तुमची श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा याची व्याख्या काय?

आमची ती श्रद्धा आणी तुमची ती अंधश्रद्धा.

सारासार विचार करुन एखादा दाखवलेला विश्वास म्हणजे श्रद्धा, ज्यात निरखुन पारखुन घेतलेले असते आणी समजा त्याबद्दल काही वेगळे माहित पडले तर बदलाची तयारी असते ती श्रद्धा.
याच्या नेमके उलट म्हणजेच अंधश्रद्धा.

शिंपल.

आपला तो शास्त्रीय दृष्टीकोन आणि इतरांची ती अंधश्रध्दा.

आपण फार मोठा शास्त्रीय दृष्टीकोन ठेऊन असतो असा दावा असणार्‍या अनेकांना मी एक प्रश्न विचारला होता. त्यापैकी कोणीही त्याचे उत्तर देऊ शकलेले नाही. त्यांच्या मते जी गोष्ट समोर दिसते किंवा सिध्द करता येते त्यावरच विश्वास ठेवायचा आणि असे करणे म्हणजे शास्त्रीय दृष्टीकोन आणि बाकी सगळ्या अंधश्रध्दा. ठिक आहे. पण एक गोष्ट समजत नाही.

राईट बंधूंनी विमानाचे उड्डाण केले १९०३ साली. पण आधुनिक विमानशास्त्र ज्यावर आधारीत आहे ती संकल्पना बाऊंडरी लेअर आणि ड्रॅग-लिफ्ट ची मांडणी लुडविग प्रॅन्डलने केली १९०४ मध्ये. सामान्यतः हवेपेक्षा जड असलेली वस्तू उडू शकत नाही पण पंखांचा आकार एरोफॉईल ठेवला आणि विमान वेगाने जमिनीवरून नेले तर पंखांच्या विशिष्ट आकारामुळे पंखाच्या वर हवेचा दाब कमी होतो आणि पंखाच्या खाली जास्त होतो आणि त्यातूनच लिफ्ट मिळते आणि हवेपेक्षा जड असले तरी विमान जमिनीवरून उचलले जाते. ही सगळी शास्त्रीय बैठक उपलब्ध झाली १९०४ मध्ये-- राईट बंधूंचे विमानाचे उड्डाण झाल्यानंतर. तेव्हा १९०३ मध्ये राईट बंधू जी गोष्ट समोर दिसत नाही किंवा (त्यावेळी उपलब्ध असलेल्या) शास्त्रीय तत्वांनुसार सिध्द करता येत नाही अशा गोष्टीवर विश्वास ठेवत होते असे म्हटले तर त्यात काय चुकले?

तीच गोष्ट एडिसनची. त्याला इलेक्ट्रिक बल्ब बनवायच्या प्रयत्नात हजारेक वेळा अपयश आले असे वाचले आहे. तरीही समोर दिसत नसलेला इलेक्ट्रिक बल्ब प्रत्यक्षात उतरू शकेल अशी पक्की खात्री असल्याशिवाय एडिसन हजार वेळा अपयश येऊनही परत एक हजार एकाव्यांदा प्रयत्न करायला गेला असेल असे वाटत नाही. म्हणजे एडिसननेही समोर न दिसणार्‍या आणि त्यावेळी सिध्द न करता येण्याजोग्या गोष्टीवर विश्वास ठेवलाच की नाही?

मग राईट बंधू आणि एडिसनलाही अंधश्रध्दाळू का म्हणू नये?

समोर दिसणार्‍या आणि सिध्द करता येण्याजोग्याच गोष्टीवर विश्वास ठेवणारी माणसे कधीही काहीही भव्यदिव्य करूच शकणार नाहीत. १९५४ मध्ये रॉजर बॅनिस्टरने सगळ्यात पहिल्यांदा १ मैल अंतर ४ मिनिटांच्या आत पळून दाखवले. त्यापूर्वी माणसाला असे करता येणे अशक्यच आहे असे मानले जात होते. पण रॉजर बॅनिस्टरने ते करून दाखवले. राईट बंधूंच्या विमान उड्डाणाच्या काही दिवस आधी न्यू यॉर्क टाईम्समध्ये 'हवेपेक्षा जड वस्तू उडू शकेल असे वाटणे हा मूर्खपणा आहे' अशा स्वरूपाचे लिहिले गेले होते असे शिव खेरांच्या पुस्तकात वाचले आहे. काय अशक्य आहे हे म्हटले जात होते त्याकडे राईट बंधू, रॉजर बॅनिस्टर यांनी दुर्लक्ष केले. त्यावेळी उपलब्ध असलेल्या माहितीनुसार 'अमुक एक गोष्ट अशक्य आहे' असे म्हणणे चुकीचे आहे असेही नाही. फक्त जे लोक काहीतरी भव्यदिव्य करतात ते या अशक्य मानल्या जाण्यालाच फाट्यावर मारतात. यावर मला वाटते: Circle of rationality is often enlarged by irrational people. १९०३ मध्ये राईट बंधू, १९५४ मध्ये रॉजर बॅनिस्टर हे त्यावेळी माहित असलेल्या बैठकीनुसार सुरवातीला irrational गणले गेले. पण शेवटी त्यांनीच तसे करणे शक्य आहे हे दाखवून देऊन Circle of rationality वाढविले.

एकूणच जे समोर दिसते आणि जे सिध्द करता येते त्यावरच विश्वास ठेवणे म्हणजे अगदी sure-shot road to mediocrity.

या मुद्द्याला स्वतःला फार मोठे विज्ञाननिष्ठ समजणार्‍या कोणीही अजूनपर्यंत उत्तर दिलेले नाही.

आदिमानवाने टोळी बनवितांना हाच आधार धरला होता की, आपण एकमेकांना मदत करु आणि त्यात आपला फायदा होईल. त्यात काहीही सिध्द करण्यासारखे अथवा विश्वास ठेवण्यासारखे नव्हते. मानवाने स्वतःत केलेला हा बदल आज त्याला या पृथ्वीवरील सर्वोत्तम प्राण्यात बदलवुन गेलाय. ईतर कोणत्याही प्राण्याला हे करणे शक्य झाले नाही. याला आशा, विश्वास, श्रध्दा काय नाव देणार? सत्य आणि असत्य यामध्ये बरेच काही असते. आपल्याला आज ज्या भावना स्पर्श करतात त्यांचा अनुभव करुन आपण ना सत्यात जगु शकत आणि ना असत्यात. हे मिथ्या जगच सत्य मानावे ही मायाच नाही का?

