आपले 'लोक'ल अभिव्यक्ति स्वातंत्र्य ?

लोकमत प्रकरणाबद्दल एक व्यावसायिक ग्राफिक डीझायनर म्हणून माझे मत मांडतो. त्यांनी जो अनावधनाने झाले हा शब्दप्रयोग वापरला आहे हे खरे आहे असे वाटते. आजकाल तरुण ग्राफिक डीझायनर्स व्यवसायात दाखल होत आहेत, त्यांच्यात सामान्यपणे व्यवसायाचे गंभीर प्रशिक्षण घेतलेले फार कमी आहेत. गल्लोगल्ली ग्राफिक डीझाइनींग शिकवणारे कोर्सेस निघाले आहेत. त्यात सॉफ्टवेअर वापरून चित्र तयार करणे म्हणजेच इलस्ट्रेशन, ग्राफिक डीझाईन असे समजले जाते. त्यामागे फार अभ्यास, समाजरचनेची समज, प्रचलित चिन्हांमागचा इतिहास, त्यांचे महत्त्व ह्या गोष्टी टाळल्या वा दुर्लक्षिल्या जातात.

प्रस्तुत डीझाइन बनवणाराचा आयसिस प्रश्नाबद्दलचा अभ्यास नाही हेच दिसून येते. त्याला ब्रिफ मिळाले असेल की आयसिस, पैसा, आर्थिक बाबींबर एक ग्राफिक बनवा. त्याने पैसा साठवण्याचे रुपक म्हणून पिगी बँक घेतली, त्यावर डुकराचे जे वर्तुळाकार नाक आहे त्यावर आयसिसचा सिम्बॉल म्हणून आयसिसच्या झंड्यावरचं अरेबिक ग्राफिक चिकटवून दिलं. हे अगदी रुटीन काम आहे. इथे भारताचा पैसा, किंवा रिलायन्सचा पैसा, लष्कराचा पैसा असं काहीही ब्रिफ असतं तर त्या डीझायनरने हेच केलं असतं. डुकराच्या नाकावर भारताचे अशोक चिन्ह, रिलायन्सचा लोगो, वैगेरे चिकटवलं असते. आपल्या जडणघडणीत, शिक्षणात, संस्कारात काही गोष्टी इतक्या घट्ट बसलेल्या असतात की दुसर्‍यांच्या लेखी आपण करत असलेल्या क्रियेचा भलताच अर्थ निघतो हे ध्यानात येत नाही. 'पिगी बँक म्हणजे पैशाचं रुपक' हेच घट्ट डोक्यात बसलेल्या डीझायनरच्या मनात ते डुक्कर आहे हेच येणार नाही, त्यातून ते इस्लाममधे निषिद्ध आहे हेही लक्षात येणार नाही. आयसिसच्या झंड्यावरचं ते अरेबी म्हणजे आयसिसचा सिम्बाल नाही तर 'अल्लाहचा प्रेषित मोहंमद' हे शब्द आहे हेही लक्षात येणार नाही कारण भाषा-लिपीचे अनोळखी असणे. ही प्रक्रिया समजणे अवघड आहे पण बर्‍याच डीझाइन हाउसेसमधे असे चुकलेले डीझाइन बदलणे नेहमीचेच असते. लोकमतच्या बाबतीत कोणा जाणकाराने ते प्रिंट होऊन वितरण होईपर्यंत बघितले नाही हे त्यांचं दुर्दैव. पुरवण्या तशाही फार दुर्लक्षित असतात.

दोनच दिवसांपूर्वी मी खफ वर माझा आयपीएलचा किस्सा शेअर केला होता. क्रिकेटचा फार गंध नसलेला मी ब्रेट ली फ्लिप करून डावखुरा गोलंदाज करून मोकळा झालो होतो.

त्यामागे फार अभ्यास, समाजरचनेची समज, प्रचलित चिन्हांमागचा इतिहास, त्यांचे महत्त्व ह्या गोष्टी टाळल्या वा दुर्लक्षिल्या जातात.

