ज्ञानेश्वरी- भाग-१ - प्राणेश्वरासाठी

ज्ञानेश्वरीतील उपरोक्त ओव्यांचे मूल्यमापन करताना तत्कालीन काळाच्या परिप्रेक्ष्यानच पाहायला हवे. नपेक्षा २००० वर्षापूर्वीचे गाहासत्तसईमधील उल्लेख वाचून स्त्रिया छचोर असतात असे वाटू शकेल व ते एक फुकाचे अरण्यरूदनच होऊन बसेल.

मला असे सांग, शुद्राच्या घरी मधुर चवीची पक्वान्ने आहेत, आणि एखादा दरिद्री ब्राह्मण आहे म्हणुन त्याने ती सेवन करावी का ? असे अनुचित कृत्य दरिद्री ब्राह्मणाने कसे बरे करावे? जे घेण्यास योग्य नाही अशा गोष्टीची का इच्छा करावी ? इच्छा करुन अशा पक्वान्नांची प्राप्ती जरी झाली तरी त्याचे सेवन करावे का ?
हे असु दे आपली धर्मपत्नी कुरुप असली तरी तिलाच भोगणे हेच योग्य असते याप्रमाणे.(अ-३-ओ-२२१-२२२-२२४) याचा खरा अर्थ जो पुरुष सर्वांभूती वसणार्या परब्रह्म परमात्म्याला जाणतो असा पुरुष विषयवासनांनी बरबटलेल्या, काम क्रोध मत्सराने पेटलेल्या सामान्य मनुष्याप्रमाणे क्षणभंगुर सुखांची, विषयोपभोगांची इच्छा करत नाही. असे विचार मनात निर्माण झाले तरी ते लगेच त्यजित करावेत. ईश्वरी मार्गावर चालणार्या व्यक्तीच्या मनातही अनेकदा माझ्याच वाट्याला दुःख, दारिद्र्य, कमतरता, अन्याय, अपमान ही का येतात? आणि अमुक एक मनुष्य दुष्ट, क्रूर, लबाड असूनही सुखात कसा? अशी तुलना येते. त्यावेळी मनाला अशा प्रकारे समजवावे लागते. हाच खरा अर्थ व तोच गृहित धरावा.

अर्जुना त्याच प्रमाणे ज्याला घराची आपुलकी आणि प्रेम असते आणि जो स्त्रीवाचुन दुसरे काही मुळी जाणतच नाही.
स्त्री देहाला जो जीव भजुन राहतो आणि मी कोण? काय करावे ? या गोष्टीची ज्याला काहीच जाण नसते.
जसे गारुड्याचे माकड गारुड्याच्या इच्छेप्रमाणे छंदाप्रमाणे वागणारे असते तसा तो स्त्री च्या मनाची पुजा करतो. जो स्त्रीच्या शब्दावर इशार्या वर नाचतो.
तथापि स्त्री साठी ज्या ज्या चांगल्या भेटवस्तु दिसतील त्या आणतो तसेच भोगांची ऎश्वर्य साधने आणतो.
प्रेमळ साधकाने जसे कुलदेवतेला एकनिष्ठेने पुजावे त्याप्रमाणे जो स्त्रीची उपासना एकाग्र चित्ताने करतो.
ज्याप्रमाणे खरुज-नायट्याच्या भयाने घेतलेली देवीची शपथ मोडवत नाही त्याप्रमाणे असा पुरुष स्त्रीची मर्जी सांभाळत असतो.
अरे अर्जुना फ़ार काय वर्णावे, त्याचे सर्व काय ते एकमेव स्त्रीच असते आणि तिच्यापासुन झालेल्या मुलांवर ज्याचा जीव असतो.
त्या स्त्रीचे सर्व वैभव वस्तु त्याला स्वत:च्या जीवापेक्षा अधिक प्रिय असते.
असा हा पुरुष अज्ञानाचे मुळ आहे. आणि अज्ञानाला च त्यायोगे बळ येते. याचा तर स्पष्ट अर्थ मायाशक्तीने भ्रमित झालेला जीव स्वतःचे ब्रह्मरुप विसरुन क्षणभंगुर मायाजन्य सुखांसाठी कसा वेडा होतो त्याचे वर्णन आहे.
आणिकही जे समस्त तेथिचे संपत्तिजात या ओळींनी तर या श्लोकांचा स्पष्ट निर्देश मायेच्या राज्यातील सुखोपभोगांकडे होतो. अर्थातच आत्मानंद त्या सर्वांहून श्रेष्ठ आहे हे सांगायचंय माऊलींना.
माऊली लिंगभेद आणि जातीभेद मानत होते असा त्याचा अर्थ होत नाही.

