प्रकाशनातील मनोविकार

पुस्तक लेखकांना योग्य तो बोध या लेखातून होइल.

शिवाय लेखक होण्यापेक्षा प्रकाशक होणे जास्त फायद्याचे गणित दिसते आहे.

फ़ार सुंदर लेख...
अनेक नवीन गोष्टी समजल्या...
धन्यवाद काका...

_____________________________
श्याम, आजची पीढी अशी आहे का रे?हे असे चित्र का रंगवायचे? आणि असेल तर बदलायला नको का रे श्याम?

माझ्या मित्राने सिंहस्थावर लिहिलेल्या ललित लेखनाचे पुस्तक काढले. नाशकातल्या एका प्रसिद्ध प्रकाशनसंस्थेने ते प्रकाशित केले, पण त्यासाठी मित्राकडून दहा की पंधरा हजार रूपये घेतले. प्रकाशन संस्थेच्या नावावरच ते प्रकाशित झाले. प्रकाशक मंडळी तद्दन व्यावसायिक आहेत. हे मात्र खरे.

बायदवे ते पुस्तक येथे वाचायला मिळेल.

(भोचक)
जाणे अज मी अजर

अगदी ह्याच बाबी समजावून घ्यायच्या होत्या जेंव्हा मी ती चर्चा सुरू केली.

गंमत म्हणजे प्रथितयश व्यावसायिकांकडे सत व असत प्रवृत्तींच व्यावहारिक मिश्रण असत.काळ वेळ पाहुन ती अस्त्रे ते बाहेर काढीत असतात. मराठी वाचकाला भावनिक आवाहने करुन आपली प्रतिमा उंचावत ठेवायची व साहित्य सेवा करीत असल्याचा आव आणायचा. वाचक व लेखक दोघांनाही लुटुन अशा प्रकाशन संस्था मोठ्या होतात. भाबड्या लेखक, वाचकांना हाताशी धरुन नवे नवे पुस्तकमाफिया प्रकाशन व वितरण व्यवसायात तयार होत आहेत. पुस्तकातील आशय संपन्नेतेपेक्षा पुस्तकाचे मार्केटिंग पुस्तकाला यशस्वी करते.

हे असेच असावे असा कयास होता, तुमच्या अनुभवाने त्याला बळकटी आली.

१०० रुपयांच पुस्तकात २० रुपये तांत्रिक निर्मिती मुल्य असते. उरलेल्या ८० रुपयात वितरण कमिशन, मानधन, जाहिरात, कार्यालयीन खर्च, नफा वगैरे बाबी समाविष्ट असतात.

८०% इतर खर्च???? लेखकाला सर्वाधिक फायदा मिळावा असे वाटते, कारण पुस्तक हे प्रामुख्याने त्याचे काम. हे खर्च कमी नाही करता येणार का? ४०-५०% विक्रेत्यांचे मार्जिन खूप जास्त आहे. निदान वाचक म्हणून २०% डिस्काऊंट तरी मागूया! :)

लेख आवडला....!