सहमत

याचीच दुसरी बाजू ती हल्ला करणार्‍या मुस्लिमांची. 'पिग्गी बँक' हे एक साधन आहे, डुक्कराचं रुपक नव्हे. पैसे साठवण्यासाठी पाश्चात्त्य देशांनी पिगच्या आकारातलीच खेळणी बनवली त्यामागे त्यांचीही काही सांस्कृतिक धारणा असेल, म्हणजे डुकरे पाळणे, विकणे हे रेडीकॅश सारखे असेल जसे आपल्याकडे शेळीपालन करणारे शेळ्यांना एटीएम म्हणतात. त्यामुळे जे कॅश पटकन उपलब्ध करून देतं ते पिग म्हणून पिग्गी बँक तयार झाली असेल. दुर्दैवाने हा सगळा प्रकार असा असू शकतो हे समजण्याची कुवत हल्ला करणार्‍या मुस्लिमांत नाही.

एकिकडे आयसिस चा मुस्लिमांशी संबंध नाही असे बोलायचे, दुसरीकडे आयसिस खुद्द तो लोगो वापरते आहे याबद्दल अजिबात खळखळ करायची नाही अशा डबल स्टँडर्ड मधे आता मुस्लिम फसले. तोच लोगो कोणी आयसिसचा सिम्बॉल म्हणून वापरला की त्याच्यावर हल्ले करायचे. हे फक्त गुडघ्यात अक्कल असणार्‍यांकडून अपेक्षित आहे. इथे मुस्लिमांच्या प्रायोरिटीज अधिक स्पष्ट झाल्यात.

मागे देवी लक्ष्मीचे चित्र अंतर्वस्त्रांवर वापरल्या गेले होते तेव्हा हिंदुंनी रितसर मार्गाने आक्षेप घेऊन आपला विरोध दर्शवला, कंपनीच्या ध्यानात ती गोष्ट व्यवस्थित आणून दिली की तुम्ही जे करताय ते चुकीचे आहे म्हणून. कंपनीने सर्व गोंधळ समजून घेऊन ते डीझाइन माग घेतले व झाल्या प्रकाराबद्दल दिलगिरी व्यक्त केली. हीच अपेक्षा मुस्लिमांकडून याबाबतीत अपेक्षित होती, त्यांनी असे केले असते तर ह्याच घटनेला जास्त सकारात्मक प्रसिद्धी मिळून मुस्लिमसमुदायाबद्दलची लोकांची भावना बदलण्यास मदत झाली असती. पर ऐसा हो न सका!

उत्तम प्रतिसाद डांगे साहेब

विवेचन डांगे साहेब..

"थेट दागतरानेच आजाराची मिमांसा केल्यावर आम्ही पत्रावळी वाचक काय बघणार पुरवणीतल्या पोरवण्या"

-----कुडमुडी

@ संदीप डांगे : उत्तम समतोल विवेचन !

शिवसेनेच्या हल्ल्यावेळी लई बोंबा मारल्या त्यांनी.
घ्या म्हणावं आता हिरवा प्रसाद.

आयसीसने आपल्या झेंड्यावर मुस्लिमांना शिरोधार्य वाक्ये लिहिली म्हणून आता त्या झेंड्याचा विनोदाकरता वा व्यंगचित्राकरता वापर होता कामा नये असा आग्रह करणे आणि त्या आग्रहाला मान देणे हे अत्यंत घातक आहे. कुणीही सोम्यागोम्या आपले अरबीचे ज्ञान वापरुन हवे तिथे ती अक्षरे लिहील आणि आपला कार्यभाग साधेल. उदा. पाकिस्तानने रणगाड्यांवर अशी वाक्ये लिहिली तर मुसलमान (व त्यांना मान देऊन अन्य धर्मीयही) अशा रणगाड्यांची राखरांगोळी करायला कचरतील का? त्यांनी तसे कचरावे का? त्यांना हा दुबळेपणा माहित असेल तर उद्या ते हिंदु देवतांची चित्रे आपल्या विमानांवर वा अन्य वाहनांवर काढतील आणि मग त्यावर हल्ले करणे धार्मिक भावना दुखावणारे होऊ लागेल.
लोकमतातील लेखकाने आपल्या परीने आयसिसवर एक प्रतिकात्मक हल्ला करायचा प्रयत्न केला आहे. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा आदर करून ते तसेच ठेवायला हवे होते पण लोकमतने तात्काळ शेपूट घातली आणि माफी मागून एक घातक पायंडा पाडला आहे. असल्या उथळ, भडक, असहिष्णू विचारांचे असेच नवनवे अविष्कार भविष्यात दिसतील असे वाटते.

पत्रकार संघटनांकडूनही या घटनेचा फारसा निषेध होताना दिसला नाही.