मातृत्व

मातृत्व

मातृत्वाचा एवढा उदो उदो करू नये ज्यामुळे एक दिवस मातृत्वच मातृत्वाला मारक ठरेल. अनेकदा हे वाक्य अनेक लेखकांच्या लिखाणातून किंवा कवींच्या काव्यसंग्रहातून आपल्यासमोर येतं. परंतु आजही या २१व्या शतकात या वाक्याचं गांभीर्य समाजाने लक्षात घेतलं आहे असं आढळून येत नाही. मातृत्व म्हणजे केवळ आई होणं का? आई होणं आणि मूल होणं या दोन्ही गोष्टी एकच आहेत का? मातृत्वाचं आणि पितृत्वाचं समाजातील स्थान, महत्त्व समान आहे का? मातृत्व म्हणजे नक्की काय? मातृत्वाचा उदो उदो म्हणजे नेमकं काय? मातृत्वाबद्दलचे समज आणि गैरसमज कोणते? सुशिक्षित आणि अशिक्षित लोकांमध्ये असलेले मातृत्वाबद्दलचे गैरसमज हे वेगवेगळे असतात का?

दवाखान्यातील (Hospital) गंभीर वातावरण. प्रसूतिची (Delivary) वेळ जवळ आलेली. जिच्या पोटी (मुलगा/मुलगी) जन्म घेणार आहे तिचे वडील Operation Theater समोर येरझार्या मारत आहेत. नवरा Operation Theater च्या दरवाज्याजवळ उभा आहे. मुलीची आई काळजीपोटी एका बाकड्यावर बसली आहे. त्या आईला मुलीची सासू धीर देत आहे. मुलीचे सासरेदेखील त्याच बाकड्यावर शांतपणे बसले आहेत. काही वेळाने डॉक्टर बाहेर येतात आणि आनंदाची बातमी देताना म्हणतात, अभिनंदन! मुलगी झाली आहे. सासुबाईंचा चेहरा काहीसा पडतो. कारण त्यांची इच्छा असते की आपल्याला नातू व्हावा. सासरे आनंदाने पेढे आणावयास जातात. आई डॉक्टरांकडे जन्मलेल्या बाळाची (मुलीची) चौकशी करते. ते बाळ सुखरूप आहे हे कळल्यावर आईची चिंता मिटते. नवरा डॉक्टरांकडे उत्साहाच्या भरात मागणी करतो की मी मुलीला बघू शकतो का? त्यावर डॉक्टर म्हणतात थोड्या वेळात नक्की बघू शकता. तेव्हा आतापर्यंत गप्प असलेले मुलीचे वडील पुढे येतात आणि बाळाला जन्म देणार्या स्त्रिविषयी म्हणजेच स्वतःच्या मुलीविषयी विचारतात ती सुखरूप आहे ना?, तिची तब्येत कशी आहे? डॉक्टर म्हणतात, शस्त्रक्रिया (Cesarean) करावी लागल्यामुळे शुद्धीवर यायाला काही वेळ लागेल पण तसा धोका काही नाही. हे ऐकल्यावर पहिल्यांदा वडील बाकड्यावर जाऊन बसतात. मात्र त्यावेळी ते बाकड्यावर एकटेच बसलेले असतात. कारण इतर सगळी मंडळी आनंद व्यक्त किंवा दुःख करण्यात मग्न असतात. दवाखान्यातील सार्वजनिक दूरध्वनीवर (Public Phone) आई, सासरे आणि नवरा यांनी ताबा मिळवलेला असतो. काही काळ उलटल्यावर आधी बाळाला आणि नंतर बाळाला जन्म देणार्या स्त्रिला Operation Theater मधून बाहेर आणण्यात येतं. वडील धावत जाऊन बाळ आणि आपली मुलगी सुखरूप आहेना ते बघतात. खुणेने आपल्या मुलीला विचारतात की, तू बरी आहेस ना? मुलगीदेखील होकारार्थी मान डोलावते. त्यानंतर वडिलांना आनंदाश्रू थांबवणं कठीण होतं आणि मग जाऊन ते दवाखान्यातील सार्वजनिक दूरध्वनीचा ताबा घेतात. सगळ्या नातेवाईकांना ही खुशखबर देताना म्हणतात, आमच्या मुलीला मुलगी झाली आणि दोघंही सुखरूप आहेत.