सायंटीफीक थिंकींग चा शास्त्रीय दृष्ट्या एखादा शोध समस्या हाताळण्याचा हा मार्ग एकदमच बेसीक असला तरी तो पुन्हा चर्चेत आणणे अगत्याचे वाटते.
दुसर म्हणजे श्रद्धा विचाराची सायकल शास्त्रीय विचाराच्या सायकल शेजारी ठेवणे ही फार उपयोगाचे ठरेल असे वाटते.
तुर्तास ही दोन चित्रे शास्त्रीय विचाराची सायकल कशी चालते हे समजण्यास उपयुक्त असावीत.

आता या शास्त्रीय रीती मध्ये
हायपोथेसीस टेस्ट करणे
हायपोथेसीस रीजेक्ट करणे
हायपोथेसीस क्रीटीसीजम साठी ओपन ठेवणे
जुन्या हायपोथेसीस ना नव्याने आव्हान देणे
हे सर्व शास्त्रीय रीती चा मुलभुत भाग आहे
याच्या तुलनेत जेव्हा अ-शास्त्रीय श्रद्धेय मंडळी आदेश देतात तथ्ये मांडतात त्यांची एक सायकल नीट बनवुन मांडणे गरजेचे आहे असे वाटते.
म्हणजे वरील प्रत्येक स्टेप ला उलट करणे ते करण्याचा तुर्तास कंटाळा ( बाकी त्या हायपोथेसीस ना कोणी श्रद्धा समजत असेल तर ...............
असो

माझ्या मते श्रद्धा ही मुळातच अंध असते. त्या मुळे अंधश्रद्धा म्हणजे पिवळा पितांबर म्हटल्या सारखे आहे. याला व्याख्येत बंदिस्त करणे अवघड आहे. आपण त्याला मनाच्या धारणा म्हणु यात. पण ती टिकून असण्याचे कारण त्याची माणसाच्या सर्वायवल साठी असलेली उपयुक्तता. केवळ अगतिकता संस्कार अज्ञान ही कारणे अंनिसत आम्ही द्यायचो पण मला ती पुरेशी वाटत नाहीत. त्याचे जैविक कारण देखील आहे.मेंदुच्या मनात या पुस्तकात लेखक सुबोध जावडेकर अंधश्रद्धा आणि मेंदुविज्ञान या प्रकरणात म्हणतात," जगण्याच्या लढाईत अंधश्रद्धा आदिमानवाला उपयोगी पडल्या असणार. कठीण परिस्थितीत मनाला उभारी देण्याचे काम त्यांनी केल. कल्पना करा, लाखो करोडो वर्षांपुर्वी माणसाचा पूर्वज जंगलात एकटाच आहे. त्याच्या टोळीपासून त्याची ताटातूट झालीय.चहू दिशांना घनदाट काळोख. दुरुन वन्य प्राण्यांच्या डर्काळ्या कानावर येताहेत. आणि..... शेजारच्या झुडपातून कसली तरी खसखस ऐकू येते. या भीतीदायक परिस्थितीत कशाच्या आधारावर त्याने उभं राहावं? अशी एखादी गोष्ट ( लकी हाडूक? ) त्याच्यापाशी असेल आणी त्यामुळे आपण संकटातून तरुन जाउ अस त्याला वाटत असेल, तर त्याला बोल कसा लावणार? त्याच्या अंधविश्वासाच्या जोरावरच तो तगून राहिला आणि तो विश्वास नसणार्‍याने केवळ भीतीनंच 'राम' म्हटला. अशा अंधश्रद्ध आदिमानवाचे आपण वारस आहोत! अंधश्रद्धा समाजात का टिकून आहेत त्याच हे स्पष्टीकरण आहे, अंधश्रद्धेचे समर्थन नव्हे!"
दाभोलकरांनी जीवनाच्या खडबडीत रस्त्यावर अंधश्रद्धा शॉक अबसॉर्बर सारखे काम करतात असेच म्हटले आहे. आता काहींच्या दृष्टीने असलेल्या श्रद्धा या दुसर्‍याच्या दृष्टीने अंधश्रद्धा असतात हा भाग वेगळा.

गंभीर विचार करायचा झाल्यास, हे एक न संपणारं वर्तूळ आहे.

अंधश्रद्धा हा शब्दच खरंतर चूक आहे. श्रद्धा ही मुळातच अंध असते, त्या शब्दाच्या अर्थात हे अंतर्भूत आहे. ती डोळस तेव्हा होते, जेव्हा ती सिद्ध होते.
जे ती श्रद्धा बरोबर होती हे सिद्ध करतात, त्यांच्या बोलण्यावर/अभ्यासावर/लिहिण्यावर किंवा त्यांच्या बद्दल कुणी दुसर्‍यानं लिहिलेल्या/सांगीतलेल्या गोष्टींवर, आपण विश्वास ठेवतो. [आणि त्यांनी ती खरोखरच सिद्ध केल्याची श्रद्धा ठेवतो.]

जसं -
. पाण्याचा रेणू असतो हे कुणीतरी प्रयोग करून सिद्ध केलं.
. त्या थिअरीवर आपला विश्वास [आणि त्यांनी खरोखरच हे केलं असेल ही श्रद्धा.]
. पुढेमागे कुणाला त्यात काही पटलं नाही, तर त्या व्यक्तीला स्वतःला ते प्रयोग करावे लागतील आणि बरोबर्/चूक सिद्ध करावं लागेल.
. मग लोक त्याच्यावरसुद्धा विश्वास ठेवतील [आणि त्यानं ते खरोखरच सिद्ध केलं होते अशी श्रद्धा ठेवतील.]
. यानंतर परत तेच वर्तूळ पुढे सुरू राहणार.
.
.

