|| छत्रपती संभाजीराजे यांचे अप्रकाशित दुर्मिळ चित्र ||

आज १४ मे - इंग्रजी तारखेनुसार छत्रपती संभाजी महाराजांची जयंती (जन्म १४ मे १६५७). यानिमित्त संभाजी महाराजांशी संबंधित माझे संशोधन आज महाराष्ट्र टाइम्समध्ये प्रकाशित झाले आहे. बातमीत सगळे बारकावे देणे शक्य नसते, म्हणून हा एक विशेष लेख - बातमीच्या तुलनेत इथे प्रतिक्रियांतून भरपूर शिकायला मिळते, तेंव्हा आपली प्रतिक्रिया जरूर नोंदवा.

===
छत्रपती संभाजी महाराजांची कारकीर्द हि १६८० ते १६८९ अशी फक्त नऊ वर्षांची होती, पण या थोडक्या कालावधीतच त्यांनी फार मोठा पराक्रम गाजवलेला आहे. दुर्दैवाने मराठ्यांच्या ह्या पराक्रमी छत्रपतीची अगदी एका हाताच्या बोटावर मोजण्याइतकीच चित्रे आजवर उजेडात आली आहेत. मराठ्यांच्या दफ्तरखान्याचा रायगड पडल्यानंतर झालेला विध्वंस, औरंगझेबाच्या स्वारीचे सलग सन १७०७ पर्यंत असलेले संकट ही चित्र दुर्मिळ असल्याची काही कारणे.

आज माझ्या संशोधनातून छत्रपती संभाजी महाराजांचे एक नवीन चित्र उजेडात आले आहे. हे चित्र आज एका खाजगी संग्रहात असून त्याचा २१ एप्रिल २०१६ रोजी मुंबई इथे लिलाव करण्यात आला. हे चित्र ४,५०,००० रुपयांना एका खाजगी संग्राहकाने विकत घेतले आहे.

मूळ चित्र
===

===
(चित्र इतरत्र वापरण्यासाठी परवानगी घेणे आवश्यक)
===

हे चित्र अगदी विशिष्ट असण्याचे कारण म्हणजे नेहेमी ऐतिहासिक चित्रात राजा-महाराजांचा अर्धाच चेहेरा दाखवला जातो, पण या चित्रात आपल्याला प्रथमच छत्रपती संभाजी महाराजांचा संपूर्ण चेहेरा पाहता येतो. आणि विशेष म्हणजे छत्रपती संभाजी महाराजांचे वडील छत्रपती शिवाजी राजे यांचेदेखील अगदी याच शैलीतले चित्र फ्रांसच्या राष्ट्रीय संग्रहालयात आहे. त्यामुळे अश्या पद्धतीचे चित्र काढण्याचा प्रघात होता हे सांगता येते.

====
तुलनेसाठी शिवाजी महाराजांचे चित्र
====

चित्राच्या वरती फारसी भाषेत "संभाजी राज" असे नाव लिहिलेले आहे. छत्रपती संभाजी महाराजांच्या डोक्यावर जिरेटोप आहे, त्यात मोत्यांचा तुरा खोचलेला आहे. छत्रपती संभाजी महाराजांच्या उजव्या हातात दांडपट्टा असून डाव्या हातात एक सरळ तलवार (धोप) धरलेली आहे. चेहरेपट्टी महाराजांचे वडील छत्रपती शिवाजी राजे यांच्याशी मिळती-जुळती आहे. कपडे साधे असून गळ्यात एक जुजबी अलंकार घातलेला आहे. महाराजांच्या कानात काही अलंकार घातलेले नाहीत आणि डोक्यावर गंध नाही, हि गोष्ट इतर चित्रांशी विसंगत असली तरी इतर वर उल्लेखिलेल्या बाबी आणि फारसी नाव यावरून निश्चित सांगता येते कि हे छत्रपती संभाजी महाराजांचे चित्र आहे. या संग्रहातील एक चित्र मोगलांशी संबंधित आहे, त्यामुळे छत्रपती संभाजी महाराजांचे चित्र हे कोणत्यातरी आज नष्ट झालेल्या मोगल मूळ चित्रावरून काढलेले असावे असा अंदाज बांधता येतो.

छत्रपती संभाजी महाराजांचे चित्र हे एकुण चार चित्रांच्या संग्रहापैकी एक आहे. त्या संग्रहात भरतपूरचे महाराजा केशरीसिंह (पानिपतच्या १७६१ युद्धाशी संबंधित प्रसिद्ध जाट राजा सुरजमल जाट यांचा वंशज) यांचे एक चित्र, एक रागमाला चित्र आणि एक योगिनीचे चित्र आहे. योगिनीचे चित्र मोगल शैलीतील असून त्यात फारसी मजकूर लिहिलेला आहे. महाराजा केशरीसिंह यांची राजवट १७६६ ते १७७८ सालापर्यंत होती. त्यामुळे या संग्रहाचा काळ साधारण १७७८ नंतर असा सांगता येतो.

या चित्राचा काळ थोडा उशिराचा असल्याने काही लोक म्हणतील की हे चित्र कोल्हापूरचे महाराज दुसरे संभाजी (जन्म १६९८, मृत्यू १७६०) यांचे कशावरून नाही? आपल्याला ते चित्राच्या पद्धतीवरून सांगता येते. शिवकाळात आणि संभाजीकाळात इमारती, चित्रे आणि इतर कलाकृती यामध्ये दक्खनी शैली जी विजापूर, गोवळकोंडा आणि अहमदनगर या राज्यांमध्ये प्रचलित होती (आणि त्याही आधी बहामनी काळात होती) त्या शैलीतले हे चित्र आहे. शिवाजीराजांची चित्रे आणि विजापूरमधील इतर सरदार जसे सर्जाखानाचे चित्र आणि अहमदनगरचा मलिक अंबरची चित्रे पाहिली कि त्यातले उभे राहण्याची शैली आणि हातातल्या तलवारी हे अगदी सारखं आहे.

===
तुलनेसाठी मलिक अंबरचे चित्र
===

पण नंतरच्या काळात, म्हणजे शाहू छत्रपती आणि दुसरे संभाजी कोल्हापूरकर यांच्या काळात ही शैली मागे पडून जुन्या मराठा-हिंदू शैलीचे पुनर्जीवन झाले. हा निबंध फार चांगल्या रीतीने हा मुद्दा मांडतो - जिज्ञासूंनी मुळातच वाचावा

पुष्कर सोहोनी लेख

त्यामुळे शाहू छत्रपती आणि पेशवे किंवा अठराव्या शतकातील चित्रे अगदी वेगळी आहेत. डोक्यवरची पगडी, जिरेटोप, उभे राहण्याची पद्धत, हातातल्या तलवारी यावरून ते लगेच जाणवते. त्यामुळे या चित्राच्या शैलीवरून सांगता येते की हि जुनी सतराव्या शतकातील शैली (आणि व्यक्ती) आहे, चित्र अठराव्या शतकातील कोल्हापूरचे महाराज दुसरे संभाजी यांचे असू शकत नाही.