा सांगीतल्या जातात. त्यांची भविष्यवाणी आणि अन्य बाबतीत. खाली दक्षिणेत यांचा प्रसार झालेला दिसत नाहि.
५) नाथांतील नवनाथ नेमके कोण?
६) ऊसाच्या चरकाचे व नाथांचे नाते नेमके काय?

- नीलकांत

एक निरंजन को मै जानू गुरुजी दुजे को नही जानू अशी काहीशी नाथसंप्रदायातली रचना फार सुंदर आहे.
शौनक अभिषेकींनी गायलेली टीव्हीवर पाहिली.

चांगली माहिती दिली आहे.

बरेच दिवस ह्या विषयावरती माहिती वाचायचीच होती. ती तुम्ही साध्या सोप्या प्रकारे उपलब्ध करून दिलीत, त्या बद्दल धन्यवाद. प्रतिसादांमधून देखील खूप छान माहिती समजली.

आदिनाथ शिवापासून सुरवात झाली म्हणून नाथसंप्रदाय असे नाव पडले. योगप्रधान असून सिद्धावस्था वा अवधूत अवस्था प्राप्त करणे हे ध्येय असल्याने योगसंप्रदाय, सिद्धसंप्रदाय, अवधूतसंप्रदाय अशी नावेही लाभली आहेत

'सिद्धावस्था वा अवधूत अवस्था' ह्या बद्दल थोडे सविस्तर लिहाल काय ?

लेखमाला आवडली. प्रतिसादही माहितीपूर्ण. आमच्या ओळखीचे एकजण नवनाथांचे भक्त होते. त्यांच्याबद्दल एकाच वेळी कुतुहल आणि भीती वाटायची एवढेच आता आठवते.

या विषयावर आणखी वाचायला आवडलं असतं. प्रतिसादातूनही बरीच माहिती मिळाली.

ओम श्री कामरुप कामाख्या देवी,
जहा बसे इस्माईल जोगी,
इस्माईल जोगी ने दिया पान का बीडा,
पहला बीडा आती जाती,
दुजा बीडा दिखावे छाती,
तिजा बीडा अंग लिपटाई,
चौथा खाये पास चली आयी,
मेरी भक्ती , गुरु की शक्ती..........

पुढचे आठवत नाही...
हा वशीकरण मंत्र आहे हे मिपा च्या चाणाक्ष वाचकांनी ओळखले असेलच