खरंतर सरळ आहे समजून घ्यायला. पण मग एवढी आदळाआपट का होते? कारण -

- ज्याला पटत नाही त्यानं प्रयोग करून स्वतः ती श्रद्धा बरोबर/चूक सिद्ध करण्याचा मार्ग निवडला नाही.
- फक्त टिका करत राहण्यानं ती श्रद्धा बरोबर/चूक हे कसं सिद्ध होणार?
- जो सांगतो त्याचा अधिकार सिद्ध झाल्याशिवाय कोण त्याच्यावर विश्वास ठेवणार? जसं - एखाद्या व्यक्तीला विषमज्वर आहे हे मी म्हटलं तर वेगळं होईल आणि एखाद्या डॉक्टरनं म्हटलं तर वेगळं होईल.
- आता हा अधिकार प्रत्येक क्षेत्रामधे वेगवेगळ्या पद्धतीनं प्राप्त होणार, त्यासाठी वेगवेगळा अभ्यास लागणार. सगळ्यांना एकच प्रमाण लावून चालणं योग्य नाही.
- त्या प्रमाणावर सिद्ध झालेल्या माणसाच्या सांगण्यावर/मांडण्यावर, लोक तो अधिकारी म्हणून विश्वास ठेवतील [आणि त्यानं ते खरोखरंच सिद्ध केलेलं आहे ही श्रद्धा ठेवतील.]

राघव

यनांच्या धागा लेख चर्चेच्या वेळी श्रद्धा हि संकल्पना हाताळताना 'निष्ठा' शब्दा बद्दलही असाच स्वतंत्र धागा काढून उहापोह करणे गरजेचे असावे (तुर्तास तरी वेळे अभावी असा धागा काढणे शक्य होणार नाही पण नंतर विचार नक्कीच आहे) . श्रद्धे बद्दल विचार विमर्श करताना श्रद्धेचे प्रयोजन हा ही मुद्दा असवा असे वाटते, तिसरे नरेटीव्हज (कथा सुत्रे आणि मिथकां ) च्या प्रभावाकडे दुर्लक्ष होत रहाते. एक उदाहरण द्यायचे झाले तर कोकिळा व्रताची मिपा कर थट्टा करु
शकले कारण ततसंबंधी कथासूत्र /मिथकाचा नरेटीव्हचा मनावर प्रभाव नसणे. पण प्रभाव असेल तर भावना दुखावल्याची तक्रार झाली असती.

बाकी माझे त्या धाग्यावरील लेखन अपडेटे मांडावे लागेल पण तुर्तास अधीचे सोईसाठी

तांत्रिक दृष्ट्या विश्वास आणि श्रद्धा यात अंशतः फरक आहे, सहसा विश्वास ही श्रद्धेची पहिली पायरी असावी, एखाद्या गोष्टीवर / व्यक्तीवर मी विश्वास ठेवतो म्हणजे श्रद्धे पर्यंत पोहोचलो आहे असे निश्चित सांगता येत नाही. श्रद्धेच्या पायरीला पोहोचलो नसेन तर परिस्थितीनुरुप विश्वास बदलू शकतात, श्रद्धा परिस्थितीनुरूप बदलणे अशक्य नाही पण अवघड असते. विश्वास शब्दाचे श्रद्धेत परिवर्तन होणासाठी निष्ष्ठा, कर्तव्य , भक्तीभाव या तीन पैकी एखादा तरी अ‍ॅट्रीब्यूट कमी अधीक प्रमाणात जरूर असावी. कर्तव्य भाव निष्ठा अथवा श्रद्धा न बदलताही बदलता येऊ शकत असावा. पण मला वाटते निष्ठा सुद्धा परिस्थिती आणि स्वभावानुरुप बदलू शकतात, पण निष्ठा बदलल्या
शिवाय श्रद्धा बदलणे कठीण असावे

माझ्यामते सर्व आधुनिक विज्ञान हे शतप्रतिशत अज्ञान आहे. ते केवळ फॅशनमधे आहे म्हणून त्याच्या नावानं दंडेलगिरि चालू आहे. आधुनिक विज्ञानाचे थेरम (वा थेरं) मांडण्यापूर्वीही मनुष्य नाविन्य जीवनात आणतच होता. आज त्या नाविन्याच्या जोडीला जोडलेला स्पष्टीकरणाचा पसारा भीक नको पण कुत्रे आवर या प्रकारचा झाला आहे.
=====================
प्रत्येक पिढिला आपल्या काळात लागलेले शोध फार रोमँटिक वाटतात. भारी वाटतात. पण वास्तवात ते सर्व अन्य शोधांइतकेच फालतू असतात. अजून ५० हजार वर्षांनी कोणाला मोबाईलचा शोध महान कि तोफेचा विचारलं तर तो दोहोंत असा काय फरक आहे असं म्हणेल. आज तुम्हाला आरश्याचा शोध महान कि कपड्याचा असं विचारलं तर तुमची काय प्रतिक्रिया असेल? त्यांच्याही शोधात काही शतकांचा फरक असेलच ना?
==================
आधुनिक विज्ञान नावाचे तात्विक थोतांड चालू होण्यापूर्वीचा काळ आणि आधुनिक विज्ञानाचा काळ यांच्यात एक मूलभूत फरक आहे. अगोदरच्या पेड न गिनता गुटली खायचं काम चाले. आताच्या काळात शोध कमी आणि स्पष्टिकरणे जास्त हा प्रकार चालू आहे.
=================
एक म्हणजे आपण एकेक वैज्ञानिक सत्य घेऊन त्याची चिकित्सा केली तर त्याचं अतंतः अस्वीकार्य भिकारडेपण लक्षात येतं. किंबहुना असं स्टँडालोन वैज्ञानिक सत्य नावाचा प्रकार नसावा. एका सत्याच्या उत्खननात सगळं विश्व खोदावं लागतं इतकं सगळं लिंक्डप आहे. दुसरं तसल्या फंदात न पडता वैज्ञानिक सत्यांची फ्रेमवर्क कशी आहे याला देखील प्रचंड सामाजिक दबावापोटी लोक प्रश्नांकित करत नाहीत. उदा. वैज्ञानिक सत्याचं स्वरुप अंतिम नसणे. जी पोझिशन अंतिम नाही तिला सत्य म्हणायची घाई कशाला? तुम्ही सत्य शोधा ना, सत्याची व्याख्या सोयीप्रमाणे का बदलता? पण हे दोन्ही ओके आहे. सर्वात घाणेरडा प्रकार तिसरा आहे. तो म्हणजे विज्ञानाचा रेफरन्स मानवी आयुष्याला देणे, वैज्ञानिक तत्त्वज्ञान नावाचे तत्त्वज्ञान अपनावून जीवनात काहीच्या काही अर्थ काढणे. स्वतःच्या नि स्वेतराच्या अस्तित्वाचा नि एकूणतेचा जो अर्थ आपण वैज्ञानिक फ्रेमवर्कमधून काढतोय ही प्रक्रियाच चूक आहे. यासाठी माणसानं विज्ञानात किमान आपली व्याख्या काय आहे हे समजून घ्यावं.
=======================
निसर्गतः आपण असे बनलो आहोत कि आपण कसे वागावे हे ठरवायला कोणतेही फ्रेमवर्क विकसित करायची आवश्यकता नाही. आणि करायचे असेल तर आपण विज्ञानाचा विकास होण्यासाठी भरीव कार्य केलं पाहिजे. जगात हे कार्य एक तर बंद आहे वा भरकटलेलं आहे.