-दिलीप बिरुटे

प्रकाशराव,
अनुभव शेअर करून इतरांना शहाणे केल्याबद्दल धन्यवाद. मी हे वाचत गेलो, तेव्हा नावे बदलून तुम्ही माझाच अनुभव लिहिलाय असं मला वाटलं. आमच्या मुंबई-ठाण्यातला एकजण 'साहित्यसेवे'च्या ध्यासानं प्रकाशन व्यवसायात उतरला, अशा समजुतीने मला त्याच्याबद्दल प्रचंड आदर वाटत होता. त्याच्या 'स्ट्रगल'च्या काळात, जमेल तेव्हढी मदत करावी म्हणून मी तसे केलेही. पुढेही अनेकदा त्याने हक्काने `सहकार्य' घेतले. आमचे खूप चांगले संबंध तयार झाले. संपर्कही वाढला. अगदी एकमेकांचे `परम मित्र' झालो. काही काळानंतर, वर्तमानपत्रात प्रसिद्ध झालेल्या माझ्या एका लेखावरून अशाच विषयावर पुस्तक प्रसिद्ध करायची कल्पना त्यने सुचविली, आणि आम्ही कामाला लागलो. प्रकाशक माझा परम मित्र असल्याने, करार वगैरे करायचे मनातही आले नाही. आणि, प्रत्येक साप्ताहिक सुट्टीत प्रवास, भेटीगाठी करून मी पुस्तक लिहिले... मीच प्रयत्न करून एका साहित्यप्रेमी राजकीय नेत्यास त्याच्या हस्ते प्रकाशन करण्याची गळ घातली, आणि माझ्या पुस्तकासोबत आणखीही त्याच्या काही पुस्तकांचे प्रकाशन आम्च्या परम मित्राने करून घेतले. पत्रकारितेतील व्यक्तिगत संबंधांमुळे, त्या प्रकाशन कार्यक्रमाला चांगली प्रसिद्धीही मिळाली. पुस्तक आवडल्याची पावतीही असंख्य वाचकांकडून मिळत गेली... त्याचे समाधान खुप मोठे होते.
प्रकाशनाला एक वर्ष उलटत असताना, सहज मीच आमच्या प्रकाशक मित्राकडे सहज म्हणून पुस्तक `व्यवहारा'विषयी चौकशी केली. तोवर, मानधन या विशयावर प्रकाशकाने चकार शब्दही काढला नव्हता. माझ्या चौकशीमुळे त्याने नाईलाजाने मला एकूणच प्रकाशन आणि पुस्तकाचा निर्मिती, विक्री खर्च,, प्रक्रिया यावर माहिती दिली.
तोवर याबद्दल मिळालेली माहिती आणि आमच्या परम मित्राने दिलेली माहिती यात एव्हढी तफावत होती, की प्रकाशन व्यवसाय म्हणजे लष्कराच्या भाकर्‍या अशी माझी समजूत झाली, आणि मी मानधनाचा विचारच सोडून दिला. उलट त्या प्रकाशकाच्या नि:स्वार्थी साहित्यसेवेबद्दल माझा आदर द्विगुणित झाला.
नंतर कधीकधी या व्यवसायतल्या जाणकारांशी सहज होणार्‍या गप्पांमुळे, पुन्हा मी आमच्या प्रकाशकाजवळ आडूनाआडून विषय काडला, पण मानधनाची रक्कम मिळेल, असे त्यावरून जाणवले नाहीच, उलट आपणच चूक केली असं मला वाटत राहिलं. परदेशांत तर, प्रकाशकालाच पैसे देऊन पुस्तकं छापून घेतात वगैरे ऐकलं होतं... (आपल्याकडे लेखनावर उदरनिर्वाह करणारे लोक कसे जगत असतील, असा विचार मनात आल्यावर तर मानधनधनाची अपेक्षा च मनातून काढून टाकली- (प्रकाशक खुश)).
पण नंतर मला वेड्यात काढणारेही काहीजण भेटले.
शेवटी, निगरगट्टपणाने पुस्तकाच्या १०० प्रती मागून घेतल्या.
... निदान, कुणाकुणाला वेगवेगळ्या निमित्ताने कधीकधी द्याव्या लागणार्‍या भेटींसाठी तरी एक चांगली वस्तू झाली....!

मला एक कळत नाही की सर्व मराठी वाचक आणि प्रसिद्धीच्छुक लेखकू - प्रकाशन हा व्यवसाय नसून साहित्य-सेवा वगैरे सारखा परोपकारी कार्यक्रम आहे असा दुधखुळा आव का आणत आहेत?
व्यवसाय म्हटला की त्यात त्या त्या व्यवसायाच्या बर्‍या वाईट गोष्टी येणारच ना? त्या कुणाला चुकल्या आहेत?
बरं, ह्या व्यवसायात पडलेला प्रकाशक प्रत्येक नवीन पुस्तकाला "साहित्य अकादमी पुरस्कारविजेते पुस्तक आले रे..." असं डोक्यावर घेऊन नाचायला लागला तर मग एकूणच पुस्तकांच्या दर्ज्याच्या नावाने आनंदच असेल. सांगायचा मुद्दा असा की प्रकाशकाची एखाद्या येउ घातलेल्या पुस्तकात भावनिक गुंतवणूक नसणार हे साहजिक असताना ती अपेक्षा आपण त्याच्याकडून का ठेवावी?

मला अनुभव नाही पण ऐकीव गोष्टींवरून असे जाणवते की इंग्रजी प्रकाशन व्यवसायात फारशी वेगळी परिस्थिती नसावी. वानगी दाखल उदाहरण म्हणजे हॅरी पॉटर सारख्या लेखिकेला अब्जाधीश करणार्‍या पुस्तकाचा पहिला मसुदा ६ प्रकाशकांनी साभार परत पाठविला होता.

(बूर्झ्वा) विंजिनेर

जर हा व्यवसाय आहे, आणि तो 'सचोटीने' व्हावा अशी अपेक्षा केली तर चुकले कुठे ?

शिवाय 'आर्थिक बाबतीत' - हा 'व्यवसाय आहे आणि आम्ही फायद्यासाठी ह्यात आहोत' असे ओरडायचे आणि इतर बाबतीत 'वाचकांना भावनिक आवाहन' करुन ईमोशनल ब्लॅकमेल करायचे हा उफराटा व्यवहार झाला.

'ग्राहक हक्क संघटनेने' ह्यात लक्ष घातले पाहीजे.

फटका खाल्ला आहे तर तुम्हीही! इथला तुमचा अनुभव म्हणजे तुमच्या पुस्तकाचेच अपहरण झाले आहे. हे प्रकाशक कसले, लुटारूच आहेत.

तुमचा स्वतःच पुस्तक प्रकाशीत करण्याचा निर्णय आणि तो प्रत्यक्षात येईपर्यंतचा प्रवास खरे तर हाच एका रोखठोक अनुभवाच्या कादंबरीचा विषय आहे. तुम्हाला तर सलामच पण या प्रयत्नात न कंटाळता तुम्हास आणि तुमच्या प्रयत्नास सक्रीय सहकार्य देणारी तुमची धर्मपत्नी यांनाही या पूर्ततेचे तितकेच श्रेय देणे आवश्यक आहे. स्वं-प्रकाशनाचा तुमचा अनुभव हा व्यावसायिक प्रकाशकांकडून थपडा खाल्लेल्या लेखकरावांना थोडातरी दिलासा देणारा आहे.

