'तंबोरा' एक जीवलग

गाणाऱ्या व्यक्तीचा सर्वात जवळचा सखा. एक भारदस्त आणि गाण्याचं अविभाज्य अंग असलेला मैफिलीचा घटक. हिंदुस्थानी शास्त्रीय कंठसंगीताच्या अर्थातच सुरांच्या सृजनाचा अवयव. स्वरांची बीजं ज्याच्यातून उत्सर्जित होऊन गाणाऱ्याच्या मनात प्रस्थापीत होतात तिथं गाणाऱ्याची प्रतिभा आणि हे स्वरबीज यांचं मिलन होतं. कंठावाटे प्रसवतात ते निरागस सुर. तो निर्मीतीक्षम अवयव अर्थातच तंबोरा!

सुरात लावलेल्या जव्हारीदार तंबोऱ्य़ांचा झनकार गुंजत असावा. त्यातून षडज्-पंचमाचे निरागस शुध्द फवारे कानावर पडत असावेत. त्यांची वलये खर्जाच्या भारदस्त नादावर आपटून अनाहूत स्वयंभू गंधाराची निर्मिती होत असावी तशात एका भारलेल्या क्षणी कंठातून सहज सच्चा षड्ज स्बत:च्याही नकळत बाहेर
पडावा आणि तंबोऱ्यांच्या त्या मुळ गुंजनात मिसळून जावा. अहाहा! देहाची जाणिव पुसट होत जावी उरावे फक्त स्वरमयी अस्तित्व. अपार्थिव. निरागस.

लहानपणी आजूबाजूला अविरत गाणेच असे माझ्या. गाण्यातल्या लोकांकडून ऐकलेल्या गोष्टी मनात अजूनही स्वरांसारख्या गुंजतात कधी कधी. एकटी असताना आठवते ते सारे ऐकलेले. तरळते डोळ्यासमोर पाहिलेले. आज दृष्टी अधू झालेली असली तरी हे लहानपणचे ऐकले पाहिलेले आताच्या भोवतालापेक्षा स्पष्ट दिसते चक्षूंना. लहानपणापासून मला तंबोरा खूप आवडायचा. आई गायला बसली की मी तिच्या हातातल्या तंबोऱ्य़ाकडे पहात बसायची एकटक. त्याचा तो भारदस्त आकार, गोल गरगरीत भोपळी, उंच दांडा, त्या वरची कशिद्यासारखी हस्तिदंती नक्षी, त्यावरचे ते मोर, वेल लखलखणाऱ्या तारा, फार आवडायच्या मला. बैठकीत ठेवलेल्या तंबोऱ्याच्या जोडीला मला हात लावायचा असायचा.

आई म्हणायची "तानु (माझं लाडकं नांव) तंबोऱ्याला मुलींनी हात लाऊ नये. चांगलं नसतं"
"मग तू कशी ग लावतेस?" मी म्हणायची.
आई हसायची. म्हणायची "तू लहान आहेस अजून. अग तंबोरा म्हणजे शिवाची पिंडी असते. शिवू नये तिला.
बाईनं एकदा हातात घेतला तंबोरा, की ठेवता येत नाही खाली. तू मोठी झालीस ना म्हणजे लाव हात."

मला काही कळायचं नाही. वाटायचं हा काय! आता ठेवलाच आहे की आईनं खाली. ती कुठं तो कायमचा घेऊन बसते? एकंदरीत तंबोऱ्याची, त्याच्या नादाची, त्याच्या डौलाची मला लहानपणापासून भुरळ. पुढे कळत्या वयाच्या थोडं आधीच हातात तंबोरा आला. गाण्याचं रीतसर शिक्षण सुरू झालं. आणि त्याच्या डौलावरोबर स्वरांची भुरळ पडली ती आयुष्यभर.

गंडा बांधला तेंव्हा खां साहेबांची आणि तंबोऱ्याची पुजा केली. त्यांनीच सुरात लावून ठेवलेल्या तंबोऱ्याच्या तारा छेडून षडज लावला त्या क्षणापासून तंबोरा माझा सखा झाला. सुख असो दु:ख असो, 'आपल्या' अशा अनेक माणसांनी आयुष्यात साथ सोडली. पण यानं नाही. त्या चार तारा झणाणायला लागल्या की साऱ्याचा विसर पाडून हा माझा सखा, एका क्षणात वेगळ्याच दुनियेत घटकाभर का होईला मला घेऊन जायचा.

याचं एक रूप तिकडे अरबस्थानात तंबुर म्हणून होतं म्हणे. उत्तरेत हा तानपुरा म्हणून ओळखला गेला दक्षिणेकडे याची लहान बहिण तंबोरी. तर आम्ही महाराष्ट्रात तंबोरा म्हणतो. घरगुती भाषेत आम्ही जोडी म्हणायचो कारण दोन तंबोऱ्यांची ती जोडी किंवा जोड. आईकडे अत्यंत सुंदर जव्हारीदार अशा दोन जोड्या होत्या. त्यातली एक परंपरेनं माझ्याकडे आली. दुसरी माझ्या बहिणीकडे अक्काकडे गेली. ती गात नसे. आता तिच्या नातीकडे आहे ती सुंदर जोड.