एखादी श्रद्धा वा अंधश्रद्धा ठेवणं हे कोणत्याही ज्ञानाच्या, विज्ञानाच्या वा तत्त्वज्ञानाच्या नियमांनुसार चूक वा गैर नाही. आपण मानत असलेले सर्वच ज्ञान, सत्ये, नियम, मूल्ये, वा तत्सम काही सर्वच आर्बिट्ररी स्वरुपाचं आहे. अगदीच खोडून काढता येत नाही असा आधार कशालाच नाही. दुर्दैवानं याला ज्ञानाची कोणतीच शाखा अपवाद नाही.
==============
मूळात ज्ञानासोबतचा लोचा हा आहे कि खूप सारी गृहितकं केल्याशिवाय काँक्रिट चर्चा प्रारंभ करता येत नाही. मग या गृहितकांचा सेट काय असावा यावर विभिन्न मते असलेले गट उद्भवतात. या लोकांचं कधीही एकमत होणं असंभव आहे.
=================
उदा. काही लोक म्हणतात कि त्यांना देव नाही हे माहित आहे, ज्ञान आहे, सिद्ध आहे, इ इ इ. देव या शब्दाचा तोच अर्थ अभिप्रेत असलेले अन्य काही लोक असतात ज्यांना देव आहे असे माहित असते. काही लोकांना देव आहे कि नाही हे माहीत नसते पण देव नाही हे पटत नसते. आता काही लोकांना देव आहे हे माहित आहे नि काही लोकांना नाही हे माहित हे कसं काय असं नाही म्हणणारांना विचारलं तर ते म्हणतात कि देव नाही हे कळावयास आवश्यक तितकी बुद्धीमत्ता आहे म्हणणारांकडे नाही. आपण हे सत्य मानून चालू. पण याचा अर्थ असा होतो कि सत्य उघड असले तरी न कळण्याइतके निर्बुद्ध लोक जगात असतात. थोड्क्यात लोक निर्बुद्ध असू शकतात. पण जर लोक निर्बुद्ध असू शकतात हेच सत्य असेल ते देव नाही म्हणणार्‍या लोकांना देखील लागू आहे. शेवटी ते देखील लोक आहेत. आपण सुबुद्ध आहोत नि आपल्या विरोधी ज्ञान असणारे निर्बुद्ध आहेत हे अंतिम सत्य कसं मानता येईल? अगदी त्याच्या एक्झॅक्टली उलटं अंतिम सत्य असू शकतं.
------
ही विचार करायची पद्धत एका लॉजिकल पॅराडॉक्स कडे नेते. म्हणून संपूर्ण, सुसंगत, समाधानकारक पद्धत वापरून विचार करावा.

एपि फनी श्रद्धा, ऑर्थोडॉक्स पुतीन
ताज्या बातमी वरील ताजा लेख, लेख किंवा चर्चा विभागात तांत्रिक कारणाने पोस्ट होऊ न शकल्याने राजकारण विभागात पोस्ट करावा लागला म्हणून माहिती साठी येथे दुवा दिला आहे. चर्चेत दखल घेण्या जोगा वाटेल अशी आशा आहे.

मानवी मूर्खता, भावूकता, तर्कहिनता, निर्बुद्धता, विचारहिनता, विसंगतता, अर्धवटता, विवेकहिनता, असंबद्धता, इ इ (एका विशिष्ट मर्यादांच्या आत) आपल्या मानवतेचं सौंदर्य आहे. उगाच सर्वांना तर्क, ज्ञान, विवेक इ इ ची दमदमाटी करून एकाच दावणीला बांधू नये. आधुनिक जगात पद्धतशीरपणे सर्व लोकांच्या सर्व विचारांचे स्टँडर्डायझेशन करायचे कारस्थान चालू आहे. या सर्व तत्त्वज्ञानांच्या इतक्या मर्यादा असताना नि यांनी युक्त जग कसे असेल याचा पुरता अभ्यास नसताना या विचारांच्या लाटाच्या लाटा समाजावर सोडल्या जात आहेत.
====================
मनुष्याला वर्तन कसं असावं याचा नैसर्गिक ईंस्टींक्ट असावा, नसेल तर बोध घ्यायला समाज आहे, ते नसेल तर धर्माकर्माची फ्रेमवर्क आहे, ते नसेल तर आधुनिकतावाद्यांचे पण उद्दिष्ट कल्याण हेच आहे त्यांना फॉलो करावे. शेवटी आपल्या आजूबाजूच्या श्रद्धाळू, सेंटीमेंटल, अबसर्ड, इरॅशनल, इल्लॉजिकल, इ इ प्रकारच्या लोकांना आणि सर्व प्रकारे विरुद्ध प्रकारच्या लोकांना एकसमान प्रेम करावे, आदर द्यावा. त्यांची ही प्रतिमा (लायकी) एका रिजनेबल पातळीच्या पुढे अनादरास वा क्रौयास कारणीभूत ठरू नये. अशी माझी श्रद्धा आहे असं मी मानतो. ही श्रद्धाच असू शकते कारण याची कोणतीही सिद्धता माझ्याकडे नाही.

श्रद्धेची व्याख्या

: जे विधान, जे तत्त्व, जो निसर्गनियम, जी संकल्पना, जी गोष्ट :
१) पंच ज्ञानेंद्रियांतील एकाही इंद्रियाने प्रत्यक्ष अनुभवता येत नाही.
अथवा २) जिच्या कथित गुणधर्मांचा कोणताही प्रत्यय येत नाही,
अथवा ३) जी वैज्ञानिक प्रयोगाने सिद्ध करता येत नाही,
अथवा ४) जी खरी असण्याची शक्यता अनुभवाने, कॉमनसेन्सने, किंवा तर्कसंगत युक्तिवादाने दाखविता येत नाही,
अथवा ५) जिचे सत्यत्व मानवाच्या अधिकृत ज्ञानसंग्रहातील तत्त्वांच्या आधारे सिद्ध करता येत नाही,
थोडक्यात म्हणजे जिची सत्यता माणसाच्या तर्कबुद्धीला कोणत्याही प्रकारे पटत नाही, पटविता येत नाही. ते तत्त्व, ती संकल्पना, ती गोष्ट पूर्वग्रहामुळे/शब्दप्रामाण्यामुळे केवळ भावनेच्या आधारे खरी मानण्याची तर्कविहीन मनोवृत्ती म्हणजे श्रद्धा होय.