मराठी प्रकाशन व्यवसाय हा निव्वळ चोर आणि रक्तपिपासू व्यक्तींनी भरलेला आहे याची जाणीव प्रत्येक नवीन लेखकाला येत होती, येत आहे, येत राहील. या प्रकाशक जमातीला माहित असते की आपल्या मराठीत लिहायची "खाज" असणारे पोत्याने आहेत (पुरुष आणि स्त्रियाही...) आणि स्वत: हे लोक आपले साहित्य प्रकाशित करू शकत नाहीत... अन् केले तर खपवायचे कसे? बाजारपेठ म्हणजे काय? विक्रेता नावाचा ठोम्ब्या कुठे असतो, तो पुस्तक विक्रीला ठेवतो म्हणजे काय करतो, छापखानावाले, बाईंडर, कागदवाले, इतकेच काय वाहतुकवाले देखील या प्रकाशकांचे गुलामच कारण या गटातील लोकांना माहित असते की "बातमीत" उल्लेख केलेला लेखक असा एखाद दुसराच असतो जो कर्ज काढून का होईना आपले पुस्तक बाजारात आणण्याचा कासावीस होईपर्यंत प्रयत्न करणार, अन्य नाही.... थोडाफार प्रयत्न करतील आणि "जाऊ दे त्येच्या मायला, मराठी साहित्य खड्ड्यात...!" म्हणतील आणि आपआपल्या पोटापाण्याच्या उद्योगाला लागतील... म्हणजेच शेवटी आपला तारणहार (किंवा "मालक") हा प्रकाशकाच.

बाकीचा चिल्लरखुर्दा सोडा.... प्रकाशकाचा असाच वाईट अनुभव खुद्द "महाराष्ट्राचे लाडके व्यक्तिमत्व" श्री. पु. ल. देशपांडे आणि सुनिता देशपांडे यांना आला होता.... आणि प्रकाशक रा. ज. देशमुख यांना नकार देऊन स्वत: पुस्तक छापण्याचा आग्रह (कि अट्टाहास..?) धरला व दोघांनीही त्यात हात पोळून घेतले व निमुटपणे पुढच्या पुस्तकाच्यावेळी देशमुखांना शरण गेले. आता पु. ल. सारख्या "भरभक्कम" लेखकाची ही अवस्था तर बाकीच्या शेंगदाण्यांची काय कथा?

"बिढार" मध्ये श्री. भालचंद्र नेमाडे यांनीही त्यांना "कोसला" च्या वेळी आलेला अनुभव त्यांच्या टिपिकल भाषेत वर्णन केला आहे.... तीच गोष्ट किरण नगरकर यांच्या "सात सक्कं त्रेचाळीस" ची. कथा कादंबरीकाराना हे प्रकाशक निदान "आत या" असे म्हणून थोडा तर मान देतात, पण "कविता"च्या चोपडीकडे त्यांच्या दारातील कुत्रे देखील मान वर करून बघत नाही. माझा एक "क्रांतिवीर" कवी मित्र (जो आपल्या कवितेतून निव्वळ आगीचे लोळ फेकत असे....) मुंबई, पुणे, कोल्हापूर येथे उपाशीपोटी वणवण हिंडला, आपल्या "तिसर्‍या क्रांती"ची पुस्तकरुपी पिलावळ घेऊन... पण प्रकाशक मायाचे साले एक नंबरचे हुशार ! त्यांनी सांगतले थेट : "कुठली क्रांती घेऊन बसला.... काय एमपीएससी आणि तशाच स्पर्धा परीक्षेसाठी काय लिहित असाल तर सांगा..! बास झाली मराठी भाषेला आता क्रांती... जावा !" अक्षरश: हाकलून लावले त्याला असे म्हटले तरी वावगे होणार नाही. डोंबलाचे क्रांतीची भाषा करणारे हे कवी... सगळे च्यामायला भिकार जमात आहे महाराष्ट्रातील या जातीच्या कवी लोकांची. पैशाला महाग आहेत स्वत: आणि प्रकाशकाच्या दारात उभे राहून थेट टाटा, बिर्ला अंबानी यांना कवितेतून आयमाय वरून शिव्या घालतात...! कुठला प्रकाशक यांना जवळ उभा करून घेईल. आता तर ढसाळ, ढाले, दया, बागुल, हे देखील इतिहासजमा झाले.

सगळे प्रकाशक या समस्त लेखक जमातीच्या बापाचे बारसे जेवले आहेत. त्यामुळे "सकाळ" च्या लेखातील व्यक्तीस आलेला कटू अनुभव हा काय नवा नाही..... त्यातल्या त्यात समाधानाची बाब म्हणजे त्यांनी जिद्द न सोडता पदरमोड होऊन का होईना शेवटी ते पुस्तक प्रकाशित केले... त्याबद्दल त्यांचे अभिनंदन केले पाहिजेच. तसेच तुमचेतर एवढ्यासाठी की, तुम्हीही तीच जिद्द दाखविली आणि इतकेच नव्हे तर आर्थिक बाबतीतही ती यशस्वी करून दाखविली.