अशा जिच्या सहवासांतील दासींची शक्ती आहे, अशी जी ऎश्वर्याची मुख्य मालकीण लक्ष्मी, तिचीही येथे किंमत नाही.
हे पांडुपुत्रा ती अभिमान सांडुन सर्वार्पण (संपुर्ण समर्पण ) भावनेने जेव्हा सेवा करु लागते तेव्हा ती कुठे माझे चरण चुरायला लायक होते पात्र होते.(अ-९-ओ-३७६-३७७) याचा अर्थ ब्रह्मज्ञान झालेल्या व्यक्तीला मायाजनित सुखोपभोग भ्रम पाडू शकत नाहीत. माया त्यांना नानाप्रकारे भुलवू पाहते परंतु अशी व्यक्ती बधत नाही. शेवटी मायाच अशा दृढनिश्चयी ब्रह्मज्ञ व्यक्तीपुढे हार मानते.

अनुसंधान आणि नाम साधनेला चिकटून राहावे हे पटवून देतांना ब्रह्म चैतन्य गोंदवलेकर महाराज व्यवहारातील दाखले देतात. मला त्यांची प्रवचने अत्यंत वैशिष्टपुर्ण त्यासाठीच वाटतात. लोकांना पटवण्यासाठी रूपके उदाहरणे द्यावीच लागतात. त्यांनी दिलेले दाखले, रूपके आणि उदाहरणे इतके चपखल आणि मार्मिक असतात कि आपण नाकारू शकतच नाही. हेच रूपक बघा ना-
एकाद्या ताप आलेल्या ( आणि तापाने तोंडाची चव गमावलेल्या) माणसाच्या जिभेवर साखर ठेवली आणि सांगितलं कि बाबारे हि साखर आहे तरी त्याला ते पटणार नाही. ( किंबहुना तो तुमच्यावर विश्वास ठेवणार नाही). अशा मनुष्याला साखरेची गोडी कळायची असेल तर आधी त्याचा ताप बरा ( दूर) व्हावा लागतो. त्याप्रमाणेच........................!!!!!!!

गोष्ट लहापणी ऐकलेली राजा-उंदीर-आणि टोपी वाली.

प्रत्यक्ष्यात उंदराने राजाला अव्हान दिले तर तो दाखवायलही शिल्लक राहणार नाही.

अति अवांतर मला चिमणरावांचे चर्‍हाट हे ही पुस्त्क आवडते अनावश्यक चिक्त्सा न करता.

सॅलरी बघून पण नेहमीच कॅलरी न बघता मिळेल ते खाणारा भाजीपाला नाखु.

अनाहूत सल्ला "मारवा" तुम्हीच एक नव्याने मार्वेश्वरी लिहा आणि प्रकाशीत करा कसे !!!!!!!!!

प्पकॉर्न घेउन बसल्यो आहे.

अशा पद्धतीने एखाद्या ग्रंथाची चिरफाड करायची ठरवली तर ज्ञानेश्वरीचा काय कोणत्याच ग्रंथा मधून घेण्यासारखे काहीही शिल्लक रहाणार नाही. किंबहुना या पध्दतीने कोणत्याही ग्रंथाचे काव्यात्मक, नैतिक, सामाजिक किंवा इतर कोणतेही अनुशंगिक मुल्य सुध्दा शुन्य आहे हे सिध्द करता येईल.