एकाची श्रद्धा ही दुसर्‍याची अंधश्रद्धा असू शकते. त्यामुळे या दोन गोष्टींची व्याख्या व्यक्तीसापेक्ष आहे. नामस्मरणाने आपली आध्यात्मिक उन्नती होईल या श्रद्धेने नामस्मरण करणारा सश्रद्ध माणूस दुसर्‍याच्या दृष्टीने अंधश्रद्ध असू शकतो.

या जगात श्रद्धाळू नसलेली एकही व्यक्ती झाली नाही आणि होणार नाही. प्रत्येकाची श्रद्धास्थाने वेगळी असू शकतात. काहींची श्रद्धास्थाने परमेश्वर स्वरूपात असतात तर काही जण 'मटा'सारख्या व्यावसायिक वृत्तपत्रावर श्रद्धा ठेवतात ('मटा'त बातमी छापून आली म्हणजे ती खरी असलीच पाहिजे ही श्रद्धा बाळगून काही जण जगतात). जगातील प्रत्येक व्यक्ती कशावर तरी श्रद्धा ठेवूनच जगत असते. किंबहुना जगातील सर्व व्यक्ती १०० टक्के प्रसंगात श्रद्धाळूच असतात. मग ते लागू असतील किंवा दाभोळकर असतील किंवा अजून कोणी. अनेक गोष्टींची सत्यता पडताळून न पाहता त्या सत्य आहेतच या गॄहितकावर ते जगतात. आपण ज्यांना मातापिता समजतो तेच आपले जैविक जन्मदाते आहेत ही सुद्धा श्रद्धाच आहे. आपण ज्यांना आपली मुले समजतो त्यांचे जैविक मातापिता आपणच आहोत या समजुतीवर मुलांचे पालनपोषण करणे हीसुद्धा श्रद्धाच आहे.

मात्र यातील काही व्यक्ती गोंधळलेल्या असत्यात. जगाला विज्ञानमार्गाने जगण्याचा उपदेश करताना आपण स्वतः जीवनातील सर्व प्रसंगात विद्यानमार्गाचा वापर करून जगत नाही, किंबहुना इतर सर्व जण जितके श्रद्धाळू/अवैज्ञानिक मार्गाने जगतात तितक्याच श्रद्धापूर्वक/अवैज्ञानिक मार्गाने आपणही जगतो हे त्यांना समजतच नाही. त्यातूनच "देवाला रिटायर करा", "विज्ञानाची कास धरा", "श्रद्धेचा त्याग करा", "श्रद्धा ठेवणे अज्ञानाचे लक्षण आहे", "श्रद्धा ठेवणारे बिनडोक आहेत" असे न मागता दिलेले अहंकारी सल्ले द्यायला सुरूवात होतो. 'लोका सांगे ब्रह्मज्ञान, आपण मात्र कोरडे पाषाण" अशी या तथाकथित विज्ञानवाद्यांची केविलवाणी अवस्था असते. लोकांना ज्या गोष्टी करू नका असे आपण सांगतो आणि त्याद्वारे लोकांची निर्भत्सना करतो, त्या सर्व गोष्टी आपण त्याच तीव्रतेने करतो हे त्यांना समजतच नाही.

जगात ४ प्रकारची माणसे असतात.

१) आपण ज्ञानी आहोत याचे यांना ज्ञान असते.
२) आपण अज्ञानी आहोत याचे यांना ज्ञान असते.
३) आपण ज्ञानी आहोत याचे यांना अज्ञान असते.
४) आपण अज्ञानी आहोते याचे यांना अज्ञान असते.

श्रद्धावंतावर अहंकारी कोरडे ओढून त्यांची निर्भत्सना करणारे क्रमांक (४) प्रकारचे असतात.

समजा एक धर्मग्रंथ असे म्हणतो उदा. बायबल की पृथ्वी स्थिर आहे व तिच्या सभोवताली इतर ग्रह फिरतात. पृथ्वी फिरतच नाही.
आता हे एक उदाहरण आहे. अशा प्रकारची विधाने आहेत. अशा प्रकारच्या श्रद्धा आहेत.
तर जसे वैज्ञानिक हायपोथिसीस हे टेस्ट करता येते प्रयोग करता येतो ( ते मुळात प्रयोग करण्यासाठीच असते)
त्याला जसा सिध्द्दता करण्याचा प्रयत्न करण्याचे स्वातंत्र्य असते तसेच ते पुर्णपणे प्रयोगांती चुकीचे सिद्ध झाल्यास नाकारण्याचे ही स्वातंत्र्य असते.
जर प्रयोगांती सिद्ध झाले तर त्याचे शास्त्रीय निष्कर्ष व्यवस्थितरीत्या मांडले जातात.
या नंतर हे निष्कर्ष पुन्हा सर्वांना क्रिटीकली एक्झामिन करण्यासाठी ओपन असतात. जर त्यात पुन्हा कोणी नवा अ‍ॅन्गल दाखवला वा त्याला चुकीचे सिद्ध केले तर
त्याचेही स्वागतच असते.

वरील सर्व वैज्ञानिक रीतीने तपासण्याची नाकारण्याची जी मुभा आहे सतत सत्याचा शोध घेत जाण्याची व संकल्पना थेअरी उत्क्रांत करत जाण्याची ती धार्मिक म्हटल्या जात असलेल्या ग्रंथांतील विधाना /अनुमानां / सत्य जे ते म्हणतात त्या सदर्भात असते का ?