आता मनोविकास प्रकाशनचे श्री. पाटकर यांचा तुम्हाला आलेला अनुभवदेखील खिन्न करणारा आहे. डॉ. जयंत नारळीकर, डॉ.नरेन्द्र दाभोळकर अशा दिग्गजांनी लेखी आणि जाहीर स्वरूपात सार्थ गौरविलेल्या "श्री. प्रकाश घाटपांडे" यांच्याशी अशा पध्द्तीचा अपमानस्पद आर्थिक व्यवहार (तो अद्यापी अपुरा आहे....) हे लोक करण्यास कचरत नाहीत तिथे बाकीच्या "गण्या, गंप्या, गोंद्या" ची काय गाथा !!!
-------------------------------------------------------
"चन्द्रकिरणानो, तुम्हा वाजते का कधी थंडी स्वतःची ? मध्यरात्री?"

प्रकाशकाचे मला व्यक्तिगत अनुभव नाहीत पण प्रकाशराव अथवा दिनेश५७ च्या अनुभवाचे दुर्दैवाने आश्चर्य वाटले नाही. वर विजिनेर यांनी लिहीलेल्या प्रकाशन हा व्यवसाय आहे, या मुद्याशी सहमत. त्यामुळे काही अंशी आपण आपले पुस्तक छापणे हा "धंदा" जरी समजले नाही तरी प्रकाशकाशी "व्यवहार" म्हणून समजून करावे असे वाटते.

या संबंधात इंग्रजी प्रकाशकांबद्दलचा मुद्दा आला आहे. हॅरी पॉटरची पहीली प्रत माझ्या माहीतीप्रमाणे १२ का १३ वेळेस नाकारली गेली होती. पण तो वेगळा मुद्दा झाला कारण त्यात कुणा प्रकाशकाने तीला फसवले नाही. जालावर जरा शोधले असता खालील माहीती मिळाली:

A Simple Model of Book Costs and an Example

The very simple break-up is -

1. Author – Creation. 8-15% Royalties.
2. Publisher – Being the Curator, Polishing, Manufacturing, Marketing. 45-55% (includes Author’s Royalties). Note that Printing accounts for just 10% of the book price.
3. Distributor – 10%.
4. Retailers – 40%.
5. Consumers. Just the paying part :)

बाकी अमेरिकेत विद्यापिठ शिक्षणाच्या पुस्तकाचा प्रचंड "मोठा धंदा" बघितला आहे. जे पुस्तक एखादा प्रकाशक (उ.दा. मॅक्ग्रॉहील्स) जर आशिया विक्रीसाठी $१५-३० ला देऊ शकतो, तेच पुस्तक अमेरिकेत मात्र $१०० च्या आसपास मिळते आणि येथील विद्यार्थ्यांचे हाल होतात.

त्याही पुढे ते जर पुस्तक नंतर परत विकायची वेळ आली तर प्रत्येकाची आयएसबीएन कोड प्रमाणे किंमत ठरवून विद्यापिठातील पुस्तकांची दुकाने पैसे देतात. त्यात प्रत कुठल्या वर्षाची याला महत्व, किती हातळले आहे याला नाही. जे खूपच कमी असतात. नंतर तेच पुस्तक परत मूळ किंमतीच्या ७०-८०% ला विकायला... मी येथे शिकत असताना एक अर्थशास्त्राचा विद्यार्थी पुस्तक विकण्याच्या रांगेत उभा होता. $७० वगैरेचे पुस्तकाचा आयएसबीएन कोड संगणकात घालून काउंटरवरील व्यक्तीने किंमत सांगितली $२ ! (कारण ते २ वर्षे जुने पुस्तक होते). तो मुलगा असला संतापला की त्याने त्याच्या समोर ते पुस्तक बाजूच्या कचर्‍याच्या डब्यात टाकले....

जालामुळे आता अनेक मार्ग उपलब्ध झाल्याने जुन्या पुस्तकांना काहीतरी भाव मिळत असेल...

--------------------------------
मी या आणि इतर संकेतस्थळावर केवळ "विकास" याच नावाने वावरतो. त्याच्या मागेपुढे उभ्या (||) आडव्या (=), तिरप्या (\\ //) आदी कुठल्याच प्रकाराच्या रेषा नसतात. त्या अर्थाने माझी कुठेही शाखा नाही. :-)

अनुभव बोलका आहे. मराठी पुस्तकांच्या प्रकाशन व्यवसायाची स्थिती फारशी चांगली दिसत नाही. पुस्तकविश्व.कॉम संकेतस्थळाच्या प्रवर्तकांनी भविष्यात एखादी सचोटीने चालणार्‍या प्रकाशनसंस्था स्थापनेबाबत विचार करावा.

वाचनालय संस्कृती जिंदाबाद...
उगाच भावनेच्या भरात कुणा व्यावसियाकाचे खिसे का भरा?