वरील प्रसंग आपण अनेकदा पाहिला असेल किंवा प्रत्यक्षात अनुभवलादेखील असेल. या प्रसंगातील व्यक्तिंच्या प्रतिक्रिया प्रत्यक्षात आलेल्या अनुभवापेक्षा थोड्याफार प्रमाणात निराळ्या नक्कीच असतील. पण केवळ माणसाच्या विचारसरणीचा आढावा घेण्यासाठी आपण एक उदाहरण म्हणून या प्रसंगाकडे पाहूया. मुलगा/मुलगी जन्माला आल्यावर ज्या काही प्रतिक्रिया असतात त्यातून मातृत्व आणि पितृत्व या शब्दांकडे बघण्याचा दृष्टिकोन कसा माणसागणिक वेगवेगळा असतो ते वरील प्रसंगातून लक्षात येतं. मुलगा/मुलगी होणं आणि आई /वडील /आजी /आजोबा / काका/काकू/ मामा/मामी इत्यादी होणं यामध्ये बराच फरक आहे. या दोन्ही बाबी/गोष्टी एकमेकांवर अवलंबून असल्या तरी त्यात बरंच अंतर आहे. हे अंतर किती आहे हे वरील प्रसंगातील वडिलांच्या प्रतिक्रियेतून सहज लक्षात येतं. एखाद्या स्त्रिला, मग ती बहीण असो वा सून असो वा मुलगी असो वा भाची असो वा पुतणी असो वा मैत्रीण असो वा अन्य कुणीही असो, मुलगा/मुलगी होणं आणि त्याचा आनंद होणं याला त्या स्त्रिचं मातृत्व स्वीकारणं असं म्हणतात. आपल्याला नातू हवा/नात हवी किंवा आम्हाला आजी-आजोबा व्हायचंय, आम्हाला भाचा हवा/भाची हवी किंवा आम्हाला मामा-मामी व्हायचंय, आम्हाला पुतण्या हवा/पुतणी हवी किंवा आम्हाला काका-काकू व्हायचंय किंवा अन्य काही नात्याच्या अनुषंगाने इच्छा बाळगणं, हट्ट धरणं याला मातृत्व लादणं असं म्हणतात. आई, वडील, आजी, आजोबा, काका, काकू, मामा, मामी (किंवा अन्य काही) होण्याचा आनंद होणं स्वाभाविक आहे. पण त्याचवेळी मातृत्वाचा सन्मान, आदर करणं आणि त्याचं स्वातंत्र्य अबाधित ठेवणं हे देखील तितकंच गरजेचं आहे (मुळात ती मातृत्वाची प्राथमिक गरज आहे).

मुलगा/मुलगी होण्यासाठी जी प्रक्रिया किंवा क्रिया करावी लागते (स्त्री-पुरुष संबंध) ती प्रक्रिया किंवा क्रिया ही जितकी खाजगी, वैयक्तिक (Personal) आहे तितकीच मूल जन्माला येणं किंवा न येणं, मूल होणं किंवा न होणं ही देखील खाजगी, वैयक्तिक (Personal) बाब आहे. एखाद्या स्त्रिने गर्भधारणा करावी, बाळाला जन्म द्यावा यासाठी इच्छा बाळगणं आणि ती इच्छा पूर्ण करणं हा त्या मातृत्वाचा घोर अपमान आहे. या कृती बाबतीत सुशिक्षित महिला आणि अशिक्षित महिला असा फरक करता येणार नाही. कारण सुशिक्षित महिलादेखील नातू/नात/भाचा/भाची/पुतण्या/पुतणी याबद्दल इच्छा बाळगणार्या व्यक्तिंना प्रत्यक्षपणे किंवा अप्रत्यक्षपणे प्रोत्साहन देतात आणि पुढे जाऊन तर इच्छा पूर्णदेखील करतात. हा प्रकार किंवा अशी विचारसरणी किती धोकादायक आहे याची अनेक उदाहरणं आपल्या अवतीभोवती/समाजात दिसून येतात. मुळात इच्छा धरणं किंवा ती पूर्ण करणं हे कितपत योग्य आहे याचा विचार प्रत्येकाने केला पाहिजे.मूल होणं ही एक शारीरिक प्रक्रिया/क्रिया आहे ज्याला भावनांची जोड असते आणि आई किंवा वडील होणं ही एक भावनिक प्रक्रिया/क्रिया आहे ज्याला शरीराची जोड असते. त्यामुळे ज्या जोडप्याला मूल होत नाही ते आईवडील होऊ शकत नाहीत हा समज चुकीचा आहे आणि त्याचबरोबर ज्या जोडप्याला मूल होतं ते आईवडील होतात हा समजदेखील साफ चुकीचा आहे. पण आजही असे गैरसमज, भावनेच्या आहारी जाऊन, काळजीपूर्वक बाळगले जातात. इतकंच नव्हे तर एखादी स्त्री आई होऊ शकत नाही या गोष्टीचा इतका बागुलबुवा केला जातो की त्याचवेळेस एक पुरुषदेखील पिता होत नाही याचा सरळ सरळ विसर पडतो. समाजाला (एखाद्वेळी पुरुषसत्ताक संस्कृती असल्यामुळे असं घडत असावं). पण सत्य हेच आहे की हा एक मोठा गैरसमज आहे किंवा आपण म्हणूया की ही एक सुशिक्षित लोकांची सोईस्कर अंधश्रद्धा आहे.