अशा प्रकारे शोध घेतात का ?
परीक्षण करतात का ?
त्याचे क्रिटीकल एक्झामिनेशन करण्याचे धाडस करतात का ?
मुळात धार्मिक सत्ये जी मांडली जातात ती कोणत्या मार्गाने जाऊन सिध्द केलेली असतात ?
म्हणजे एक श्रद्धावान ख्रिश्चन जर असे १०० % मानत असेल की पृथ्वी स्थिर आहे कारण असे त्याच्या धर्मग्रंथाने मांडलेले सत्य आहे.
या सत्याला आव्हान करण्याचा प्रश्नच नाही
या सत्याला प्रयोग करुन पडताळुन पाहण्याची गरजच नाही
नव्हे असे करणे म्हणजेच मुळात मोठे पाप आहे अशी शंका मनात घेणे हेच आपले अ‍ॅज अ ख्रिश्चन मोठे अध:पतन आहे.
जे इतर कोणी या सत्याला पडताळुन पाहत आहेत, प्रयोग करत आहेत , व याच्या उलट सत्य सिद्ध करत आहेत ते घोर पापी आहेत व असत्याचा प्रचार करत आहेत.
त्यांचा नायनाट करणे आवश्यक आहे.
तर हे चुक ठरत नाही काय ?
बरे हे प्रत्यक्षात घडलेले आहेच. अनेक शेकडो वर्षे अजुनही बहुधा असतील काही अनेक श्रद्धावंत याला सत्य मानतच आलेले आहेत

असाच उद्देश आहे असे समजून प्रतिसाद देत आहे. काही जण राळ उडविण्यासाठी अजून एक धागा अशा समजुतीत आहे तरी धाग्याचा उद्देश प्रामाणिक आहे अशा श्रद्धेतून प्रतिसाद देत आहे.

श्रद्धा आणि विश्वास हे साधारणपणे समानार्थी असावेत. कदाचित विश्वास हा 'धूर येतोय म्हणजे जळत असणार' अशा काहीतरी पायावर आधारित असू शकतो. पण जेंव्हा ध्येयपूर्तीसाठी आपण निग्रह पणाला लावतो तेव्हा जी काही स्फूर्ती असते ती श्रद्धा असावी. अर्थात जो पर्यंत तुमच्या श्रद्धेचा कुणाला त्रास होत नाही तो पर्यंत आपण त्याची दखलही घेत नाही. त्या अर्थाने श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यात काही फरक करण्याची गरज नाही. परंतु, गुप्तधन, वश करणे, जाण्या येण्याच्या वाटेवर उतारा ठेऊन दहशत निर्माण करणे याचा त्रास होऊ शकतो. त्या अर्थाने श्रद्धेला कोणी अंधश्रद्धा म्हणत असेल तर त्याचा प्रतियुक्तीवाद करणे हे काही फार शहाणपणाचे म्हणता येणार नाही. सद्य परिस्थितीत याच तारतम्याला सुरुंग लावला जात आहे. विहिरीत कासऱ्याला बांधून मूल आत सोडणे वाईट तर मोहरमच्या वेळेस चालणार प्रकार कसा चांगला अशा पातळीवर जेंव्हा चर्चा पोहोचतात तेंव्हा हताश होण्यापलीकडे आपल्या हातात काही राहत नाही.

@गॅरी ट्रुमन्
..व्याख्येत ज्या पाच अटी आहेत त्यांतील किमान एक अट गृहीतकाला (दिलेल्या विधानाला) लागू पडली तर ते विधान सत्य मानता येईल. ज्याची सत्यता ठरवायची आहे ते विधान तुमच्या उदाहरणात कुठे आहे ? ते न देताच तुम्ही त्या अटी कशाला लावत आहात ? कृपया प्रथम व्याख्या समजून घ्यावी.
......यनावाला

वैज्ञानिक गोष्टी, शास्त्रीय गोष्टी सोडून, कोणत्याही आधाराशिवाय, पडताळणीशिवाय काही लोकांच्या अविवेकीपणावर , आंधळेपणाने कोणत्याही तर्काच्या पलिकडील गोष्टी करणे, त्यावर विश्वास ठेवणे म्हणजे अंधश्रद्धा म्हटली पाहिजे.

(व्याख्यात कमी जास्त शब्द घालण्याचे वगळण्याचे अधिकार राखून ठेवले आहेत. धन्यवाद.)

अंधश्रद्धेची काही उदाहरणे :

१) देव आहे, देव मदत करतो, वगैरे इत्यादी. अंगात येणे वगैरे इ. २) आजारी माणसांना दवाखान्यात नेऊन योग्य ते उपचार करण्याऐवजी भोंदूबाबा, साधु, जादू -टोने, वगैरे करणार्‍यांवर विश्वास ठेवणे. अजून भर घालतो. बाकी हे अंध्रश्रद्धेवाले खूप भयानक असतात एवढे बोलून थांबतो.

-दिलीप बिरुटे

यनावाला,

तुमची श्रद्धेची व्याख्या वाचली. माझा प्रश्न सांगतो.

मानवी मन खरं मानावं की खोटं? मनाचं अस्तित्व वरीलपैकी कोणत्याही अटींत बसंत नाही.

मानवी मनाच्या उदाहरणाने समाधान झालं नसेल तर स्वप्न खरं की खोटं ते ठरवून पहा. मला पडलेलं स्वप्न वरीलपैकी कोणत्याही चाचणीने सत्य वा असत्य ठेरवता येत नाही. मग मला काल रात्री स्वप्न पडलं आणि आज सकाळी ते लख्खं आठवतं ही श्रद्धा मानावी की अंधश्रद्धा?

हाच प्रश्न पूर्वी इथे विचारला आहे.

आ.न.,
-गा.पै.

एकूणच या विज्ञानवादी/ अतीविज्ञानवादी मंडळींच्या वर्तणुकीत एक गोष्ट बहुतांश वेळा बघायला मिळते. स्वतः नरेंद्र दाभोळकर आपला मुद्दा अत्यंत संयतपणे, आपला तोल ढळू न देता आणि उगीचच इतरांना नावे न ठेवता मुद्द्यांवर आधारीत चर्चा करत मांडत असत. पण हे विज्ञानवादी लोक पदोपदी दाभोळकरांच्या नावाचा जप करत असतात पण दाभोळकरांच्या विवेकापैकी ५% विवेकही त्यांच्यामध्ये नसतो. अन्यथा आपल्या मतापेक्षा वेगळे मत असलेल्यांना मूर्ख, बिनडोक वगैरे शब्द त्यांनी वापरले नसते. या लोकांकडे बघून 'ओ माय गॉड' चित्रपटातील त्या स्वामीचीच आठवण येते. एकीकडे भगवद्गीता वगैरे घोषा लावायचा आणि दुसरीकडे इतरांनी जरा काही प्रश्न विचारले तर संतापून जायचे. चित्रपटातील--- "मूर्ख, उसे पत्थर नही शिवलिंग केहते है" वाला सीन आठवा. या स्युडो विज्ञानवादी लोकांची वर्तणूक त्यापेक्षा फार वेगळी नसते. आपल्या अशा आक्रस्ताळ्या वर्तनातून जो विचार आपल्याला पुढे न्यायचा आहे त्याच उद्देशाला आपण धोका पोहोचवत आहोत हे कसे लक्षात येत नाही यांच्या कोणास ठाऊक.