अनुभव सांगितल्याबद्दल धन्यवाद. माझ्याही ओळखीतील एका ज्येष्ठ स्त्रीने पाककलेचे पुस्तक लिहीले, प्रसिद्ध झाले, आणि त्यानंतर प्रकाशन संस्थेने नंतरच्या आवृत्तीच्या प्रती किती काढल्या आहेत हेही सांगितले नाही. शेवटी काही प्रती लेखिकेने मागून घेतल्या.

(आज सकाळी घाटपांडे काकांचा हा लेख एका वृत्तपत्राशी संबंधित मित्राला वाचायला मिळाला, त्याचे मिपावर खाते नसल्याने त्याने ह्या लेखावर एक प्रतिक्रीया लिहुन मला इ-मेल केली. घाटपांडे काकांच्या परवानगीने ती प्रतिक्रीया येथे देत आहे. काही अडचणींमुळे प्रतिसादकर्त्याचे नाव येथे देता येत नाहीये, तरी आपण सर्व सांभाळुन व समजुन घ्याल हि अपेक्षा)

बऱ्याचदा होतं काय, आपण काहीतरी लिहितो, चांगलं लिहितो, असा शोध अनेकांना लागतो. मग ते लिहित सुटतात आणि लिहिलेलं वर्तमानपत्रांच्या कार्यालयात नेऊन देतात. लेख दिल्या क्षणापासून त्यांचा पाठपुरावा सुरू होतो. असे लेख देणाऱ्यांतील काही मंडळी वयानं बरीच मोठी असतात. शेवटी हो-नाही करता करता त्यांचा एखादा लेख एखाद्या स्थानिक पुरवणीत बरीच काटछाट आणि पुनर्लेखन करून प्रसिद्ध होतो. तो झाला, की ही मंडळी त्याक्षणीच लेखक होतात. हे मी अनुभवांती सांगतोय. माझ्याकडे अशी व्हिजिटिंग कार्डस् आहेत... लेखक ः लोकसत्ता, सकाळ, प्रभात. पत्रलेखक ः लोकसत्ता, सकाळ, प्रभात, केसरी... वगैरे वगैरे...
आपण लेखक झालो, म्हणजे आपण अधिक लेख छापून आले पाहिजेत, असा यांचा आग्रह असतो. मग ते प्रतिथयश असल्याचा आणि आपले लेखन हे जागतिक दर्जाचे आहे. ते लोकांपर्यंत पोचलेच पाहिजे, असा त्यांचाही ग्रह होतो. मग सुरू होतात धमक्या... अक्षरशः धमक्या... सुरवात ही अशी होते...
नमस्कार... ओळखलंत का ?
??? बोला... काय काम होतं?
तुमच्यासाठी लेख लिहिला होता
विषय काय आहे ?
सध्या हे जे काही चाललंय ना, त्याच्याबद्दल
म्हणजे ? मला नाही समजलं
आहो, असं काय करता. आपली संस्कृती, आजच्या पिढीचं वागणं, याविषयी आहे.
नाही घेता येणार. एखाद्या विषयावर अभ्यासपूर्ण लेख आहे का तुमच्याकडे? (हळूहळू संताप येऊ लागतो)
आत्ता तर नाही, पण तुम्ही सुचवा विषय.
बरं... तुमच्या आवडीचा किंवा अभ्यासाचा विषय कोणता ?
तसं नाही सांगता यायचं. पण तुम्ही सांगा. मी कोणत्याही विषयावर लिहू शकतो...
(इथं मी ब्लँक... माझ्या हातातले कागद परत करतो आणि काम सुरू करतो. लेखकराव उभेच.)
मग कधी छापताय ?
काय ?
लेख हो... बरेचजण मागे होते. पण मीच म्हटलं, पहिला मान तुमचा.
नाही घेता येणार...
नाहीच म्हणता ?
नाही हो. शक्य नाही.
तुमचे साहेब कोण आहेत ?
ते समोरचं केबीन साहेबांचं. आहेत आत्ता. भेटताय?
नाही हो... तुम्ही रागावलात. मी सहज विचारलं.
मी नाही रागावलो. भेटायचं असेल, तर आत्ताच भेटा. नंतर ते बाहेर जाणार आहेत.

मग हे साहेब साहेबांना भेटतात. तिथूनही नकार मिळाला, की जमेल त्याला भेटत सुटतात. काहीवेळा इतका पिच्छा पुरवतात, की त्यांची कटकट कमी करण्यासाठी अगदी छोट्याशा पुरवणीत किंवा चक्क वाचकाचे पत्र म्हणून तो लेख (?) प्रसिद्ध होतो...

पुढेपुढे हे लेखकराव फारच चेकाळतात. त्यांना आता त्यांच्या नावावर पुस्तक हवं असतं. पहिली पायरी म्हणून आमच्याकडे येतात. लेख पुस्तकात छापण्यास हरकत नाही, असं पत्र घेऊन जातात. प्रकाशकांचे पत्ते आम्हालाच विचारतात. मग सुरू होतात प्रकाशकाकडच्या चकरा... त्यांचं लेखन काय आहे, हे त्यांनाही पक्कं माहिती असतं, पण आता लेखक असल्याचं फिलींग आलेलं असतं. त्यावर ही माणसं चकरा मारतात. प्रकाशक उभं करत नाहीत. मग पुन्हा तक्रार घेऊन आमच्याकडे... सबब तीच, आजकाल लोकांना मराठीची सेवा करायला नको आहे. मराठी लेखकांना कोणी विचारत नाही इ.इ.इ.