भगवतगीता काय किंवा ज्ञानेश्वरी काय हे ग्रंथ समग्र विश्र्वाचे कल्याण व्हावे ह्याच उद्देशाने ते लिहिले गेले आहेत हे सर्वश्रुत आहे. त्यामधला केवळ सोयिस्कर भाग निवडुन त्यावर खल करायचा आणि अमुक हा भाग कालबाह्य झाला आहे असे ठरवून टाकायचे हेच मुळात पटत नाही.

धर्म किंवा धर्मनियम हे कधिच कालबाह्य होत नाहीत. कालबाह्य होतात त्या धर्माला चिकटलेल्या रूढी आणि परंपरा. भगवतगीता काय किंवा ज्ञानेश्र्वरी वाचून धर्म म्हणजे काय हे समजुन घ्यायचा प्रयत्न करायचा की ते समजावून सांगताना अनुषंगिक संदर्भ म्हणुन आलेल्यां रूढी आणि परंपरांमधेच अडकुन बसायचे हे ज्याचे त्याने ठरवावे.

एकतर तो संपुर्ण ग्रंथ कालबाह्य म्हणुन बाद करावा किंवा वर पैसाताई म्हणतात तसा त्या गंथावर टिकात्मक ग्रंथ लिहावा ( जे लोकमान्य टिळकांनी केले) किंवा मग तो आहे तसा स्विकारुन ज्ञानेश्वर महाराजांना त्यातुन खरेच काय सांगायचे होते ते समजून घ्यायचा प्रयत्न करावा.

पैजारबुवा,

ज्ञानेश्वरांचीच एक चांगली ओवी आहे. ज्ञानेश्वरीतलीच.
ओवी आठवत नाही पण साधारण अर्थ माहिती आहे:
गोचीड गायीच्या आचळाच्या वरच्या बाजूस चिकटून तिचं रक्त शोषण करत असतो.
थोडासा खाली गेला तर गोड दूध प्यायला मिळेल पण त्याला ते जमत नाही. असो!

अश्रद्दधाना: पुरुषा धर्मस्यास्य परंतप ।
अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ॥ ३ ॥

पाहें पां दूध पवित्र आणि गोड । पासीं त्वचेचिया पदराआड ।
परि तें अव्हेरुनि गोचिड । अशुद्ध काय नेघती ॥ ५७ ॥

https://mr.wikisource.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A...

लिखाण , शैली, त्यामागील विचार , अभ्यास आवडला.
पण ते समजून घेण्याइतका आपला समाज अजून प्रगत झाला नाही हे सत्य!

हा सगळा वाद भिन्न दृष्टिकोन असल्यामुळे झालेला आहे. शेवटी प्रत्येकजण आपलं माणसांविषयी, कलाकृतीविषयी आणि घटनांविषयीचं मत हे दृष्टिकोनाच्याच आधाराने बनवत असतो. आणि त्यात बरोबर आणि चूक किंवा योग्य-अयोग्य ठरवणं म्हणजे गोल खोबणीत चौकोनी खुंटी ठोकण्यासारखं आहे.

स्त्री संदर्भातील या निवडक प्रातिनीधीक अशा ओव्या एकत्र करण्याचा मी एक छोटा प्रयत्न केलेला आहे.

मुळात ह्या ओव्या स्त्री संदर्भात कुठे आहेत?

अरे देवा!!! इतकं मनापासून बोलूनही तुम्हाला समजत नाहीये. काय करणार? जाऊ दे! आम्हीच नाद सोडतो......