तंबोऱ्याचा जो ऊंच दांड्या सारखा भाग असतो त्याला 'दांडी' म्हणतात. दांडी म्हणजे लाकडाचा पोकळ जाड नळीसारखा भाग. दांडी हलक्या पण मजबूत लाकडाची असते. साग, साल किंवा क्वचित शिसवी असते. अखंड लाकडाची, आतून पोखरलेली दांडी चांगली. पण आजकाल दुर्मिळ. एका बाजूकडून सपाट लाकडाचाचे झाकण लावून हल्ली बनवतात पण ती चांगली नव्हे.

या दांडीच्या खाली मोठ्या माठासारखा भोपळा जोडलेला असतो त्याला म्हणतात तुंबा. तुंबा हा खरोखर आपल्या भाजीचा तांबडा भोपळाच असतो. वेलीवर असल्या पासून त्याला तंबोऱ्यासाठी म्हणूनच वाढवतात. मोठा होत असताना त्याच्या गोल आकाराकडे लक्ष ठेवलं जातं. एखादी बाजू चपटी, दबलेली निपजत आहे असं लक्षात आलं तर योग्य बाजूकडे टेकू देऊन किंवा गिरदी लावून त्याचा आकार राखला जातो. कधी कधी इतकं करूनसुद्धा आकार आटोक्यात येत नाही. असं झालं तर सरळ तोडून टाकतात वेलीवरून. एका वेलीला तंबोऱ्यासाठीचे म्हणून तीन किंवा चारच भोपळे राखतात बाकीचे लहान असतानाच तोडले जातात. हेतू हा की
निवडक भोपळ्यांचे चांगले पोषण व्हावे. या भोपळ्यांची पूर्ण वाढ होऊन देतात. वेलीचं आयुष्य संपत आलं. ती वाळायला लागली की मग हे भोपळे वेलीवरून
काढले जातात. पंढरपूरकडे हे भोपळे होतात.

भोपळा वेलीवरून काढल्यावर एका बाजूकडील चकती कातून टाकून आतला गर बिया काढून टाकतात. भोपळा पूर्ण सुकवतात. तासून त्याचे नैसर्गिक कंगोरे नाहिसे करतात. पुन्हा खडखडीत सुकवतात. आणि मग दांडीला जोडतात. भोपळ्याच्या काढलेल्या गोल चकतीच्या जागी कठीण लाकडाची तबली लावतात. ही तबली म्हणजेच तंबोऱ्याचा जीव म्हणता येईल. तिच्या कंपनानेच स्वरांची निर्मिती होते. तुंबा आणि दांडी यांचा जो सांधा असतो त्याला गुलू किंवा गळा म्हणतात.
तुंबा, दांडी आणि तबली जोडून तयार झाली की तंबोऱ्याला पॉलिश करतात. त्यावर नक्षीकाम करतात आणि मग पुढच्या कामाला सुरवात होते.

दांडी, तुंबा, तबली हे तंबोऱ्याचे ढोबळ भाग याशिवाय लहान पण महत्वाचे असे भाग असतात ते म्हणजे लंगोट, खालची जव्हारी, वरची जव्हारी, मणी,
तारघन खुंट्या आणि तारा.

तारा खालच्या बाजूला विशिष्ठ प्रकारची गाठ घालून भोकं असलेल्या ज्या एका भागापसून निघतात त्याला लंगोट म्हणतात. तिथून तारा सुरू होऊन त्या खुंट्यांकडे संपतात
तारांच्या या प्रवासाचा पहिला टप्पा असतो तो म्हणजे 'मणी'. हस्तीदंती किंवा शिंगांपासून बनवलेला एक एक मणी एकेका तारेत लंगोटाच्या वर ओवलेला असतो. या मण्यांच्या
खाली प्रत्येक मण्यासाठी स्वतंत्र पायवाट असते. यांचा उपयोग तंबोरा सुरात लागल्यावर तो आणखी सुक्ष्म स्वराबरहुकूम लावण्यासाठी होतो. मणी पायवाटेवर खालीबर करून
हा अचूक सूर साधला जातो.

नंतर तारा जातात खालच्या जव्हारीवरून. याला साकवसुद्धा म्हणतात. ईंग्रजीत ब्रिज म्हणतात. बहुतेक तंतुवाद्याला हा असतोच. तारा या जव्हारीवरून नुसत्या जातात
त्या जव्हारीत ओवलेल्या नसतात. जव्हारीच्या फुगीर भागावरून त्या फक्त ताणलेल्या असतात तार छेडल्यावर जी कंपने जव्हारीकडे जातात ती पुढे जव्हारीकडून तबलीकडे
तबलीकडून तुंब्याकडे आणि तुंब्याकडून गळ्यातून वर दांडीकडे सुपूर्त होतात. या कंपनांच्या प्रवासात ती एकमेकात मिसळून स्वर निर्माण होतो. जव्हारी हा तंबोऱ्याचा अत्यंत महत्वाचा
भाग. याची लांबी रुंदी, कठीणपणा, ती बनवण्यासाठी वापरलेला जिन्नस या वरून स्वराचा गोडवा ठरतो. स्वर नेमकेपणाने उमटण्यासाठी जव्हारी चांगली हवी. 'जव्हारीदार'
तंबोरा म्हणजे नेमक्या गोड, गोल स्वरांचे वाद्य!