शेवटी त्यांना प्रकाशक सापडतो. तो प्रकाशक पैसे घेऊन पुस्तक छापून देणाराच असतो. (असे प्रकाशक आहेतच. शेवटी सगळीकडे सगळी माणसं दिसतात) तोही बराच टोलवतो आणि अखेरीस पुस्तक छापून होते. ते झालं रे झालं, की त्या पुस्तकाची एक प्रत घेऊन पुन्हा आमच्यापाशी... आता परीक्षण तेवढं लवकर छापा...

ते पुस्तक परीक्षण करण्याच्या खरंच लायकीचं नसतं. ज्या पुस्तकाला धुतलं जाईल, अशी परीक्षणं आम्ही शक्यतो टाळतो. कारण एकच, जागा वाचवणं. आधीच जागा कमी. त्यात अशा पुस्तकांपेक्षा चांगली पुस्तकं छापावी, असा आमचा दृष्टिकोन. पण साहेब खनपटीला बसतात. रोजच्या रोज फोन सुरू होतात. आमचा मोबाईल मिळवतात आणि अक्षरशः कोणत्याही वेळेला फोन करून पिडू लागतात. तरीही आम्ही दाद देत नाही म्हटल्यावर साहेबांना धरतात. त्यांनाही असाच त्रास सुरू होतो... बरं एक पालुपद भारी असतं, आहो सगळे लेख तुमच्याच पेपरात छापून आलेत. मग दुसरी दैनिकंही परीक्षण छापणार नाहीत. तुम्हीही नाही म्हणालात, तर आम्ही कुठे जायचं. आमच्यावर अन्याय होतोय हो. आणि मी तुमचा लेखक आहे....
शेवटी वैतागून आणि ही पीडा दूर करण्यासाठी कुठेतरी खोपच्यात छोटंसं परीक्षण येतं. त्यात फारसं काहीच नसतं. यांनी यांनी पुस्तक लिहिलं आहे. इतक्या कथा आहेत. पानं इतकी वगैरे वगैरे...

साधारण अनेक लेखकांचा हा प्रवास असतो. आणि त्यामुळेच त्यांना त्रास होत असतो. कवींच्या बाबतीत तर काही बोलायलाच नको...

मोठे किंवा नावाजलेले प्रकाशक हा या विश्वातला मोठा भाग. ते फसवत नाहीत का ? शंभर टक्के नाही म्हणता येणार नाही. पण अशावेळी आपण सजग राहायला नको का? समोरचा व्यवसाय करतोय आणि व्यावसायिक दृष्टिकोनातूनच बोलतोय म्हटल्यावर आपण निष्काम साहित्यसेवा वगैरे शब्दांच्या गुंतावळ्यात कशाला पडायचं ?
माझंच उदाहरण सांगतो. मी माझ्या प्रत्येक पुस्तकावेळी करार केला आहे आणि फायनल स्क्रीप्ट हाती देण्याआधी पूर्ण रकमेचा चेक घेतला आहे. आपण व्यावहारिक राहिलो, तर फसवणूक होत नाही.
प्रकाशकांनाही पुस्तकावर केलेला खर्च वसूल करायचा असतो. मग जे पुस्तक वाचलं जाणार नाही, विकत घेतलं जाणार नाही, असं त्याला वाटतं, ते तो कशाला छापेल ? ५००-१००० ची आवृत्ती काढायची तर किमान ५०-६० हजार खर्च येतो. बरं, एका पुस्तक दुकानात ५० पुस्तकं विकली जातात का ? नाही. पुस्तक विक्रेते ५-१० कॉपी घेतात. त्याही क्रेडिटवर. पुस्तक उत्तम चालणारे असेल, तर तिथं प्रकाशक म्हणतो ती अट असते. आणि अशी पुस्तकं वर्षातून किती असतात ? आता विचार करा, प्रकाशकाला, त्यानं बाजारात आणलेल्या १,००० प्रतींचे पैसे कधी, कसे आणि किती मिळत असतील ते. पाच प्रतींच्या पैशांसाठी कुठल्या कुठल्या गावांमध्ये फेऱ्या माराव्या लागत असतील. बरं कंटाळून पाच प्रतींचा नादही सोडता येत नाही...
म्हणजेच एकदा गुंतवलेले ५० ते ६० हजार रुपये परत आणि फायद्यासह मिळवणं यासाठी मोठा कालखंड जातो. आणि प्रकाशन व्यवसाय हा असाच चालतो. त्याला पर्याय नाही. त्यामुळे अशा विनाखपाऊ पुस्तकांकडे प्रकाशक पाहातच नाही.