scientific enquiry मध्ये कोणतीही गोष्ट गृहित न धरता प्रत्येक पायरीवर प्रश्न विचारणे आणि मग त्या प्रश्नांची अधिक मूलभूत तत्वांवरून उत्तरे शोधणे अपेक्षित असते. म्हणजे त्यात मुद्द्यांवर आधारीत चर्चा करणे अपेक्षित असते. असा scientific enquiry चा आऊटलुक समाजामध्ये यावा अशी यांची इच्छा असेल तर ज्यांच्यामध्ये तो नाही असे लोक त्या मार्गावर आपण होऊन कसे जातील या दृष्टीने प्रयत्न करायला नकोत का? इतरांच्या अकला काढून कसे चालेल? एक उत्तम शिक्षक आपल्या विद्यार्थ्याला प्रश्नांची उत्तरे आपली आपण शोधून काढता येतील असा प्रयत्न करतो. पण 'तू मूर्ख आहेस' असे म्हणत नाही. कारण तसे म्हणणे हे विद्यार्थी शिकायच्या प्रक्रीयेलाच हानीकारक होईल एवढे त्याला समजते.

विज्ञानवाद्यांशी जेवढे बोललो आहे त्यावरून आलेला अनुभव फार उत्साहवर्धक नाही. अशांपैकी बहुसंख्य मंडळी इतरांना 'तू मूर्ख आहेस' वगैरे बोलणार्‍यापैकीच असतात किंवा इतरांना मूर्ख म्हणणार्‍यांना अनुमोदन देणारी तरी असतात. घाटपांडे काकांसारखे अपवाद थोडेच.

कित्ती चर्चा करतात लोक!
फळ मिळाले तर श्रद्धा खरी देव खरा,
फळ नाही मिळालं तर अंधश्रद्धा, आणि देव दगडाचा!

माझ्या मते, श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा असा भेद करता येऊ शकत नाही.
व्यवस्थीत चिकित्सा केल्यानंतर बुद्धीला पटते त्या गोष्टीवर असतो तो विश्वास आणि चिकित्सा न करता विशिष्ट गोष्ट पटणे ही म्हणजे श्रद्धा अशी व्याख्या समजली तर कोणतीही श्रद्धा अंधच होते. मग ती देवावर असो कि एखाद्या भोंदू बाबावर. पण म्हणून सार्‍याच श्रद्धा सारख्याच चांगल्या किंवा वाईट असे मी तरी म्हणत नाही. सार्‍याच श्रद्धा दुरीत असू शकत नाहीत. श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा असे विभाजन न करता चांगल्या(निरूपद्रवी) श्रद्धा आणि हानीकारक श्रद्धा असे विभाजन करने योग्य ठरेल. कित्येकदा चिकित्सा केल्याविना आपल्यालादेखिल काही गोष्टी स्विकाराव्या लागतात, कधी कधी चिकित्सेसाठी लागणारी माहिती उपलब्ध नसल्याने चिकित्सा पूर्णपणे अशक्य होते. आर्थिक, सामाजिक, शैक्षणिक असमानतेमुळे चिकित्सा करण्याची पात्रता समाजात प्रत्येकाच्याच अंगी समान असेल असे नसते. तेव्हा चिकित्सा करण्याची वृत्ती बाणवणे जसे गरजेचे आहे तसेच करूणा, सहवेदना या भावनांची जोपासना कशी होईल हे पाहणेदेखिल आवश्यक आहे. केवळ वैज्ञानिक दृष्टीकोन आला की प्रश्न सुटतील असे वाटत नाही.
ज्या श्रद्धेच्या आहारी गेलेल्या मनुष्याकडून त्याचे स्वत:चे किंवा इतर कुणाचे तरी नुकसान होईल, ज्या व्यक्तीवर, संस्थेवर श्रद्धा आहे ती व्यक्ती किंवा स्वत:च समाजविघातक कामात लिप्त असेल तर अशा श्रद्धेला वाईट श्रद्धा मानले जावे. ज्या श्रद्धेपासून कुणाचे नुकसान होत नाही त्या श्रद्धेवरसुद्धा(ती अवैज्ञानिक आहे अशा कारणामुळे) आक्षेप असण्याचा अधिकार ठीक आहे मात्र मला स्वत:ला ते गैरवाजवी वाटते. अर्थात निरूपद्रवी श्रद्धा आणि हानीकारक श्रद्धा यांच्यात फरक करणे सतत चालू राहिले पाहिजे. समाजात याविषयीचे चर्वीतचर्वण होणे गरजेचे आहे. आणि म्हणूनच यनावालांना ज्या ज्या श्रद्धा हानीकारक वाटतात त्यांच्याविषयी लिहिण्याचा त्यांचा आग्रह मला पटतो. मात्र त्यांनी इतरांच्या आक्षेपांना उत्तरे द्यायला हवीत असे वाटते. म्हात्रेकाका, अजो, आनंदा, ट्रेड मार्क यांनी विचारलेल्या प्रश्नांकडे दुर्लक्ष करून हानीकारक श्रद्धांच्या विरोधात जागृती होऊ शकेल असे मला वाटत नाही. मंथन व्हावे असे वाटत असेल तर विरोधी विचारात देखिल दखल घेण्यायोग्य काही तरी असू शकते हे मान्य करावेच लागेल. यनावालांच्या स्वत:च्या विचाराची चिकित्सा कुणी दुसरा करत असेल तर ती चिकित्सा समजावून देखिल न घेता यनावाला मुद्दा पुढे रेटत असतील तर मला वाटते तीदेखिल यनांची श्रद्धाच ठरते. कारण केवळ मी माझी केली तीच चिकित्सा, इतर कुणी चिकित्सा करायला जाऊ नये हा अवैज्ञानिक बाणा झाला.
आपणही सतत ज्या ज्या श्रद्धा आपणाला समाजाला, देशाला हानीकारक वाटतात त्याच्याविषयी लिहित राहायला पाहिजे म्हणजे अधिकाधिक उहापोह होऊन खल श्रद्धांचे निर्दालन करता येईल. शेवटी आपण समाजाचे, देशाचे काही देणे लागतो अशी चांगली श्रद्धा आपणा सर्वांचीच आहे. नाही का?

