नाते गंधाशी.

मला आवणारे काही वास !!

नवीन वह्या पुस्तकांचा वास
घरी रंग मारल्यावर येणारा वास.
सत्यनारायणाच्या पूजेचा प्रसाद करताना येणारा वास.
मातीचा वास, रातराणीचा वास.
संध्याकाळी धुपारत फिरवताना येणारा वास
कोणत्याही हॉटेल जवळून जाताना येणारा वास,
पेट्रोल चा वास, रॉकेल चा वास.
गवत कापल्यावर येणारा विशिष्ट वास.

एका जिवलग नातलगाच्या अपघाती मृत्यूनंतर त्याचे शव नेताना लावलेल्या मोगरा अगरबत्ती आणि निलगिरीचा एकत्र झालेला गंध आजही कुठे जाणवला तर मला तो 'मृत्यूचा गंध'च वाटतो.

खरच!!

कानातल्या कुड्या काढल्यावर सुटणारा ब्युटिरिक अ‍ॅसिडचा वास
कचर्‍याची बादली उघडल्यावर येणारा कुजका वास
सोसायटीचे ड्रेनेज तुंबून बाहेर पसरणार्‍या पीतरसाचा वास
पावसाळ्यांत कारमधे दरवाजा उघडताक्षणी येणारा कुबट वास
हे वास तर आवडत नाहीच, पण
केमिकल लॅबमधे असलेल्या 'पायपेरिडिन' या रसायनाचा तिरस्करणीय वास!

नवीन रस्ता करताना बाजुला डांबर जाळतात त्याचा वास, मला शाळेत सहाविच्या सुमारास सायकल नी जायचो त्याची आठवण करून देतो. कडक उन्हाळ्यात भर दुपारी गाडी उघडली असता येणारा वास शालांत परिक्षेची आठवण करुन देतो, त्यावेळी दुपारी बारा-एकला संपायचे पेपर. उपहार गृहांसमोरून सायकल दामटताना येणारे भजी / सामोसे यांचा हवाहवासा वास आणि एसटी मधे लांबच्या प्रवासात (विशेषतः वळणावळणाच्या घाटानंतर) प्रवासाच्या शेवटी शेवटी कोंदाटणारा अणि कधी एकदा बाहेर पडु असे वाटायला लावणारा वासही आठवतो.

आजकाल गाडीत एसी लावुन काचा वर केल्या की असले वास येत नाहीत. लिहिता लिहिता वाटले कि आत्ता लिहिलेले सगळे वास रस्त्याशीच निगडीत आहेत. असो !

अपरीहार्यतेने आवडणारा वास ...... कोर्‍या नोटांचा.

छान धागा, बरेच आठवणीत दडलेले गंध (आणि काही नावडते दर्पही!) पुन्हा एकदा अनुभवायला मिळणार!

काही मजेशीर माहिती खाली देतो आहे, पण त्याआधी थोडंसं गंधामागचं शास्त्र (कंटाळवाणं होणार नाही अशी आशा आहे):

आपल्याला केक, फळं, फुलं, अत्तर, कांदा इत्यादिंपैकी कसलाही वास येतो म्हणजे काय? तर एखाद्या वस्तू/ पदार्थाच्या पृष्ठभागावरून सहज विलग होऊ शकणारे रासायनिक कण (volatile molecules) जेंव्हा aerosol (मराठी शब्द?) बनून हवेत उसळतात आणि आपल्या नाकाच्या मागे असणार्‍या एका छोट्याशा पातळ पापुद्र्यावरच्या असंख्य मज्जा-पेशींवर (olfactory receptor neurons) जाऊन आदळतात. या पेशींच्या पृष्ठभागावर लक्षावधी प्रत्येकी निरनिराळे गंध ओळखणारे गंधग्राहक रेणू (olfactory receptors) असतात. यांद्वारे हजारो निरनिराळे गंध आपलं नाक 'ओळखू' शकतं. यांतला प्रत्येक रेणू एका जनुकापासून encode झालेला असतो. जर एखाद्या गंधग्राहकाचं जनुक कार्यरत नसेल (उदाहरणार्थ कापराचा गंधग्राहक रेणू), तर ते गंधज्ञान त्या व्यक्तींना नसतं. आता शुद्ध स्टील (ज्यापासून कुठलेच volatile molecules निघत नाहीत) अशा पृष्ठभागांना कसलाच वास येत नाही. याउलट फुलं, फळं वगैरेंमध्ये ester प्रकारचे गोडसर रेणू असतात जे आपल्या नाकापर्यंत पोहोचतात. (केळातलं आयसोअ‍ॅमिल अ‍ॅसिटेट एस्टर, किंवा मोसंब्यातलं ऑक्टिल अ‍ॅसिटेट एस्टर ही काही उदाहरणं.) Scents तयार करणार्‍या कंपन्या असे एस्टर्स रासायनिक प्रकियेने तयार करून विकतात.

