क्विक कॉमर्स आणि आपण

फार फार वर्षांपूर्वी कोणे एके काळी घरपोच फक्त पत्र आणि बिलं यायची. मग डॉमिनोज आणि पिझ्झा हट मुळे अर्ध्या तासात घरी पिझ्झा यायला लागला. फ्लिपकार्ट वरून पुस्तकं आणि मग एक एक करत सगळंच यायला लागलं. झोमॅटो, स्विगी यावरून जेवण मागवणं आता फार जुनी गोष्ट झाली. प्रत्येक लोकप्रिय हॉटेल बाहेर बघितलं तर या डिलिव्हरी वाल्यांची येजा सुरु असते.

पण आता गेल्या २-४ वर्षात आणखी एक प्रकार सुरु झाला तो म्हणजे "क्विक कॉमर्स". किराणा भुसार दुकानात मिळतात अशा सर्व पॅक वाल्या गोष्टी, परफ्युम, साबण आणि तत्सम कॉस्मेटिक गोष्टी असं बरंच काही यांच्या ऍपवरून काहीही मागवलं कि सहसा १० मिनिटाच्या आत घरात एवढी भारी हि सोय आहे. झेपटो, ब्लिंकिट, स्विगी इंस्टामार्ट आणि तत्सम "क्विक कॉमर्स" या श्रेणीत मोडल्या जाणाऱ्या सेवा आता पुणे मुंबई आणि भारतातल्या बऱ्याच मोठ्या शहरात नित्याच्या झाल्या आहेत.

आता घराबाहेर पडलं कि सोसायटीच्या गेटवर जाईपर्यंत बऱ्याचदा या सगळ्या सेवांपैकी कोणत्या तरी एकाचा शर्ट घातलेला डिलिव्हरी बॉय गेटमधुन काहीतरी घेऊन येत असतो किंवा काही तरी देऊन परत निघालेला असतो. इतकं हे सगळ्यांच्या अंगवळणी पडलेलं आहे.

मी स्वतः कित्येकदा अशा ऑर्डर्स केलेल्या आहेत. कधी घाईच्या वेळेत म्हणुन, कधी काही कुपन कोड किंवा सवलत आहे म्हणुन, सुरुवातीला तर खरंच हे ५-७ मिनिटात येतात कि काय हे बघायला गंमत म्हणुन. बऱ्याचदा त्यांची अमुक एक रकमेच्या वर बिल झालं तर डिलिव्हरी फ्री अशा कारणामुळे एखाद दुसरी वस्तु आत्ता गरज नसली तरी काही दिवसात वापरात येईलच अशा गोष्टी शोधुन त्या कार्ट मध्ये टाकणं असे सुद्धा प्रकार केलेले आहेत. त्यामुळे मी आता या पोस्ट मध्ये जे काही म्हणतोय ते "सौ चुहे खाके बिल्ली चली हज" अशातला प्रकार आहे.

या सगळ्या प्रकारांबद्दल इकडून तिकडून आणि स्वतःच्या विचारातून काही नकारात्मक मुद्दे लक्षात आले, ते इथे मांडतोय.

या कंपन्यांमुळे एवढ्या मोठ्या प्रमाणावर रोजगार निर्माण झाला अशी चर्चा होत असते. पण त्याबरोबरच त्या डिलिव्हरी बॉईजची परिस्थिती बिकट असते, फार वेगात त्यांना सतत डिलिव्हरीचे टार्गेट डोळ्यासमोर ठेवून पळत राहावं लागतं. ऊन पावसात ते काम करतातच, पण त्या नादात ट्रॅफिकचे सुरक्षेचे नियमही दुर्लक्षित होतात असंही समजतं. आणि दुसरं म्हणजे हा कुठला नव्याने निर्माण झालेला रोजगार नाही तर आहे त्या किराणा भुसार आणि छोट्या व्यापाऱ्यांच्या व्यवसायावर परिणाम करणारा, त्यांच्या जागी आलेला रोजगार आहे. ह्यात काय चांगलं काय वाईट ठरवणं अवघड आहे, हा थोडा मोठा व्यापक विषय आहे.

दुसरा मुद्दा आला तो म्हणजे व्यायाम, जीवनशैली आणि आपल्या सवयीचा. आपण एक एक करत आपलं बाहेर पडण्याचं कारण कमी करत चाललेलो आहोत. प्रत्येक गोष्ट घर बसल्या आली तर आपण फक्त मॉर्निंग वॉक, ट्रेडमिलचा वॉक असे मुद्दाम ठरवून केलेले वॉक सोडले तर इतर कुठल्याही कारणामुळे जे नैसर्गिक रित्या आपसूक चालणं फिरणं होतं ते कमी कमी होत चाललंय. यामुळे आज उद्या पाच पाच मिनिटात गोष्टी मिळुन वेळ वाचत असला तरी दीर्घकालीन नुकसान आपलंच आहे.