विक्रेत्यांचं म्हणाल, तर मिळणाऱ्या कमिशनवर त्यांचा व्यवसाय चालतो. त्यांनी त्यांचं कमिशन कमी करावं किंवा वाचकांना सूट द्यावी, हे म्हणणं सोपं आहे, पण विक्रेत्यांसाठी अवघड आहे. शोरूम, कर्मचारी, पुस्तकाची खरेदी इत्यादी साऱ्या गोष्टी त्यांनी कशा मॅनेज कराव्यात ? त्यांना प्रकाशकांकडून सूट मिळते आणि क्रेडिटही. पण म्हणून ते आपल्या दहा रुपयांतील आठ रुपये वाचकाला देऊ शकत नाहीत.

सध्याचा पुस्तक व्यवसाय हा असा आहे. लेखक, प्रकाशक आणि विक्रेता यापैकी कोणीही साहित्यसेवेचा आव आणत असले, तरी ते तसं नाही. हा व्यवहार आहे. यात वाचकही आलाच. त्याला मोजलेल्या रुपयांचा आनंद हवा असतो. तो ज्या पुस्तकातून मिळतो ते पुस्तक खपतं. (इथं आनंद या शब्दाचा अर्थ व्यापकतेनं घ्या. एखाद्याला संशोधनात्मक पुस्तकाच्या वाचनातून आनंद मिळेल, एखाद्याला समीक्षेच्या, कोणाला कवितेच्या तर कोणाला कथेच्या...)

व्यवहाराचं भान जो सोडतो, तो आपटतो. अर्थात हा जगाचा नियम आहे. त्यामुळे हा व्यवसाय वाईट, चुकीचा असा समज करून घेऊ नये. समाजात जेवढ्या प्रवृत्ती, अपप्रवृत्ती आहेत, त्याच प्रमाणात या व्यवसायातही आहेत. फसवणूक इथेही होतेच. म्हणूनच आपण व्यवहार पाळायचा. आणि आपण लेखक असू, तर स्वतःची समीक्षा स्वतःच परखडपणे करायची... ते केलं, की बहुतेकांचा प्रवास तिथंच खुंटेल !!!

©º°¨¨°º© परा ©º°¨¨°º©
आमचे राज्य

या विधानाशी असहमत.

अतिशय उद्बोधक धागा.

बिपिन कार्यकर्ते

लेख आणि प्रतिसाद, दोन्ही वाचनिय!

प्रकाशनाचा व्यवसाय अजब आहे. माझेच शोधनिबंध जर मला ओपनसोर्स (हवे त्याला विनामूल्य उपलब्ध) करायचे असतील तर काही जर्नल्स माझ्याकडूनच पैसे मागतात. असे पैसे न दिल्यास निबंध हवा त्याला विनामूल्य मिळू शकणार नाही, ही अट करारातच असते. त्याआधी निबंध पाठवतांना काही जर्नल्समध्ये अव्वाच्यासव्वा फी आकारली जाते ती निराळीच. एखाद्या अभ्यासकास सब्स्क्रिप्शन नसतांना माझा निबंध हवा असल्यास कमीत कमी २५ डॉलर्स द्यावे लागतात. या जर्नल्सनाच निबंध पाठवावे लागतात कारण ही जर्नल्स साधारणत: त्या त्या विषयातील प्रथम श्रेणीची मानली जातात. काही ठिकाणी मात्र अभ्यासकांनी एकत्र येऊन ओपनसोर्स जर्नल्स सुरू केलेली आहेत, जी हळूहळू नावारुपास येत आहेत.