वरती मृद्गंधाचा उल्लेख आलाय. तो येतो कोरड्या मातीतल्या आणि पाला-पाचोळ्यावरच्या अ‍ॅक्टिनोमायसिटिस (Actinomycetes) या बॅक्टेरियांमुळे, पहिली सर पडली की या बॅक्टेरियांचे spores (मराठी शब्द?) हवेत उसळतात आणि आपल्याला एक distinctive, earthy सुवास येतो.

ही झाली थोडीशी 'गंधगाथा'!

आता सुरूवातीला म्हंटलं ती गंमतः आपल्याला कृत्रिम गंधनिर्मिती करता येते हे माणसाला कळलं, पण असा गंध एकाकडून दुसर्‍याला 'digitally' पाठवता येईल का? इ-मेल द्वारे, किंवा एखाद्या संस्थळाच्या माध्यमातून? कोण जाणे, भविष्यात मिपाच्या संस्थळावर 'स्वगृहा'वर आळं की मिसळपावाचा तर्रीदार गंध, किंवा पेठकर साहेब, सानिकाताई, गणपा, दिपक.कुवेत, स्वातिदिनेश वगैरे बल्लवाचार्यांच्या पाककृती उघडल्या की त्यांचा सुगंध, हे सगळं आपल्यापर्यंत पोहोचेल का?

तर या अफलातून संशोधनाची ही किंचितशी झलकः

डिजिसेंट्स ही एक लई भारी आयडिया असलेली कंपनी २००१ साली सुरू तर झाली, पण लवकरच 'झोपली'! का त्याची थोडीशी कारणमीमांसा इथे वाचायला मिळेल. अशीच दुसरी कंपनी होती सेनेक्स, याचीही आंतर्जालावर आता काही माहिती मिळत नाही.

पण हार्वर्ड विद्यापीठात निर्माण होणारं ओ-नोट हे संशोधन मात्र बाजारात येण्याची शक्यता आहे. In fact, त्यांचं ओ-फोन नावाचं आय फोन चं अ‍ॅप उपलब्ध झालं आहे. त्यांच्याच ओ-स्नॅप या अ‍ॅप द्वारे आता आय-फोन धारकांना एकमेकांना फोटोबरोबर 'गंध' पाठवणं शक्य आहे म्हणे.

लोणी, बाल्सॅमिक व्हिनेगार, आंबट दही, खोबरं अशा एकूण ३२ प्रकारच्या गंधाच्या मिश्रणातून २०००० प्रकारच्या 'नोट्स' तयार होतात, त्यापैकी निवडक तुम्ही तयार करून oNote द्वारा पाठवू शकता. यासाठी आय फोन ब्लूटूथने oPhone Duo नावाच्या smelling station hotspot ला जोडलेला हवा, ज्यातील oChips (एक प्रकारच्या ink cartridge) द्वारे
हा गंध 'छापला' जातो, आणि तुम्हाला त्याची अनुभुती मिळते. (याचं अँड्रॉईड अ‍ॅप काही सापडलं नाही, येईलही कदाचित लवकरच.)

मग काय तर, है कोई रसायनशास्त्री लाल जो मिपाके गंधोंको दुनियाभरमें पहुंचा दे?

तान्ह्या बाळाला चण्याचं पीठ लावून आंघोळ घातल्यावर त्याच्या उबदार अंगाला येणारा सुवास फारच निष्पाप वाटतो.
तर, शिकेकाईने न्हायलेल्या पत्नीच्या अंगाचा वास वेगळ्याच भावना जागवतो.

गंध या बद्दल काही शास्त्रीय कारण मीमांसा माझ्या लेखात केली होती त्याचा दुवा
http://www.misalpav.com/node/25432
http://www.misalpav.com/node/25466

कष्टाच्या घामाचा वास आवडतो.

उकडीवरचं झाकण काढल्यानंतर येणारा वास, अनंत, चाफ्याच्या फुलांचा वास्...याहूनही आवडणारा 'पार्क अव्हेन्यु अल्टर इगो' डिओचा वास..याच्या तोडीचा दुसरा डिओ अजून मिळालेला नाही. :)