सती या शब्दाचा अर्थ हा सती जाणारी स्त्री असा घेणं हे चुकीचं आहे. सती म्हणजे सद्गुणी स्त्री. महासती अनसूया हा उल्लेख ऐकला असेलच तुम्ही. पुराणातील एका कथेनुसार शिवाची पहिली पत्नी सती हिने तिचे पिता दक्षप्रजापति यांच्याहातून झालेला शिवाचा अपमान सहन न होऊन प्राणत्याग केला. म्हणजे थोडक्यात सांगायचं तर वडिलांच्याऐवजी पतीला प्राधान्य दिलं. त्यामुळे सतीसारखी पतिव्रता असा उल्लेख होत असावा आणि कालांतराने सती हा पतिव्रतेला समानार्थी शब्द बनला आणि सती जाणे म्हणजे पतीच्या पाठोपाठ मरण पत्करणे असा अर्थ मिळाला. त्याचं पुढे विकृतीकरण झालं आणि सतीची अमानुष चाल सुरु झाली ज्याच्या निर्मूलनार्थ राजा राममोहन राॅय यांनी प्रयत्न केले आणि १८२९ मध्ये तत्कालीन कंपनी सरकारने सतीवर बंदी आणली पण नंतरही सतीप्रथा चालू होती. अगदी ज्यूल्स व्हर्नच्या अराऊंड द वर्ल्ड इन एटी डेज मध्ये सतीचा उल्लेख आहे. पण हे विकृतीकरण झाल्यानंतरचा तो संदर्भ आहे. ज्ञानेश्वरांनी सती हा शब्द गुणी (तत्कालीन मापकांनुसार) या अर्थाने वापरला आहे असं मला वाटतं.

मारवाजी,
अभ्यासासाठी पुढचा विषयः
भगवान श्री शंकराचार्यांचं 'भज गोविन्दम'.