खालच्या जव्हारीतून तारा निघतात त्या थेट दांडीच्या वरच्या भागाकडे म्हणजे वरच्या जव्हारीकडे. खालच्या जव्हारीपेक्षा ही आकाराने लहान असते. खालच्या जव्हारीने
निर्माण केलेली स्वरांची वलयं, वरची जव्हारी काही क्षणांच्या अंतराने पुन्हा तंतोतंत घोकत असते. ती हुबेहुब आधीप्रमाणे स्वरवलये निर्माण करते अशा प्रकारे वरची जव्हारी खालच्या जव्हारीला पूरक असावी लागते
यांचे एकमेकापासूनचे अंतरही ठरलेले असते.

वरच्या जव्हारीवरून निघालेल्या तारा पुढे जवळच्या तारघन किंवा पाट्य़ातून ओवलेल्या असतात. जव्हारीसारखाच हा एक पातळ तुकडा असतो प्रत्येक तारेसाठी एक एक भोक असते. एवढ्या लांबून प्रवास करून आलेल्या तारा तंबोऱ्याच्या अंगापासून दूर जाऊ नयेत म्हणून हा पाटा असतो. या शिवाय तो आणखी एका छोट्या जव्हारीचेसुद्धा काम करतो. वरच्या जव्हारीने निर्माण केलेली स्वरांची वलयं पाटासुद्धा क्षणाच्या काही अंतराने तंतोतंत घोकतो. आणि आणखी स्वरवलये निर्माण होतात

तारघनातून निघालेली प्रत्येक तार पुढे आपापल्या खुंटीच्या दिशेने जाते. खुंटीला ती गुंडाळलेली असते. खुंट्या मऊ लाकडाच्या आणि फिरवता येणाऱ्या असतात,
खुंटी पिळून किंवा सैल सोडून प्रत्येक तार अचूक स्वरात लावली जाते. सर्वसाधारण तंबोऱ्याला चार तारा असतात क्वचित सहा किंवा आठ तारांचेही तंबोरे असतात.
पहिल्या तारेवर गायिल्या जाणाऱ्या रागाप्रमाणे पंचम (प) किंवा मध्यम (म) लावतात. क्वचित रिषभही (रे) लावतात. त्या पुढच्या दोन तारा षडजाच्या (सा)
आणि शेवटची खर्जाची. (खालच्या सप्तकातला सा) पहिल्या तीन तारा लोखंडाच्या तर शेवटची खर्जाची पितळेची असते. (हल्ली लोखंडी पण असते खर्जाची तार. विचित्रपणा!!)

तंबोरा सुरात लावणे हे कसब आहे. कान तयार आणि मनाची एकाग्रता चटकन साधावी लागते. आधी खुंट्या पिळून तारा स्वरात आणतात मग मणी
खालीवर करून अचूक स्वर लावला जातो आणि शेवटी खालच्या जव्हारीवर दोन नंबरच्या सोलापुरी सुताचे तुकडे तारेत अडकवलेले असतात ते तुकडे
खालीवर करून अंतीम स्वर लावला जातो.

पुरूषांच्या स्वराचे तंबोरे आकाराने मोठे आणि मोठा तुंबा असलेले असतात तर स्त्रीयांच्या स्वराचे तुलनेने लहान. तंबोऱ्याच्या प्रत्येक भागाचे मोजमाप ईंचात ठरलेले असते. हल्ली प्रवासात नेण्या आणाण्याला सोपे म्हणून लहान आकाराचे तंबोरे निघाले आहेत. यांना तुंबा जवळजवळ नसतोच. त्या जागी ओंगळ चपटा भाग असतो. ते पाहिले की स्तन कापलेल्या बाईसारखे दिसते. तसेच ऊंचीही कमी असते. पण ते मला आजिबात आवडत नाही. ओंगळवाणा दिसतो तो प्रकार. स्वरही बेतानेच निघतात. या सर्वांना चाट देणारा ईलेक्ट्रॉनिक तंबोराही मिळतो. माझ्याकडेही आहे. पण याच्या आवाजात ती बात नाही. तो भारदस्तपणा तर आजिबात नाही हातात घ्यायचा नसल्याने बैठक कशीही घ्या. काय फरक पडतो असे हे प्रकरण आहे.

तंबोऱ्याशी गायकाचे भावनीक नाते असते. मलासुद्धा अनेक गुढ अनुभव मैफिलीच्या निमित्ताने तंबोऱ्यासंदर्भात आलेले आहेत. ते कधीतरी सावकाशीने सांगेन तो पर्यंत लेखनसीमा. लेख फारच मोठा नाहीना झाला?

गौरीबाई गोवेकर.

(दिलेले फोटो माझ्याकडचे नाहीत. ईंटरनेट वरचे दिलेत)