हा राजकुमार, त्याच्या माध्यमातून प्रतिक्रिया देण्यासाठी परवानगी देणारे या साईटचे मालक, मुद्रक आणि प्रकाशक व मित्रहो...
इथं लिटररी एजंटचा विषय निघाला, म्हणून पुन्हा थोडं बोलतो.
परदेशातील पुस्तक व्यवहार आणि आपला पुस्तक व्यवहार यात आर्थिकदृष्ट्या मोठा फरक आहे. त्याचं महत्त्वाचं कारण म्हणजे वाचकसंख्या. इंग्लिश पुस्तकांचा पहिला रन किमान दहा हजारांचा असतो. इंग्लिशच कशाला, आपल्याकडे हिंदी पुस्तकांचाही पहिला रन १० हजारांचा असतो. (हे मी चांगल्या पुस्तकांबद्दल बोलतोय) मराठीतील उत्तम पुस्तकाचा पहिला रन एक हजाराचाच असतो. मराठीतील सध्या उत्तम चाललेलं पुस्तक म्हणजे ऋजुता दिवेकरचं लूट युवर वेट हे. त्याच्या अनेक आवृत्त्या झाल्या आहेत. प्रकाशक खूश आहे. आणि लवकरच त्याची पंचवीस हजारावी कॉपी बाजारात येणार आहे किंवा आली असेल.
असंच इंग्लिश किंवा हिंदीत तुफान चाललेलं पुस्तक असेल, तर त्याच्या कॉपीज लाखात असतात. मध्यंतरी चेतन भगतनं एक पुस्तक साईन केलं. अॅडव्हान्स म्हणून एक कोटी रुपये घेतले, अशी बातमी होती. कारण काय, वाचकसंख्या. पुस्तकांचा रन...
त्यामुळेच मराठीमध्ये लेखकाला, अगदी खपाऊ लेखकालाही चांगलं मानधन मिळू शकत नाही. एखाद्या लेखकानं फक्त पुस्तक लेखनावरच पोट भरायचं ठरवलं तर त्याला ते शक्य नाही. आपल्याकडे पानाचा भाव ४० ते १०० रुपयांपर्यंत आहे. (लेखक आणि पुस्तकानुसार). अनुवादाला ४० ते ६० रुपये देतात. साधारण २०० पानांचा अनुवाद करण्यासाठी किमान २ महिने लागतात. ६० रुपयांनी मानधन मिळालं, तरी दोन महिन्यांचे १२,००० रुपये होतात.
परदेशात लिटररी एजंट नावाची एक संस्था आहे. आपण काही लिहू इच्छित असू तर त्याचं सिनॉप्सिस किंवा लिहिलेलं असेल, तर आधी ते या मंडळींकडे द्यायचं असतं. पुस्तक किंवा सिनॉप्सिस वाचून ही मंडळी अक्षरशः घाम फोडणारी परीक्षा घेतात. त्यांच्या अनेक प्रश्नांना उत्तरं द्यावी लागतात. सगळ्या शंका दूर कराव्या लागतात. त्यानंतर ही मंडळी त्यांच्या पातळीवर पुस्तकाचा अभ्यास करतात. त्यांना ते पटलं, तर ते प्रकाशकांशी बोलतात.
ही सारी प्रक्रिया अतिशय किचकट आणि वेळखाऊ असते. पण त्यातून लेखन पास झालं, तर प्रकाशक त्या लेखकाला धनवान बनवतो. स्क्रिप्ट तयार असेल, तर ते स्वीकारतो. नसेल, तर त्याला लिहिण्यासाठी वेळ देतो. (दोन महिन्यांतच झालं पाहिजे, असा तगादा नसतो. लेखन ही एक प्रक्रिया आहे. तिला वेळ द्यायलाच हवा, हे सूत्र) या कालावधीत त्याला आर्थिक विवंचना भासू नयेत. दर्जेदार आणि आरामदायी जीवन जगता यावं यासाठी तेवढा पैसा दिला जातो.
त्यामुळेच तिकडचे लेखक उत्तम आयुष्य जगू शकतात.
प्रकाशकांना हे का परवडतं ?
परदेशात ग्रंथालयं हा उत्तम खरेदीदार आहे. तिथे ग्रंथालयांची संख्याही भरपूर आहे आणि प्रकाशित झालेलं पुस्तक आपल्याकडे हवंच, असा आग्रह असतो. पुस्तक प्रकाशित झाल्यानंतर प्रकाशकाच्या खर्चानं शासकीय ग्रंथालयांना १० पुस्तकं वगैरे प्रकार नसतात. सारा रोखीचा व्यवहार. ग्रंथालयांसाठी खास हार्ड बाऊंड कॉपीज काढल्या जातात. कागद, पुठ्ठा वगैरे उत्तम प्रतीचा असतो. विविध लोकांकडून होणारी हाताळणी लक्षात घेऊन ही बांधणी असते. त्याची किंमत भरपूर असते. त्यामुळे बहुतेकदा ग्रंथालयांच्या कॉपीजमध्येच प्रकाशकाचा गुंतवलेला पैसा बऱ्यापैकी सुटतो आणि वाचकामध्ये होणारी विक्री हा नफाच असतो.
आपली लोकसंख्या मजबूत असली, तरी पुस्तक विकत घेऊन वाचणाऱ्यांची संख्या आणि ग्रंथालयं हा भाग दुबळा आहे. आपल्याकडे ग्रंथालयातील पुस्तकांच्या संख्येवर अनुदान असतं. त्यामुळे कमीत कमी पैशांत जास्तीत जास्त पुस्तकं घेण्याकडे कल असतो. आपली व्यवस्था क्वालिटी पाहात नाही, क्वांटिटी पाहते. त्यामुळे बजेट ५ हजारांचं असेल, तर तेवढ्यात बक्कळ पुस्तकं घेतली जातात.
सध्या आपल्याकडे पुस्तक विक्रीचा भाव पानाला रुपया असा आहे.

(श्रामो, विकासराव इ., खरेतर ह्या विषयातले माझे ज्ञान शुन्य आहे. मित्रानी हा धागा वाचुन पाठवलेली प्रतिक्रीया मी फक्त पका काकांच्या परवानगीने डकवली होती. त्या प्रतिक्रीयेवरील तुमचे मत माझ्या मित्राने जरुर वाचले असेल. त्यावर त्यानी काही प्रतिक्रीया दिल्यास ती इथे आणुन नक्की डकवीन. मित्राला देखील लवकरात लवकर सदस्य होण्याचा आग्रह केला आहेच.)

©º°¨¨°º© परा ©º°¨¨°º©
आमचे राज्य

उत्तम अनुभव कथन..
प्रकाशन विश्वातील बर्‍या वाईट प्रवृत्तींवर बोलणारा झपाटलेपण ते जाणतेपण या पुस्तकातला पंकज कुरुलकरांचा लेखही नक्कीच वाचण्याजोगा आहे .

विनायक पाचलग
वाँट टु टॉक