"इथे सती म्हणजे नवर्‍याच्या चितेवर जाळून घेणारी स्त्री हा अर्थ आहे, पण ज्ञानोबा माऊली त्या जाळून घेण्याचे उदात्तीकरण करत नाहीयेत. "मरणासारखी वाईट गोष्ट, तीही अग्निप्रवेश करून येणारी, पण ज्या स्त्रीला प्राणेश्वराचा ध्यास आहे ती ती वाईट गोष्ट मोजतच नाही" असा अर्थ आहे. ते त्या ध्यासाबद्दल, निर्धाराबद्दल बोलत आहेत. "सती जाणे कसे चांगले" असे कुठे म्हटलेच नाहीये."
असंच आहे. तात्काली अभिप्रेत असणारी पतिव्रता आणि सती केव्हाच नामशेष झाली आहे. माउलींनी कोणत्याही प्रथेची भलामण केलेली नाहीयेच मुळी. सती जाणे हि मुळात त्याकाळी आणि त्य्यापुर्वी ऐछिक गोष्ट होती. पती च्या वियोगाने दुखी होवून पतीबरोबर आयुष्यमान संपवणे हा कंपल्सरी भाग नव्हता.अश्या मृत्यूला सामोरे जाणे हि अत्यंत धैर्य नि संयामाचीच परिसीमा होती. माउली आपल्या दृष्टांतात हेच सांगत आहेत. ज्याप्रमाणे एकादी सती जाणारी स्त्री आपल्या साध्यासाठी/ अंतिम ध्येयासाठी अत्यंत धीराने अशा भयंकर मृत्यूचे भय देखील मनात नाही त्या प्रमाणे, एक मुमुक्षु.........
नंतरच्या काळात काही भागात आणि काही समाजात ती एक दुष्ट " प्रथा " बनली. हे चुकीचे चुकीचे आणि चुकीचेच.
माउलींनी हे उदाहरण देतांना त्याचे समर्थन केले असे मुळीच म्हणता येत नाही. तसेच आज किवा पूर्वीहि कोणत्याही ज्ञानेश्वर आणि ज्ञानेश्वरी अभ्यासक/ उपासक, वारकरी मंडळींनी ज्ञानेश्वरी चा दाखला देवून सती प्रथेची भलामण किंवा समर्थन केलेले नाही प्रथा पाळणे / आपल्या पत्नीने सती जावे अशी अपेक्षा/ कल्पना करणे तर सोडूनच द्या.
हे अगदी उघड आणि सोपे आहे. ज्ञानेश्वरी वाचणार्यांना हे समजते आणि अशा दृष्टान्तामधून काय घ्यायचे तेच ते घेतात. काळजी नसावी. त्याचा इतका मॊओओठ्ठठ्ठा बाऊ करण्याचे कारण काय तेच मला कळलेले नाही.
माफ करा पण, आपल्या ज्ञानेश्वरीचा अभ्यास कितपत आहे या विषयी मला खरच कुतूहल आहे! ( ज्ञानेश्वर महाराज वारकरी पंथातून बाहेर करण्याची महत्वाकांक्षा असलेले अनेक आधुनिक राजकीय वरदहस्त असलेले "समाजसुधारक" गेली अनेक वर्षे हे असले प्रयत्न करत आहेत. पुंडलिक वरदा हरी विठ्ठल ..श्री ज्ञानदेव, तुकाराम ..पंढरीनाथ महाराज कि जय ...असे म्हणण्या ऐवजी पुंडलिक वरदा हरी विठ्ठल ..श्री नामदेव , तुकाराम ..पंढरीनाथ महाराज कि जय .. असा जयजय कर करीत वारकरी संप्रदायात जातीभेदाची विषे पेरून संप्रदाय जाती पाती मध्ये विभागणारा एक भोंदू वारकर्यांचा पंथ तयार झाला आहे. ज्ञानेश्वर महाराज ब्राह्मण असलेने कसे जातीयवादी होते आणि स्त्री कडे पाहण्याचा त्यांचा दृष्टीकोन कसा संकुचित बुर्सात्लेला आणि अन्याय्य होता याचे संशोधन करणे आणि हाय लाईट करणे हेच त्यांच्या "पेड" अभ्यासक आणि इतिहासकारांचे हेच काम आहे.
बारा आता हि प्रथा होती आणि ती चुकीची होती म्हणून दृष्टाम्न्ताचा योग्य अर्थ न लावता ज्ञानेश्वरी मधून काढून टाकणे हे कोणते सोल्युशन आहे?. पण यावरही कदाचित आंदोलने होतील, त्याला बर्याच संघटनांचे अनुमोदनही मिळेल. हीच भारतातल्या लोकशाहीची कथा आणि व्यथा आहे.
आज काही लोकांना फाशीची शिक्षा पण अन्याय्य वाटते, उद्या ती बंद झाली तर यांर्या पिढ्यांनी फाशीचे सगळे संदर्भ पुसून टाकावेत काय?

अवांतर : प्रयाशित्त म्हणून अग्निप्रवेशाचे दाखले प्राचीन समाजात मिळून येतात. काही शे वर्षापूर्वी जन माणसावर नीती-अनीती ( नैतिक - अनैतिक) / वैध अवैध / सत्य-असत्य, योग्य- अयोग्य, धर्म- अधर्म इ गोष्टींचा विशेष प्रभाव होता आणि या गोष्टींची त्यांना चढ होती. जे काही चुकीचे कर्म आहे त्याचे प्रयाशित्त याच जन्मात घेवून त्या दोषापासून मुक्ती मिळवणे हा या मागील उद्देश. आजच्या आधुनिक तत्वज्ञान आणि विचारसरणीच्या आकलनापलीकडे आहे. ८ व्या कुमारील भट्ट यांनी बौध तत्वज्ञान समजून घेण्यासाठी बौध गुरु केला पण त्यांचे प्रेम वेदांवर होते. नंतर गुरु प्रातारणेचे प्रायश्चित्त म्हणून धुमसत्या फोलाफाटाच्या ढिगात गळ्यापर्यंत बुडवून घेवून घून मृत्यू पत्करला. आद्य शंकराचार्यांनी त्यांना या पासून परावृत्त करण्याचा प्रयत्न केला पण उशीर झाला होता आणि त्यात त्यांना यश आले नाही. काही वर्षापूर्वी तिबेटमध्ये काही बौध भिक्षूंनी चीनच्या अत्याचाराविरुद्ध स्वतःला जाळून घेवून निषेध व्यक्त केला होता. स्वतःचे शरीर जाळून घेत असतांना त्यांनी पद्मासन घालून अशा भयानक मृत्यूला हुं कि चू न करता शांतपणे सामोरे गेले तेव्हा त्याची काही काळ चर्चा झाली होती. जयद्रथाच्या वधाच्या वेळेला जयद्रथाला सूर्यास्ता पर्यंत वाढ करू न शकल्याने अर्जुन अग्निप्रवेशाला तयार झाला होता. स्वखुशीने सती जाणे हा यातलाच एक भाग असावा असे मला वाटते.