विज्ञानवादी लोक दुसर्‍याकडून रोखीत पैसे स्विकारताना एका महत्वाच्या गोष्टीची व्यवस्थित चिकित्सा करूनच पैसे स्विकारतात का? ती महत्वाची गोष्ट म्हणजे आपण जे कागदाचे कपटे दुसर्‍याकडून घेतो त्याच कपट्यांचा वापर करून आपल्याला पाहिजे त्या वस्तू/सेवा आपण तिसर्‍या माणसाकडून विकत घेऊ शकतो. म्हणजे तो तिसरा माणूस हा पण त्या कागदाच्या कपट्यांच्या बदल्यात आपल्याला पाहिजे ती वस्तू/सेवा विकायला तयार असेल तरच या कपट्यांना महत्व. नाहीतर त्यांची किंमत रद्दीच्या कागदांइतकीच. हे विज्ञानवादी लोक दुसर्‍याकडून रोखीत पैसे स्विकारताना इतर सगळे लोकही या कागदाच्या कपट्यांचा चलन म्हणून वापर करतील याची व्यवस्थित चिकित्सा करतात का? की आतापर्यंत कोणी त्या कपट्यांना नाकारलेले नाही म्हणून यापुढेही नाकारणार नाही अशी 'गतानुगतिकता' सगळ्यांची असेल या विश्वासावार/ श्रध्देवर विसंबून राहतात?

१- नोटांचे चलन ही सर्वांनी ठरवुन मान्य केलली चिन्ह व्यवस्था आहे. जी केवळ एका सोयीसाठी आहे. कूठलाही अतीसामान्य माणुस हे पुर्णपणे जाणतो की नोटाच्या कागदाला तसे मुलभुत इन्ट्रीन्सीक स्वतःचे फारसे मुल्य नाही. आपण विनिमयासाठी वापरलेली ती एक व्यवस्था मात्र आहे.
२- देशागणिक चलने वेगळी आहेत काही १००० ची बंद काही २०० ची नव्याने सुरु होतात. यात कोणी कुठल्याही भ्रमात असण्यासारखे काही नाही. पुर्वीच्या काळी काही वेगळ्या स्वरुपात चलन होते चामडे/ विटा (चुकभुल देणे घेणे ) संस्क्रुती काळ वाइज वेगवेगळी.
३- तसेच समजा व्हॅलेंटाइन डे ला आपण एक पिवळा गुलाब मैत्री लाल गुलाब प्रेमासाठी इ. रीतीने मान्य करुन चालत असतो.

पण वरील बाबी मध्ये कुठेही कुठलाही भ्रम नसुन वा श्रद्धा नसुन केवळ एक समाजाने स्वतःच्या व्यावहारीक सोयीसाठी " निर्माण " केलेली मान्य व्यवस्था आहे इतकेच.

याचा ईश्वरीय श्रद्धा जी सर्वस्वी वेगळी बाब आहे त्याच्याशी कसा काय संबंध येऊ शकतो ?
हे पटत नाही.
म्हणजे एकीकडे एक मानवनिर्मीत सोयीसाठी स्वतःहुन निर्माण केलेली व्यवस्था जी देश काल सापेक्ष असते ज्यात बदल होत असतात ज्यात संबंधितांना माहीत आहे की आपण एका सर्वसाधारण मान्य चिन्ह व्यवस्धेचा वापर करतोय. ज्यात एक व्यावहारीक व्यवस्था इतकेच स्वरुप आहे.
दुसरीकडे ईश्वरीय श्रद्धा ही सर्वस्वी वेगळीच बाब आहे

एक प्रकारे मानव निर्मित सोयीसाठी वापरलेली चिन्ह व्यवस्था असेल तर तो एक वेगळाच मुद्दा ठरत नाही का ?
पण आपण जसे चलनाच्या बाबतीत म्हणतो की आता यात अमुक अमुक बदल करु या
तसे ईश्वरीय श्रद्धेच्या बाबतीत तर विचार ही करु शकत नाही म्हणजे आस्तिक व्यक्ती तर असे मानत नाही की ईश्वर हा आपण सर्वानी मिळुन मान्य केलेला
"रीसायकल बिन " आहे ज्यात आपण आपल्याला नको असलेले न समजणारे न पेलणारे वा आपल्या आळसा ने भीती ने प्रेरीत होऊन फेकलेले प्रश्न टाकण्यासाठी आहे.
नाही जसे चलना विषयी आपण विचार करतो जसे चलना ला आपण कसोटी लावतो बदलवतो सुधरवतो तसे
ईश्वराबाबत म्हणु शकतो का ?
नाही असे मला वाटते.
चलना संदर्भात आपण फारच स्पष्ट आहोत
ईश्वरा संदर्भात ?

मारवा,

पण वरील बाबी मध्ये कुठेही कुठलाही भ्रम नसुन वा श्रद्धा नसुन केवळ एक समाजाने स्वतःच्या व्यावहारीक सोयीसाठी " निर्माण " केलेली मान्य व्यवस्था आहे इतकेच.

माझ्या मते ईश्वर हीसुद्धा अशीच एक व्यवस्था आहे. फक्त ही बाह्य नसून आंतरिक आहे.

आ.न.,
-गा.पै.

यना यांचे धाग्यावर जे अहो रुपम अहो ध्वनी ते सर्व मूढ जन करतील ती विनासंशय अंधश्रद्धा आहे

बाकी जन्मदिन,नवं वर्ष शुभेच्छा दैताना त्या शतप्रतिशत खर्या ठरतीलच असे नाही हे माहीत असूनही मिपा सुधारक त्या का देतात हेच कळत नाही.

"ज्याने हे सर्व चराचर व्यापिले आहे, त्यांच्यापासून कर्माची प्रवृत्ती, त्या ईश्वराची पूजा आपली कर्मे निष्ठेने करून साजरी होते! तेणे गुणेच मानवास सिद्धी मिळते,ती त्यागून जेंव्हा मनुष्य अभिषेकास धावतो, तेंव्हा देव पाठमोरा होतो.

संदर्भ : दास डोंगरी राहतो पृष्ठ १७४ ओळ १८

अज्ञ बालक नाखु पांढरपेशा