एका स्त्रिच्या गर्भात नऊ महिने किंवा साधारण ३८-४० आठवडे मूल प्रगल्भ होत जातं आणि त्यानंतर जन्म घेतल्यावर साधारण सहा महिने स्त्रिच्या शरीरावर अवलंबून असतं. हा साधारण १५ महिन्यांचा काळ म्हणजे आई होणं का? एखादी नवीन नोकरी लागते/मिळते त्याआधी आणि नंतर काय होतं बरं आधी मुलाखत (Interview) होते. त्या मुलाखतीसाठी प्रत्येक व्यक्ती बरेच दिवस तयारी करते. कसं बोलायचं, वागायचं, कुठल्या प्रश्नाला कशी उत्तरं द्यायची, कपडे कुठले घालायचे इत्यादी बाबींची तयारी प्रत्येकजण करतो. मुलाखत झाल्यावर काही काळाने नोकरी पक्की झाल्याचं कळतं आणि मग पुन्हा नव्याने तयारीची सुरुवात होते. ज्याठिकाणी काम करायचं असतं तिथे पहिल्याच दिवशी प्रत्येक व्यक्ती प्रत्येकाबरोबर मिसळू शकत नाही. त्या ठिकाणाला एखाद्या नवीन व्यक्तिची सवय व्हायला आणि त्या नवीन व्यक्तिला त्या ठिकाणाची सवय व्हायला काही काळ जातो. असंच काहीसं आहे मूल जन्माला येण्याच्या प्रक्रियेबद्दल. नोकरीच्या पहिल्या दिवसाअगोदर जशी तयारी करावी लागते तशीच स्त्रिच्या गर्भात नऊ महिने मूल वाढत असतं तेव्हा होणार्या आईवडिलांना तयारी करावी लागते. ही तयारी म्हणजे वैचारिकरित्या स्वतःला प्रगल्भ करणं. सोप्या शब्दात सांगायचं तर येणार्या बाळासाठी स्वतःला तयार करणं. स्वतःच्या आचार-विचारांवर प्रभुत्व मिळवणं.

त्यानंतर जेव्हा मूल जन्माला येतं तेव्हा आतापर्यंत जी काही तयारी केली आहे त्याची उजळणी करण्याचा आणि त्यात आवश्यक बदल करण्याचा काळ येतो. हा काळ म्हणजे साधारण पुढील सहा महिने. त्यानंतर मूल प्रत्यक्षात प्रथमच आईच्या शरीरापासून काहीसं दूर जातं. नेमकं याच वेळेस आईवडील होण्याची प्रक्रिया सुरू होते जी दीर्घकाळ चालणारी क्रिया ठरते. निःस्वार्थी वृत्तीने एखाद्यासाठी आपला वेळ खर्च करणं म्हणजे नेमकं काय याचं हे एक उत्तम उदाहरण आहे. या अशा वेळ खर्च करण्याला आपण जबाबदारी घेणं किंवा मातृत्वाचा आणि पितृत्वाचा आदर करणं असंही म्हणू शकतो.

या विषयाचा आरंभ ज्या वाक्याने झाला आहे तोच या विषयाचा शेवटही आहे. मातृत्वाचा एवढा उदो उदो करू नये ज्यामुळे एक दिवस मातृत्वच मातृत्वाला मारक ठरेल. आई होण्याचा किंवा मातृत्वाचा एवढा जयजयकार करू नये की ज्यामुळे स्त्री-भ्रूण हत्या, गर्भपात (Abortion), गर्भवती स्त्रिचा मानसिक आणि शारीरिक छळ, छळामुळे झालेलं गर्भस्रव/गर्भपतन (Miscarriage) अशा अनेक किळसवाणी आणि भयंकर प्रकारासाठी एक आई, एक स्त्रिच कारणीभूत ठरेल. हे सगळं थांबवणं या समाजात अवघड होऊन बसलं आहे. कारण मातृत्व हा पूर्णपणे एक भावनिक मुद्दा बनवल्यामुळे या विषयावर परखड, स्पष्ट मतप्रदर्शन केल्याने भावना सहज दुखावल्या जाऊ शकतात आणि भावना दुखावल्याचे किंवा भावना भडकण्याचे परिणाम काय असतात याची अनेक उदाहरणं आपल्या समाजात म्हणजेच आपल्या अवतीभोवती आढळून येतात. मुळात मातृत्वाबद्दलचं प्रबोधन होणं किंवा प्रबोधन करणं या क्रियेच्या आड येण्यास अवास्तव महत्त्व मिळालेल्या भावना बर्याचदा कारणीभूत ठरतात. यावर सोपा उपाय एकच, मातृत्वाचा आणि पितृत्वाचा आदर राखण्याचा स्वतः सदैव प्रयत्न करणं.

मातृत्वाला मातृत्वाने गुणलं तरच खर्या अर्थाने आई जन्माला येते.

शिरीष फडके
कलमनामा – १४/०९/२०१४ – लेख ३ – मातृत्व
कलमनामा – १४/०९/२०१४ – लेख ३ – मातृत्व