आपण मुळात hunter gatherer होतो म्हणतात. म्हणजे एक तर शिकार करायला किंवा फळं कंदमूळं गोळा करायला भटकणं हीच आपली मुळ जीवनशैली होती. आपली जी काही संस्कृती, प्रगती आहे ती हळु हळु प्रकृतीच्या विपरीत दिशेने जात जातच आपण इथवर आलोय, पण आपल्याच प्रकृतीवर त्याचा परिणाम व्हायची आता वेळ आलेली आहे. आजवर इतके शोध लागले, अवजारं आणि यंत्र बनवली तरी आपण फिरणं पूर्ण बंद केलेलं नव्हतं. आणि आता फिरण्याची जी काही मोजकी कारणं शिल्लक राहत आहेत ती आपण टिकवली पाहिजेत. चालण्यासाठी फिरण्यासाठी ठरवावं लागतं, निमित्त शोधावं लागतं हि आजची वस्तुस्थिती आहे.

पुढचा मुद्दा येतो पर्यावरणाचा. क्विक कॉमर्सवाले डिलिव्हरी बॉईज त्यांच्या ठराविक नेमून दिलेल्या विभागात सतत १०-१० मिनिटांच्या डिलिव्हरीज करत फिरत असतात. ते ज्या गोष्टी पुरवतात त्यातल्या बहुतांश गोष्टी त्याच गल्ल्यांमध्ये सहज उपलब्ध असतात. तरीही त्या गोष्टी घरी पोचवण्यासाठी हा दिवसभर गाड्यांचा, म्हणजेच पेट्रोलचा वापर कितपत योग्य आहे? पेट्रोल डिझेल चा साठा भरपूर असला तरी मर्यादित आहे हे आपण शाळेपासून शिकतो, पण ते वापरताना विसरतो. प्रदुषण आणि ट्रॅफिक होतं तेही आहेच.

आपण दूरदूरच्या ठिकाणी जाण्यासाठी गाड्या वापरतो, जवळपास न मिळणाऱ्या गोष्टी ऑर्डर करतो इतपर्यंत ठीक आहे. ज्या गोष्टी आणायला आपण एरवीही गाडी काढूच त्या गोष्टी मागवणंही ठीक आहे, पण अगदी आपल्याच गल्लीत मिळणाऱ्या गोष्टी पेट्रोल जाळून घरी मागवणं म्हणजे आपला ऐदीपणा वाढायला लागलाय असं वाटतंय. अक्षरशः काही रुपये आणि काही मिनिटं वाचवायला आपण बिनदिक्कत एवढं पेट्रोल जाळलं तर कदाचित उद्या आपलीच पोरं ग्रेटा थनबर्ग सारखी आपल्या पिढीला जाब विचारतील तुम्ही आमच्यासाठी काहीच शिल्लक नाही ठेवलं म्हणुन!

एखादी गोष्ट दुकानात १०० रुपयांना मिळत असेल आणि ती घरबसल्याही तेवढ्याच किमतीत (किंवा प्रसंगी त्याहूनही कमी) मिळत असेल तर घरबसल्याच आकर्षक पर्याय वाटणार हे साहजिक आहे. पण हि गोष्ट एवढी सोपी नाही. किंमत पैशात जरी भारी वाटत असली तरी आपण इतर नुकसान विचारात घेत नाही. प्रत्येक गोष्ट पैशात मोजण्याचा हा तोटा आहे.

तुमच्या अजुन लक्षात आलं नसेल तर पुढच्यावेळी काही ऑर्डर करताना लक्षपूर्वक बिल बघा. सगळ्याच कंपन्या आता मार्केटप्लेस फी, प्लॅटफॉर्म फी, हँडलिंग फी अशा वेगेगळ्या नावाने ५ रुपये, १० रुपये असं शुल्क गुपचुप आकारायला लागलेल्या आहेत. आपल्याला त्या सेवेची सवय लागेपर्यंतचे लाड होते सगळे. त्यांना सुरुवातीला इन्व्हेस्टरकडून मिळालेला पैसा संपला कि हि किंमत आपल्याला कधी न कधी मोजावी लागणार तर होतीच. शेवटी त्यांना सुद्धा रोहित शर्माला सपत्नीक घेऊन जाहिरात करायची तर त्याचा पैसा कुठून येणार? आपल्याकडूनच.

काहीही ऑनलाईन मागवणं सरसकट बंद करावं असं माझं म्हणणं नक्कीच नाही. मला स्वतःला ते जमणार नाही. पण थोडं विचारपूर्वक करायला हवं हे नक्की. जी गोष्ट जवळपास मिळत नाही, किमतीत फार फरक आहे, फक्त ऑनलाईन उपलब्ध आहे अशा गोष्टींना पर्याय नाही. पण ह्या क्विक कॉमर्स पेक्षा क्विक वॉक केव्हाही बरा. चलते रहोगे तो लंबा चलोगे ;-)