ज्ञानेश्वरीत एवढा खजिना दडलय हे माहिती नव्हतं !
मन:पूर्वक आभार.

-दिलीप बिरुटे

"ज्ञानेश्वरांचं कार्य अशा पद्ध्तीने पुसून टाकता येईल या महाभागांना?" अशक्य. ज्ञानदेवे रचिला पाया , तुका झालासे कळस ...भागवत धर्म, आणि वांग्मय या सगळ्या पलीकडचे आहे. वारकरी खूप सुज्ञ आहे. विजार/ धोतर टोपी, कपाळाला गंध आणि भागवत पताका घेवून वारी करणाऱ्या, वरकरणी अतिशय दुबळा आणि अडाणी दिसणाऱ्या वारकर्यांच्या सामर्थ्याला under estimate करण्याची चूक कोणी करू नये.
aso पण हे प्रत्येक हिंदू धर्म ग्रंथ, महापुरुष, संत (विशेषतः जन्माने ब्राह्मण) यांच्या बाबतीत केले जात आहे हे लक्षात येत नाही का तुमच्या? अहो कोणतेच संत, वेद, गीता इ ग्रंथ अगदी शिवाजी महाराज पण नाही सुटले. जगद्गुरु तुकाराम बुवांना पण विद्रोही म्हणून रंगवण्याचा प्रयत्न झालाच कि. तुकाराम बुवांचे तत्वज्ञान ज्यांना भावले आणि समजले ते असल्याच्या नादी नाही लागत.

आपण "त्या" लोकांपैकी एक आहात असा माझा दावा नाहीये. तसा नसेलही. पण मी जी नमूद केली ती वस्तुस्थिती आहे. आणि माझ्यासारख्या अनेकांच्या दृष्टीने ती दुःखद आहे. कधी कधी तर ती संतापजनक सुधा होते. कळत न कळत मी ( माझ्या लिखाणातून अथवा मत प्रदर्शनातून) तुम्हाला अथवा अजून कोणाला दुखावले असल्यास मी ही मनापासून माफी मागतो.

एका अतिशय सुंदर धाग्याचा असा चुथडा केलेला पाहून वाईट वाटले.

मला जो विचार महत्वाचा वाटला तो मी शक्य तितक्या सुस्पष्टतेने प्रामाणिकतेने मांडण्याचा प्रयत्न करत होतो.

मारवा . नको तो विचार करण्यापेक्षा अश्या ग्रंथांचा जरा अभ्यास करा . समजून घ्या . उगीच गैरसमज पसरवण्याच काम करू नका .

"एका अतिशय सुंदर धाग्याचा असा चुथडा केलेला पाहून वाईट वाटले."
असेल तुमच्या दृष्टीनं सुंदर धागा. असतो प्रत्येकाचा पेर्स्पेक्टिव्ह आणि मोटिव्ह. पण म्हणून म्हणजे खरं ते बोललं आणि बोलती बंद झाली तर चुथडा का?

विवेकानंदांनंतर आता ज्ञानेश्वर !
पुढे संत रामदास , संत एकनाथ पासून ते डायरेक्ट कृष्णाच्या गीतेपर्यंत लिस्ट आहे .
चालू द्या !